PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ A MIGRACJE ZAROBKOWE STUDENTÓW POLSKICH

(1)

Studia Ekonomiczne. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach ISSN 2083-8611 Nr 367 · 2018 Ekonomia 16

Tomasz Bernat Anna Barwińska-Małajowicz Uniwersytet Szczeciński Uniwersytet Rzeszowski Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Wydział Ekonomii

Katedra Mikroekonomii Katedra Makroekonomii i Stosunków Międzynarodowych tomasz.bernat@usz.edu.pl abarmal@gmail.com

– WYBRANE WYNIKI BADAŃ

Streszczenie: Współczesne gospodarki na świecie rozwijają się dzięki właściwemu kształtowaniu i wspieraniu jednego z czynników wytwórczych, jakim jest praca, a w szczególności przedsiębiorczości mieszkańców kraju. Może być ona rozpatrywana zarówno w kontekście krajowym, jak i międzynarodowym – bardzo ciekawe jest pytanie o to, jak przedsiębiorczość jest związana z migracją. Na tym tle powstała koncepcja zaprezentowanych badań. Podjęto próbę oceny przedsiębiorczości studentów w kontekście ich postaw migracyjnych. Podstawą badań jest teoria planowanego zachowania Ajzena.

Przeprowadzono badania ilościowe, które objęły ogólnopolską grupę reprezentatywną.

Główną metodą badawczą była analiza zebranego materiału badawczego zgromadzone- go na podstawie sondażu diagnostycznego z wykorzystaniem kwestionariusza ankiety.

Analiza w tym przypadku skoncentrowała się na próbie odpowiedzi na postawione pytanie badawcze: czy deklaracje dotyczące migracji po ukończeniu studiów są związane z intencjami przedsiębiorczymi? Dodatkowym pytaniem było: czy posiadanie własnego przedsiębiorstwa determinuje chęć pozostania w kraju zamieszkania? Postawiono przy tym hipotezę o istnieniu zależności pomiędzy deklaracjami migracyjnymi a inten- cjami przedsiębiorczymi. Do weryfikacji hipotezy obok analizy opisowej otrzymanych wyników badań zastosowano analizę statystyczną z ustaleniem współczynników T Czu- prowa i V Cramera.

Słowa kluczowe: przedsiębiorczość, intencje przedsiębiorcze, migracje, deklaracje migracyjne.

JEL Classification: L26, F22, D91.

(2)

Przedsiębiorczość a migracje zarobkowe studentów polskich… 103

Wprowadzenie

Współczesne gospodarki na świecie rozwijają się dzięki właściwemu kształtowaniu i wspieraniu jednego z czynników wytwórczych, jakim jest praca, a w szczególności przedsiębiorczości mieszkańców kraju. Przedsiębiorczość jest bowiem uważana za kluczowy czynnik wpływający na tempo rozwoju gospodarki. Jak pokazują badania, przedsiębiorczość międzynarodowa może mieć różny charakter i wymiar, począwszy od działalności typu born global, przez za- kładanie filii czy oddziałów zagranicznych lub wchodzenie w fuzje z przedsię- biorstwami zagranicznymi, a skończywszy na zakładaniu przedsiębiorstw przez Polaków w obcym państwie. Innym obszarem badań przedsiębiorczości, który również poruszono w niniejszym artykule, jest aktywność studentów na tym po- lu. Badania odnoszące się do tej sfery dotyczą głównie dwóch wymiarów: same- go procesu nauczania przedsiębiorczości (w teorii i praktyce) oraz badania intencji studentów i absolwentów.

W kontekście wskazanych powyżej dwóch obszarów bardzo ciekawe jest pytanie o to, jaki związek z migracją ma przedsiębiorczość. Czy na skłonność osób planujących zagraniczną emigrację zarobkową ma wpływ posiadanie wła- snego przedsiębiorstwa? Czy fakt posiadania własnej firmy oddziałuje na goto- wość do wyjazdu zarobkowego za granicę? Podjęto próbę oceny przedsiębior- czości studentów w kontekście ich postaw migracyjnych. Podstawą badań jest teoria planowanego zachowania Ajzena, którą w badaniach wykorzystywano do wyjaśniania bardzo szerokiej gamy ludzkich zachowań.

1. Przedsiębiorczość, internacjonalizacja, kształtowanie postaw – przegląd literatury

Przedsiębiorczość jest definiowana różnorodnie zarówno w teorii, jak i w praktyce. Zwykle rozumie się ją jako tworzenie własnego przedsiębiorstwa.

Jest wówczas utożsamiana z okazjami rynkowymi, takimi jak poszukiwanie, tworzenie czy wykorzystywanie szans płynących z otoczenia [Glinka, Gutkova, 2011, s. 11]. Precyzuje się ją jako poszukiwanie okazji, lecz bez uwzględnienia problemów stojących przed przedsiębiorcą [Timmons, 1999, s. 329]. Podobne ujęcie, czasem w różnych kontekstach, rozszerzające w stosunku do wskazanych powyżej, można znaleźć m.in. w pracach: Shane i Venkataramana [2000, s. 3], Gaweł [2013, s. 90], Bruyat i Julien [2000, s. 165-166], Thurika [2007, s. 3-5]

czy Korpysy [2016, s. 24].

(3)

Tomasz Bernat, Anna Barwińska-Małajowicz 104

Proces tworzenia nowego przedsiębiorstwa jest determinowany wieloma różnymi czynnikami. Do podstawowych czynników należy zaliczyć m.in.: sytu- ację gospodarczą w kraju, funkcjonujący system podatkowy w państwie [Da Rin, Di Giacomo, Sembenelli, 2011, s. 1048 i nast.], dostęp do zewnętrznych źródeł finansowania umożliwiający utworzenie przedsiębiorstwa [Kurowska, Szymańska, Walecka, 2013, s. 67], poziom nasilenia konkurencji rynkowej [Kirzner, 2010, s. 21], otoczenie społeczno-kulturowe [Glinka, 2008, s. 24] czy otoczenie instytucjonalno-prawne [Kraśnicka, 2002, s. 111]. Dużą grupę stano- wią też uwarunkowania endogeniczne, jak [Gaweł, 2013, s. 38; Glinka, Pasiecz- ny, 2015, s. 23 i nast.]: innowacyjność, motywacja, kreatywność czy komunika- tywność i łatwość w nawiązywaniu kontaktów.

W kontekście niniejszej pracy należy również wskazać na stan wiedzy i ba- dań na temat relacji pomiędzy przedsiębiorczością a działaniami w skali mię- dzynarodowej. Termin „przedsiębiorczość międzynarodowa” został powołany już w latach 80. XX wieku przez McDougalla [1989]. Jest to zjawisko polegają- ce na tym, iż małe i dynamiczne podmioty gospodarze zaczęły intensywnie wchodzić na zagraniczne rynki [Cieślik, 2010]. U podstaw tego zjawiska legło kilka podstawowych przyczyn: nowe technologie informacyjne, zdecydowana obniżka kosztów komunikacji międzynarodowej, wejście na rynek nowej gene- racji wykształconych ludzi, postępująca globalizacja i integracja rynków mię- dzynarodowych. Zjawisko to jest także widoczne w Polsce, a przodują w tym przedsiębiorcy zamieszkujący jej obszary przygraniczne [Wach, 2015].

Teoria ta była rozwijana przez badaczy w dwóch obszarach: teorii przedsię- biorczości oraz teorii internacjonalizacji biznesu [Coviello, McDougall, Oviatt, 2011; Wach, Wehrmann, 2014; Wach, 2015]. Ciekawe jest więc przyjrzenie się przedsiębiorczości międzynarodowej w kontekście roli przedsiębiorcy – jako głów- nego czynnika sprawczego w umiędzynarodowianiu działalności przedsiębiorstwa [Wach, 2012; Daszkiewicz, 2014]. Zachodzące procesy globalizacji, w szerokim znaczeniu wszędzie na świecie, uwidoczniły zasadniczą rolę umiędzynarodowiania w procesach przedsiębiorczych [Johanson, Vahlne, 2009]. Jest to zgodne z modelem Uppsala wyjaśniającym ideę procesu globalizacji, także w odniesieniu do przedsię- biorczości międzynarodowej [Hurmerinta-Peltomaki, 2004].

Powyższy kontekst badawczy przedsiębiorczości jest również związany z jej kształceniem. Coraz szerszy zakres kształcenia przedsiębiorczego uwidacz- nia się na uczelniach na całym świecie [Cieślik, 2007]. Ważne jest przy tym, aby postawy przedsiębiorcze były kształtowane na każdym etapie nauki, w tym na najwyższym [Kuratko, 2005]. Nauczanie nie powinno być przy tym wyłącznie ukierunkowane na rozwój umiejętności, ale również kompetencje przedsiębior-

(4)

cze oraz budowę „ducha przedsiębiorczości” [Nowaczyk, Sobczak, 2016].

W tym ujęciu znaczenia nabiera koncepcja przedsiębiorczego uniwersytetu [Ba- ran, Bąk, 2015]. Uczelnia ma pełnić funkcję stymulatora rozwoju dla społeczeń- stwa i gospodarki [Etzkowitz, 2003].

Obecne powiązanie gospodarek, o którym wspomniano wyżej, daje pod- stawy każdemu przedsiębiorczemu studentowi do poszukiwania swoich możli- wości na realizację planów zawodowych nie tylko w kraju, ale również poza je- go granicami. Brakuje w tym konkretnym znaczeniu badań wskazujących na intencje studentów. Nieliczne prace mają raczej kontekst albo migracyjny, albo podejmujący problemy kapitału ludzkiego, albo bezpośrednio związany z przedsiębiorczością imigrantów [Glinka, 2013].

2. Międzynarodowe przepływy siły roboczej – rys teoretyczny i stan badań

Migracje należą do najważniejszych zjawisk społeczno-ekonomicznych.

Nie istnieje jednak koherentna teoria, jeden spójny system teoretyczny wyjaśnia- jący genezę, przebieg oraz skutki procesów migracyjnych. Przyczyną tego jest fakt, że badania nad migracjami mają charakter interdyscyplinarny, przebiegają na różnych płaszczyznach badawczych i wyjaśniają procesy migracyjne w róż- nych ujęciach [Möller, 2002].

W kontekście niniejszego artykułu należy wskazać na stan wiedzy i badań na temat uwarunkowań gotowości migracyjnej jednostki, uwzględniających jej indywidualną perspektywę, pragnienia i oczekiwania [Balaz, Williams, 2007]

w kontekście powiązań pomiędzy emigracją zarobkową a przedsiębiorczymi po- stawami migrantów [Kloosterman, Rath, 2001].

W światowej literaturze przedmiotu są dostępne różne opracowania podej- mujące problematykę przedsiębiorczości imigrantów [Sanders, Nee, 1996; Blu- me Jensen i in., 2003; Kloosterman, 2010; Rath, Kloosterman, 2000; Zhou, 2009; Nanda, Khanna, 2010; Ndofor, Priem, 2011; Rodríguez-Pose, Hardy, 2014; Brzozowski, Cuccunelli, Surdej, 2014]. W 2012 roku problematyka przed- siębiorczości imigrantów została poruszona także w międzynarodowym raporcie Global Entrepreneurship Monitor, z którego wynika, że przedsiębiorczy imi- granci w istotnym stopniu przyczyniają się do wzrostu liczby miejsc pracy w kraju imigracji. Również niektóre publikacje OECD zawierają przegląd klu- czowych zagadnień dotyczących powiązań między migracją a przedsiębiorczo- ścią [OECD, 2010a; 2010b; 2015], biorąc pod rozwagę różne typy przedsiębior-

(5)

czości wśród imigrantów oraz analizując czynniki, które mogą sprzyjać ich suk- cesowi [OECD, 2010a].

Przykładem może być Wielka Brytania, w której – jak wynika z raportu przy- gotowanego przez DueDil i ośrodek badawczy Centre for Entrepreneurs – 17,2%

obcokrajowców prowadzi własny biznes, podczas gdy wśród Brytyjczyków odsetek ten wynosi zaledwie 10,4%. Co siódma firma jest zakładana przez imigrantów two- rzących 14% wszystkich miejsc pracy w tym kraju [Dobiecka, 2015].

Problematyka przedsiębiorczości imigrantów jest tym obszarem badawczym, który pozostaje wciąż do eksploracji, analiza literatury przedmiotu wskazuje bowiem jednocześnie na pewien niedosyt w zakresie prowadzonych w tym obszarze badań, szczególnie pogłębionych. W Polsce temat ten jest stosunkowo nowy [Halik, Kosowicz, Marek, 2009]. W niektórych badaniach dotyczących omawianej problematyki są podejmowane próby uchwycenia dynamiki proce- sów przedsiębiorczych, identyfikacji wpływu kultury na przedsiębiorczość oraz wynikających z tego konsekwencji dla strategii prowadzenia biznesu [www 1].

Jak podkreśla Stadnik [2012], przedsiębiorczość imigrantów może stanowić źró- dło rozwoju gospodarczego krajów przyjmujących, jednak nie można zapominać o istnieniu różnorodnych barier rozwoju przedsięwzięć imigranckich. Zdecydo- wanie częściej w badaniach jest podejmowany problem przedsiębiorczości Pola- ków wyjeżdżających do innych krajów [Glinka, 2013; Zimmermann, Hinte, 2005].

3. Gotowość migracyjna i przedsiębiorczość młodych osób (na przykładzie absolwentów Uniwersytetu Rzeszowskiego)

Wśród polskich emigrantów zarobkowych najliczniejszą grupę wiekową stanowią od wielu lat młodzi ludzie. Zmieniła się jednak struktura polskich mi- grantów analizowana według poziomu wykształcenia. Zwiększyła się skala emigracji Polaków posiadających wykształcenie wyższe, podczas gdy w okresie przedakcesyjnym wyraźna była dominacja osób o niskich kwalifikacjach (z wy- kształceniem zasadniczym zawodowym). „Była to relatywnie najbardziej zna- cząca zmiana w strukturze migrantów według poziomu wykształcenia” [Gra- bowska-Lusińska, Okólski, 2008, s. 65]. Specyficzną grupę wśród młodych Polaków szukających pracy za granicą stanowią studenci i absolwenci szkół wyższych. Dostępnych jest wiele raportów i opracowań, w których jest analizo- wany zarówno deklaratywny poziom ich gotowości emigracyjnej, jak i faktycz- na realizacja planów emigracyjnych. Dla przykładu według informacji przed-

(6)

stawionych przez Centrum Badania Opinii Społecznej w 2016 roku [Praca za granicą, 2016, s. 14] wśród uczniów i studentów gotowość do poszukiwania pracy poza granicami kraju deklarował więcej niż co trzeci respondent (36%).

Z kolei zgodnie z raportem pt. Start na rynku pracy aż połowa badanych studen- tów rozważa wyjazd za granicę do pracy po studiach (7% jest pewnych swego wyjazdu, zaś 43% bierze taką możliwość pod uwagę). Równocześnie (21%) nie ma jeszcze sprecyzowanych planów w tym względzie [Start na rynku pracy, 2016, s. 23]. Natomiast z analizy wyników badań prowadzonych przez Biuro Karier Uniwersytetu Rzeszowskiego, zestawionych w raporcie badawczym pt.

Badanie losów zawodowych absolwentów Uniwersytetu Rzeszowskiego. Pomiar początkowy absolwentów z rocznika 2014/2015, wynika, że w ciągu najbliższych trzech miesięcy wyjazd za granicę w celu poszukiwania pracy rozważało tylko 9,8% osób kończących studia, przy czym największy odsetek stanowili absolwenci filologii germańskiej (28,8%), ratownictwa medycznego (22,8%) i eduka- cji techniczno-informatycznej (22,5%), zaś za główne kraje docelowe migracji zagranicznych respondenci uznali Wielką Brytanię (41,5%) oraz Niemcy (24,8%). Warto dodać, że o ile płeć nie miała wpływu na decyzje badanych co do możliwości poszukiwania pracy za granicą, o tyle tryb studiów wprowadzał zróżnicowanie w odpowiedziach respondentów. W przypadku absolwentów stu- diów stacjonarnych odsetek ten był nieco większy i wynosił 10,7% badanych w stosunku do 7,4% dla studiów niestacjonarnych [Badanie losów zawodo- wych…, 2016, s. 47-51].

Interesujące wnioski wynikają również z analizy rezultatów badań wła- snych przeprowadzonych wśród studentów i absolwentów publicznych szkół wyższych w Rzeszowie [Barwińska-Małajowicz, 2011, s. 43-44], zgodnie z któ- rą tylko około 8% respondentów postrzegało wyjazd do pracy za granicę jako jedyną możliwość zarobienia środków na swoje utrzymanie. Blisko 30% było przeciwnego zdania, zaś ponad połowa respondentów nie umiała zająć stanowi- ska w tej kwestii (około 61%). Taki rozkład odpowiedzi świadczy o niewielkiej skłonności młodych osób studiujących w Rzeszowie do zagranicznej emigracji zarobkowej w kontekście postrzegania jej jako jedynej szansy na uzyskanie środków finansowych (wykres 1).

(7)

1

W

Ź

n n w z w c s to [B g p z w

2 tó ż w fo s fi (w ro 108

Wyk

Źródło

ne po nikam w od zarob wied cześn

ądzi owi Barw grani pozio zowa wym

2016 ów d że 30 własn form

pod fiła s

wyk ozw

res 1

o: Opr

Niej odm mi. N dnie

bkow dział

nie n ić, ż

do c wińs icą p omie ać sw m i pr

Przy 6], w do z 0,5%

nej mę za

darcz się w kres wiąza

t

1. G em na racow

jedn mioty Na p sien wej, się na l że m ciąg ska- podj e, sp woj rywa ywo warto założ

% ba dzia atrud zą w

wyp 2).

anie.

trudno bra

Gotow migr a utr wanie

noro y wś

przy niu d naj ę za lepsz młodz głego Mał jęłab pełn

e za atny ołują o się żenia

adan ałaln dnie w mo powi Pon .

o pow ak odp

wość racji rzym własn

dne śród ykład do u

jwię wyj ze o zi lu o uc łajow by p

iać s ainte ym o ąc w ę rów

a wł nych nośc enia.

omen iedz nadto

wiedzi powie

Tom

ć stud zaro manie ne na

wyn stud d, ja uwar ększy

jazd opan udzie zeni wicz pracę swoj ereso oraz wspom

wnie łasne h ab ci g . Za ncie ieć o mę

tak nie ieć edzi

0 masz

dent obko e

podst

niki dent ak w runk y od dem nowa

e wy ia si z, 20

ę w oje m owa

pos mni eż p ej dz bsolw ospo aledw

bad na t ężcz

0 Bern

ów U wej tawie

otrz tów wyni kowa

dsete w t anie ysok

ię, w 013,

kraj marz ania,

iada iany przyj ziała went

odar wie dania

tema zyźn

10 nat, A

Uniw post : Barw

zym i ab ika z ań, k ek b

akic języ ko ce w tym

s. 1 aju, a zenia

zac ać to pow jrzeć alno tów rczej 1,5%

a, za at m ni zn

Anna

wersy trzeg wińsk

mywa bsolw

ze w któr bada ch o yka enią m do 192-

ale j a, ro chow o, co

wyż ć wy ości g bra j, n

% r aś p możl nacz

20 a Ba

ytetu ganej ka-Ma

ane w wen wspo re sk anych

koli kraj sob o po -193 jedn ozwij

wać o jest ej ra ynik gosp ało p natom

respo onad liwo znie

3 arwiń

u Rze j jako ałajow

w ba ntów

omni kłon

h (a iczno aju d

ie w ogłęb 3]. W nocz

jać rów t dos apor kom poda pod mias onde d po ści częś

30 ńska-

eszo o jed wicz [

adan w są

iany niłyb aż 72

ości doce własn

bian Więk ześni się ( wnow

stęp rt [B

dot arcze

uwa st 15

entó ołow

prac ściej

40 -Mał

wski dyna

2011]

niach dete ych w by m

2%

iach, elow ny ro nia z

kszo ie pr (zaw wagę ne w Bada tyczą ej. A agę 5,9%

ów p wa ba cy w j niż

0

łajow

iego a szan

].

h pr ermi wcz młod ogó , któ wego ozw

najo ść m ragn wodo

ę m w inn anie

ącym Anal

rozp

% zu prow

adan w fo ż ko

50 wicz

do z nsa u

rowa now eśni dych ółu r óre p

em ój in omo młod nie ż owo międz

nych los m go

iza w pocz upeł wadz nych ormi obiet

zagra uzysk

adzo wane iej b lud respo

pozw migra

ntele ści j dych żyć

i pr zy ż h kra

ów otow wyn zęcie łnie ziło h (52

e sa ty do

60 anicz kani

onyc e wie bada dzi d

onde woli acji, ektu języ h chę

na „ rywa życie ajac

zaw wośc ników

e w odr dzia 2,1%

amoz opus

7 znej ia śro

ch pr elom ań w

do e entó iłyby

co alny yków ętnie

„god atnie em z ch.

wodo ci ab w w prz rzuc ałaln

%) n zatru szcz

0

odkó

rzez ma c własn emig ów)

y je poz y i są w ob

ej ni dziw e), r zaw

owyc bsolw wyka

zysz ciło ność

ie p udni zali t

ów

róż czyn nych gracj opo edno wala ą go

cych iż za wym”

reali wodo

ch…

wen azała łośc taką ć go

otra ienia takie ż- n- h,

ji o- o- a o-

h a

” i- o-

…, n-

a, ci ą o- a- a e

(8)

W Ź

d z w r 4

g d je b z s z p fi s

a s w k m Wyk Źródło

dotyc za g w ram rvey, 4. M

gracj datko

e ch bada za cz

iębi z prz pomi fikac taty

and M tycz w tyc kons mode

Ro

res 2 o: Bad

W r cząc grani mach

opis

Meto W p ji po owy hęć p ania:

zęśc orcz zepro

iędz cji hi ystyc Bad Mig zneg ch p truk elem

zważa Nie

P

2. C U danie

rama ej p cą w h pr sane

odyk prac o uk ym p pozo ana i pr zośc owa zy de

ipot czną danie grati go z praca kcji m sk

am w p dz e biorę Pro

Prze

Chęć Uniw losów

ach owią włas rojek ego d

ka b y po kończ pytan ostan aliza

zepr ci i adzon eklar ezy ą z us

e zr ion I

wyk ach b anki kons

przysz ziałaln ę od uw

dział owadz

edsię

zało ersyt w zaw

wsp ązan snej ktu p dokł

bada ostaw zeni niem nia w a lite

rowa mig nych racja obo stale realiz

Inte korz była iety struo

łości z ności g wagę z alnośc zę już d

ębior

ożeni tetu wodow

pomn nia g dzi pt. S ładni

ań wion iu st m by w kr eratu adzo grac h ba ami ok an

eniem zow rnat zysta a ana maj owan

założen gosp.

założen ci gosp działa

Nie m

rczoś

ia dz Rze wych…

niane gotow iałaln Stude iej w

no d tudió yło: c raju ury p onyc cji s adań

mig naliz m w wano tiona anie aliza

jące nym

nie wł nia wł p.

lność g mam zd

ść a m

ziałal szow

… [20

ego wośc nośc ents w dal

dwa ów s czy p

zam przed ch w stude . Po gracy

zy o wspó o w

al S em k a ank ej za m na

łasnej łasnej gosp.

dania

migr

lnośc wskie 16].

pow ci m ci go

’ Ent lszej

pyt są zw

posi mies

dmi wcze entó ostaw

yjny otrzy ółczy ram Surve kwes kiety a zad a ba

0 racje

ci go ego

wyże migra ospo trepr j czę

tania wiąz iada

zkan otu eśnie ów wion

ymi yman ynnik mach

ey ( stion

y sk dani azie

1 e zaro

ospod

ej ba acyjn odarc rene ęści n

a bad zane anie

nia?

w ce ej ba w P no pr

a in nych

ków h pro (SEA nariu kiero ie an

teo

10 obko

darcz

adan nej a czej eursh

ninie

daw e z i włas Prz elu w adań Pols rzy t ntenc h wy w T C

ojek AMI usza owan

naliz orii

2 owe s

zej p

nia n abso . Pr hip a

ejsze

wcze nten sneg zyjęt wsk ń an sce

tym cjam ynik Czup ktu p IS) n a ank nej d zę in plan

0 stude

przez

nie p olwe

roble and ego o

: czy ncjam go p

to na kazan nkiet

oraz hip mi pr ków prow pt. S na p kiety do st nten nowa

30 entów

z abs

podję ntów em

Mig opra

y de mi p rzed astęp nia l towy z w otez rzeds

bad wa i

Stud pods y. G tude ncji i aneg

0

w po

solwe

ęto j w z ten grati acow

eklar przed dsięb ępują luki ych wycią

zę o sięb ań z V C dents staw Głów entów

i po go z

40 olskic

entó

jedn ich

pod on I wania

racje dsię biors ące e w b doty ągni

istn iorc zasto Cram s’ E wie s wną m

w w ostaw

zach ch…

w

nak p chęc ddan Inter

a.

e do ębior stwa etap badan

yczą ięcie ieniu czym

osow mera Entrep

sond meto w Po

w po howa

50

prob cią z no b rnati

otycz rczy a det py pr niac ących e w

u za mi. D

wano . epren dażu

odą lsce osłuż

ania blem

założ badan iona

zące ymi?

term roce ch, a h pr wnios ależn Do w o an

neur dia przy . W żono a Aj

60

109

atyk żenia niom al Su

e mi Do minu edury anali

rzed sków nośc wery alizę

rship agno

yjętą celu o się zena 9

ki a m u-

i- o- u- y i- d- w ci y-

ę

p o-

ą u ę a

(9)

[1985; 1991]. Podstawowym celem tej teorii oraz narzędzi, jakich używa, jest analiza intencji, które są definiowane jako różnorodne motywacje ludzkiego działania. Są one wskaźnikami, jak bardzo ludzie są skłonni do realizacji danego zachowania [Mynarska, 2012]. Teoria planowanego zachowania wyróżnia przy tym 3 podstawowe grupy czynników: postawy wobec zachowania, subiektywne normy oraz poczucie sprawowania kontroli nad zachowaniem. Narzędzia wyko- rzystywane do oceny wpływu tych czynników są opisane w pracach ich prekur- sorów i stanowiły podstawę budowy ankiety.

Dobór respondentów do badania był losowy-warstwowy. Założono pozy- skanie odpowiedzi od studentów różnych kierunków studiowania: w podziale na kierunki ekonomiczne i pozaekonomiczne oraz różnych stopni – licencjat i studia magisterskie. Badania przeprowadzono w okresie maj-październik 2017.

W efekcie uzyskano 710 ankiet. Pozyskane wyniki poddano wstępnej obróbce statystycznej z wykorzystaniem narzędzi programu Excel. W dalszej części arty- kułu przedstawiono częściowe wyniki pozyskane z materiału badawczego.

Oprócz opisanej powyżej metody badawczej zastosowanej w badaniach własnych w opracowaniu wykorzystano również metodę desk research oraz me- todę analizy statystyczno-opisowej w odniesieniu do zgromadzanych danych wtórnych dotyczących podjętej problematyki.

5. Wyniki badań ankietowych

W pierwszej kolejności zaprezentowano metrykę badanych. Jak już wspomniano, w badaniu udział wzięło 710 respondentów. Kobiety stanowiły 65%, zaś mężczyźni 35%. Aż 70% badanych stanowiły osoby, które studiują aktualnie na poziomie licencjatu, zaś 30% byli to studenci studiów magisterskich. Rozkład ten odpowiada ogólnej strukturze studentów studiujących na obu poziomach nauki. Studenci kierunków ekonomicznych stanowili 64%, zaś pozostali 36%.

Podstawowe pytanie, jakie zadano respondentom, dotyczyło chęci prowadzenia własnej działalności gospodarczej. Zostało ono sformułowane w następu- jący sposób: Czy rozważał(a) Pan(i) możliwość podjęcia własnej działalności gospodarczej? W tym przypadku dano możliwość wyboru jednej z 4 odpowiedzi: „prowadzę działalność gospodarczą”, „myślę o tym, aby ją założyć”, „wolę zatrudnienie na umowę o pracę” oraz „nie zamierzam zakładać działalności gospodarczej”. Strukturę odpowiedzi na powyższe pytanie przedstawia wykres 3.

(10)

Wykres 3. Struktura odpowiedzi na pytanie ankietowe: Czy rozważał(a) Pan(i) możliwość podjęcia własnej działalności gospodarczej?

Źródło: Wyniki badań własnych.

Dane zaprezentowane na wykresie 3 wyraźnie wskazują, iż jedynie 3% ankietowanych deklaruje, że posiada już własne przedsiębiorstwo. Najwyższy odsetek ankietowanych wskazuje, iż myśli o założeniu przedsiębiorstwa – 44% badanych. Drugie miejsce w tych wynikach zajmuje odpowiedź: „wolę pracować na umowę”, co oznacza, że respondenci będą chcieli podjąć pracę najemną w przedsiębiorstwie (często chodzi o korporacje) lub instytucjach (np. różnego rodzaju urzędy) – 34% badanych. Jedynie 19% ankietowanych zdecydowanie nie chce podejmować jakiejkolwiek działalności gospodarczej. Przyjmując po- wyższe wyniki za podstawę do wyciągnięcia wniosku, należałoby stwierdzić, iż niemal połowa respondentów zalicza się do grupy przedsiębiorców (razem 47%), posiadając już lub chcąc założyć własny podmiot gospodarczy. Jest to relatywnie duży odsetek respondentów stwierdzających taką gotowość.

Druga część badań odnosiła się do problemów migracyjnych. Pytano w niej m.in. o kwestie związane z chęcią wyjazdu, miejscem wyjazdu oraz oczekiwa- nym źródłem dochodów za granicą. Zasadniczym pytaniem, które w pierwszej kolejności zadano, było: „Jak Pan(i) sądzi: czy wyjazd do pracy za granicę byłby dla Pana(i) jedyną szansą, żeby zarobić na swoje utrzymanie?”. Miało on wska- zać, jakie są oczekiwania respondentów co do potencjalnego wyjazdu poza granice kraju. Odpowiedzi na to pytanie zaprezentowano na wykresie 4.

3%

44%

34%

19%

Prowadzę działalność Myślę o tym

Nie, wolę zatrudnienie na umowę o pracę Nie zamierzam

(11)

Wykres 4. Odpowiedź na pytanie: Jak Pan(i) sądzi: czy wyjazd do pracy za granicę byłby dla Pana(i) jedyną szansą, żeby zarobić na swoje utrzymanie?

Źródło: Wyniki badań własnych.

Wykres 4 prezentuje wypowiedzi studentów na temat ich chęci migracji w celu zarobienia na swoje utrzymanie. Jak pokazują wyniki, zdecydowana większość respondentów nie ma w tej kwestii wyrobionego zdania – odpowiedź

„trudno powiedzieć” wybiera 67% badanych. Jest to zatem bardzo duża grupa, która nie ma jeszcze ostatecznie podjętej decyzji wyjazdowej lub w jakiejś mie- rze obawia się długoterminowego wyjazdu poza granice kraju – nawet w per- spektywie wyższych zarobków. Interesujące jest natomiast to, iż zdeklarowani migranci to jedynie 17% badanych. Bardzo ciekawą analizę otrzymano na podstawie wypowiedzi, jakich udzielali respondenci na to pytanie w rozwinięciu swojej odpowiedzi „nie” – sugestia odpowiedzi była następująca: „Z pewnością nie, są inne możliwości, proszę podać, jakie”. Najczęściej występujące opinie były następujące:

• można dziś znaleźć dobrą pracę w Polsce (we własnym regionie, własnym mieście),

• podjęcie własnej działalności gospodarczej,

• praca w korporacji międzynarodowej (a więc namiastka pracy za granicą),

• należy ciężko pracować (w rozumieniu: tu w kraju),

• można podjąć dodatkowe kursy i szkolenia, studia podyplomowe,

• można podjąć pracę na dodatkowy etat,

• można pracować w innym zawodzie.

17%

16%

67%

Tak Nie

Trudno powiedzieć

(12)

Podsumowując, wielu respondentów nie jest skłonnych do wyjazdu poza granice kraju w poszukiwaniu lepszych warunków do pracy i życia. Zauważają, iż także w Polsce takie warunki już powstały i można je wykorzystywać. Świad- czą o tym wyniki ankiety oraz wypowiedzi poszczególnych uczestników.

Analizą podsumowującą, jaką można przedstawić w tym miejscu, będzie relacja pomiędzy intencjami przedsiębiorczymi a migracyjnymi. Ciekawe jest, czy osoby prowadzące działalność gospodarczą lub ją deklarujące różnią się w swoich wypowiedziach w znaczący sposób od osób, które nie deklarują przedsiębiorczości. Wyniki tego badania zaprezentowano w tabeli 1.

Tabela 1. Relacja pomiędzy chęciami migracyjnymi a deklaracją założenia (założeniem) przedsiębiorstwa (dane w procentach)

Przedsiębiorczość Migracja

Prowadzę działalność

Myślę o założeniu przedsiębiorstwa

Nie, wolę pracę na umowę

Nie chcę własnej działalności

Tak 2,1% 41,5% 31,9% 24,5%

Nie 4,5% 48,5% 38,1% 9,0%

Trudno powiedzieć 2,4% 39,2% 33,3% 25,1%

Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań ankietowych.

Wyniki badań zaprezentowane w tabeli 1 wskazują na pewne zróżnicowa- nie, jakie wynika z samych postaw i oczekiwań migracyjnych wyrażonych przez respondentów. Liczby zaprezentowane powyżej ustalono, analizując, jaki odsetek respondentów zaliczanych do grupy chcącej lub niechętnej migracjom za- robkowym udzielił określonej odpowiedzi na pytanie o chęć założenia własnej działalności gospodarczej, zatrudnienia się na umowę o pracę czy całkowitą nie- chęć do założenia nowego podmiotu gospodarczego.

Najciekawsze odpowiedzi uzyskano, oceniając dwa pierwsze wiersze danych z tabeli 1, które jednoznacznie wskazują na deklaracje respondentów. Ana- liza danych wskazuje, iż występują rozbieżności dla odpowiedzi osób, które za- deklarowały prowadzenie działalności, oraz tych, które wolą zatrudnienie na podstawie umowy o pracę lub nie myślą o własnej działalności.

Osoby prowadzące działalność w nieznacznej większości opowiadają się przeciwko emigracji jako źródłu utrzymania się (2,1% do 4,5%). Oceniając tę wielkość w wartościach absolutnych, należy stwierdzić, iż różnica w odpowiedziach wynosi ponad 100% – jak wynika z odpowiedzi zadeklarowanych przez studentów przedsiębiorców, wskazujących na to, że działalność biznesowa koja- rzy im się z pracą we własnym kraju.

(13)

Osoby, które deklarują założenie przedsiębiorstwa, podobnie jak i te, które wolą pracę na umowę, deklarują w większym stopniu niechęć do wyjazdu emi- gracyjnego (niezależnie, czy będą chcieli, czy nie będą chcieli założyć przedsię- biorstwa) niż chęć rozwoju zawodowego poza granicami. Różnica ta nie jest wysoka i wynosi około 7 punktów procentowych. Może to sugerować, że migracja widziana oczyma respondentów jest w mniejszym stopniu ważna niż pozo- stanie w kraju.

Największa różnica odnosi się do wypowiedzi przeciwników własnej dzia- łalności. Osoby te deklarują w znacznym stopniu większą chęć wyjazdu migra- cyjnego. Jak wynika z badań, na zarobkowy wyjazd poza granice zdecydowało- by się około 25% ankietowanych w przeciwieństwie do 9% chcących pozostać w kraju. Oznacza to, że kilkukrotnie więcej (niemal trzykrotnie) osób, które nie chcą własnego biznesu, widzi swoją przyszłość raczej na emigracji niż we wła- snym kraju.

Wyniki badania zaprezentowane powyżej dają obraz polskiego studenta, który myśli o założeniu przedsiębiorstwa lub takie już posiada (47% ankietowanych) i który jednocześnie ze względu na tę działalność wybiera Polskę jako kraj, w którym wolałby mieszkać, rozwijać się oraz udzielać się zarobkowo.

Różnice nie są co prawda znaczące, jednakże można odczytać z nich prosty wniosek, iż intencja co do posiadania własnego przedsiębiorstwa oraz zdecydowana niechęć do tego są związane z dość jednoznacznymi deklaracjami niewy- jeżdżania lub emigracji.

Powyższe wyniki badania należy zweryfikować analizą statystyczną zależ- ności pomiędzy deklaracjami migracyjnymi a intencjami przedsiębiorczymi.

W tym celu wykorzystano test niezależności Chi-kwadrat oraz wyliczono na je- go podstawie współczynnik zbieżności T Czuprowa i współczynnik V Cramera.

Analizę danych rozpoczęto od budowy tablicy kontyngencji na podstawie odpowiedzi wskazanych w tabeli 1 – zostały one zaprezentowane w tabeli 2.

Tabela 2. Tabela kontyngencji dla relacji pomiędzy deklaracjami migracyjnymi a intencjami przedsiębiorczymi – wszystkie wyniki

Prowadzę działalność

Myślę o założeniu przedsiębiorstwa

Nie, wolę pracę na umowę

Nie chcę własnej działalności

Tak 2 39 30 23

Nie 6 65 51 12

Trudno powiedzieć 9 148 126 95

Źródło: Wyniki badań ankietowych.

(14)

W pierwszej kolejności testowano hipotezę o braku zależności pomiędzy wskazanymi odpowiedziami. Uzyskano wartość χ² = 17,165, co wobec wartości krytycznej χ² = 12,595 pozwoliło na odrzucenie hipotezy zerowej o braku zależ- ności pomiędzy badanymi zmiennymi. Zgodnie z tymi ustaleniami należy przy- jąć, iż badane zmienne są wobec siebie zależne. Ważne jest zatem, w jakim stopniu są one wobec siebie zależne. Pokazują to zaprezentowane wyżej współ- czynniki Czuprowa i Cramera. Wyniki obliczeń są następujące:

Wartość TXY Czuprowa = 0,11 Wartość V Cramera = 0,10

Analizując powyższe współczynniki, należy stwierdzić, iż pomimo wska- zania na współzależność zmiennych zależność nie jest znaczna – raczej należy mówić o słabej zależności wynikającej z oceny ustalonych współczynników.

W celu uściślenia badanych relacji testowano hipotezę dotyczącą relacji pomiędzy respondentami, którzy jednoznacznie wyrazili wolę pozostania lub wyjazdu za granicę oraz wskazali, czy są skłonni założyć własne przedsiębior- stwo, wyłączywszy osoby, które już są przedsiębiorcami (intencja przedsiębior- cza) lub takiej działalności nie chcą wcale (brak intencji przedsiębiorczej) – wy- łączając tych, którzy deklarowali chęć zatrudnienia na podstawie umowy o pracę. Dane w tabeli kontyngencji zaprezentowano w tabeli 3.

Tabela 3. Tabela kontyngencji dla relacji pomiędzy deklaracjami migracyjnymi a intencjami przedsiębiorczymi – dane dla deklaracji migracyjnych i intencji przedsiębiorczych

Myślę o założeniu

przedsiębiorstwa Nie chcę własnej działalności

Tak 39 23

Nie 65 12

Źródło: Wyniki badań ankietowych.

Ustalenia testu niezależności Chi2 w tym przypadku przyjęły następujące wartości:

χ² = 8,473 χ²= 3,841

(15)

Analiza tych danych pozwala na stwierdzenie, iż hipotezę o niezależności danych należy odrzucić. Należy zatem stwierdzić, że podlegające badaniu zmienne są współzależne. W kolejnym kroku ustalono współczynniki Czuprowa oraz Cramera. Przyjęły one następujące wartości:

Wartość T_XY Czuprowa = 0,25 Wartość V Cramera = 0,25

Oceniając powyższe ustalenia, należy wyciągnąć następujące wnioski: obie badane zmienne, a więc deklaracje migracyjne i intencje przedsiębiorcze są ze sobą współzależne, jednak relacja ta nie jest silna – na co wskazują wyliczone współczynniki Czuprowa i Cramera.

Podsumowując powyższe ustalenia, należy stwierdzić, iż istnieją relacje po- między badanymi zmiennymi jakościowymi, a więc deklaracjami migracyjnymi a intencjami przedsiębiorczymi. Różnie kształtują się one w odniesieniu do po- szczególnych odpowiedzi i deklaracji respondentów, na co wskazano powyżej. Jed- nocześnie, jak pokazuje analiza statystyczna, siła tych relacji jest bardzo słaba.

Podsumowanie

Celem badań zaprezentowanych w powyższej pracy była próba odpowiedzi na postawione pytania badawcze: Czy deklaracje dotyczące emigracji po ukoń- czeniu studiów są związane z intencjami przedsiębiorczymi? oraz: Czy posiadanie własnego przedsiębiorstwa determinuje chęć pozostania w kraju zamieszka- nia? Ponadto zweryfikowano hipotezę o istnieniu zależności pomiędzy deklaracjami migracyjnymi a intencjami przedsiębiorczymi.

Wyniki badań wskazują, iż istnieje związek pomiędzy przedsiębiorczością a emigracją. Związek ten nie jest silny, a jedynie można wskazać na odmienne odpowiedzi dotyczące chęci emigracyjnych osób, które posiadają przedsiębior- stwo lub chcą je założyć, od tych respondentów, którzy nie chcą zakładać przed- siębiorstwa i wolą pracować w firmie na podstawie umowy. Można wskazać, iż skłonność do emigracji jest mniejsza u osób, które deklarują założenie przedsię- biorstwa lub chcą go założyć. Istnieje bowiem różnica w wypowiedziach re- spondentów na temat ich chęci do wyjazdu poza granice w odniesieniu do ich deklaracji przedsiębiorczych. Co więcej, jak wskazano w wypowiedziach badanych w sprawie samej możliwości wyjazdu w celach zarobkowych, Polska stanowi coraz bardziej atrakcyjne miejsce do życia i dalszego rozwoju po studiach.

Wyniki badań weryfikują pozytywnie postawioną hipotezę o istnieniu zależno- ści pomiędzy intencjami migracyjnymi i przedsiębiorczymi. Wniosek, jaki nasuwa

(16)

się po analizie wyników badań, jest taki, iż deklaracje respondentów jawnie wyraża- jących swoje intencje (a więc za lub przeciw emigracji oraz za lub przeciw własne- mu przedsiębiorstwu) są ze sobą związane – istnieje statystyczna współzależność.

Pogłębione badania wskazały jednak, że sam związek nie jest silny.

Problemy migracyjne młodych członków każdego społeczeństwa, zwłasz- cza krajów nadal dynamicznie się rozwijających, powinny być pod stałą oceną badawczą. Mają bowiem istotne znaczenie dla gospodarki, choćby w kontekście dostępności zasobów pracy, nie mówiąc o ich jakości. Badania te powinny być zatem dalej rozwijane ze wskazaniem na potencjalne kierunki działań rządu czy instytucji wspierających rynek pracy i przedsiębiorczość. Przedstawione w tym opracowaniu wyniki badań stanowią jedynie część uzyskanych wyników cało- ściowych, które zostaną pogłębione w dalszych działaniach.

Literatura

Ajzen I. (1985), From Intentions to Actions: A Theory of Planned Behavior [w:] J. Kuhl, J. Beckmann (eds.), Action Control: From Cognition to Behavior, Springer-Verlag, Berlin, Heidelberg, New York, s. 11-39.

Ajzen I. (1991), The Theory of Planned Behavior, “Organizational Behavior and Human Decision Processes”, Vol. 50(2), s. 179-211.

Badanie losów zawodowych absolwentów Uniwersytetu Rzeszowskiego. Pomiar począt- kowy absolwentów z rocznika 2014/2015 (2016), Biuro Karier Uniwersytetu Rze- szowskiego, https://biurokarier.ur.edu.pl/upload/raporty/raporty/badanie_losw_

absolwentw_rocznik_2014-2015_pomiar_pocztkowy.pdf (dostęp: 20.09.2017).

Balaz V., Williams A.M. (2007), Path Dependency and Path Creation Perspectives on Migration Trajectories: The Economic Experiences of Vietnamese Migrants in Slovakia, “International Migration”, Vol. 45(2), s. 37-67.

Baran G., Bąk J. (2015), Przełomowe innowacje jako sposób rozwoju uniwersyteckiej przedsiębiorczości na przykładzie masowych otwartych kursów online MOOC [w:]

M. Maciejewski, B. Pera (red.), Przedsiębiorczość w kontekście globalnym („Przedsiębiorczość Międzynarodowa”, vol. 1, no. 1), Cracow University of Eco- nomics, Kraków, s. 9-19.

Barwińska-Małajowicz A. (2011), Gotowość migracyjna studentów publicznych szkół wyższych w Polsce i Niemczech na przykładzie regionu Podkarpacia oraz Ostwest- falen-Lippe [w:] J. Rymarczyk, M. Domiter, W. Michalczyk (red.), Problemy re- gionalizmu i globalizacji, „Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wro- cławiu”, nr 221, s. 38-47.

Barwińska-Małąjowicz A. (2013), Start zawodowy absolwentów szkół wyższych w Pol- sce i Niemczech. Analiza porównawcza w ujęciu ogólnokrajowym i regionalnym, CeDeWu, Warszawa.

(17)

Blume Jensen K., Erjmæs M., Skyt Nielsen H., Würtz A. (2003), Self-Employment Among Immigrants: A Last Resort? Working Paper No 2003-2013, University of Aarhus, Denmark.

Bruyat C., Julien P.A. (2000), Defining of a Field of Research in Entrepreneurship,

“Journal of Business Venturing”, No. 16, s. 39-56.

Brzozowski J., Cucculelli M., Surdej A. (2014), Transnational Ties and Performance of Immigrant Entrepreneurs: The Role of Home-country Conditions, “Entrepreneurs- hip & Regional Development”, Vol. 26, No. 7-8, s. 546-573.

Cieślik J. (2007), Kształcenie w zakresie przedsiębiorczości na poziomie akademickim [w:] P. Wachowiak, M. Dąbrowski, B. Majewski (red.), Kształtowanie postaw przedsiębiorczych a edukacja ekonomiczna, Fundacja Promocji i Akredytacji Kie- runków Ekonomicznych, Warszawa, s. 71-80.

Cieślik J. (2010), Przedsiębiorczość dla ambitnych, Wydawnictwa Akademickie i Profe- sjonalne, Warszawa.

Cieślik J. (2014), Przedsiębiorczość, polityka, rozwój, Wydawnictwo Akademickie Sedno, Warszawa.

Coviello N., McDougall P.P., Oviatt B. (2011), The Emergence, Advance and Future of International Entrepreneurship Research – An Introduction to the Special Forum,

“Journal of Business Venturing”, Vol. 26(6), s. 625-631.

Da Rin M., Di Giacomo M., Sambenelli A. (2011), Entrepreneurship, Firm Entry, and the Taxation of Corporate Income: Evidence from Europe, “Journal of Public Eco- nomics”, Vol. 95(9), s. 1048-1066, dx.doi.org/10.1016/0883-9026(94)90013-2.

Daszkiewicz N. (2014), Przedsiębiorczość międzynarodowa jako nowy obszar badań w teorii internacjonalizacji [w:] A. Budnikowski, A. Kuźnar (red.), Nowe procesy w gospodarce światowej: wnioski dla Polski, Oficyna Wydawnicza Szkoły Głów- nej Handlowej, Warszawa, s. 207-219.

Dobiecka A. (2015), Polacy vs Brytyjczycy. W czym jesteśmy lepsi? https://issuu.com/

goniec.polski/docs/goniec_polski_wyd._599 (dostęp: 20.01.2018).

Etzkowitz H. (2003), Research Groups as ‘Quasi-Firms’: The Invention of the Entre- preneurial University, “Research Policy”, Vol. 32(1), s. 109-121.

Gaweł A. (2013), Proces przedsiębiorczy: tworzenie nowych przedsiębiorstw, Wydaw- nictwo Difin, Warszawa.

Glinka B. (2008), Kulturowe uwarunkowania przedsiębiorczości, PWE, Warszawa.

Glinka B. (2013), Przedsiębiorczość polskich imigrantów w USA, Wydawnictwo Poltext, Warszawa.

Glinka B., Gutkova S. (2011), Przedsiębiorczość, Oficyna Wolters Kluwer business, Warszawa.

Glinka B., Pasieczny J. (2015), Tworzenie przedsiębiorstwa. Szanse realizacja, rozwój, Wydawnictwo Naukowe Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.

(18)

Grabowska-Lusińska I., Okólski M. (2008), Migracja z Polski po 1 maja 2004 r.: jej in- tensywność i kierunki geograficzne oraz alokacja migrantów na rynkach pracy kra- jów Unii Europejskiej, CMR Working Papers, seria „Prace migracyjne”, nr 33(91), Uniwersytet Warszawski, Warszawa.

Halik T., Kosowicz A., Marek A. (2009), Imigranci w polskim społeczeństwie, http://www.voxhumana.pl/files/Imigranci[1][1].pdf (dostęp: 20.01.2018).

Hurmerinta-Peltomaki L. (2004), Conceptual and Methodological Underpinnings in the Study of Rapid Internationalization [w:] M.V. Jones, P. Dimitratos (eds.), Emerging Paradigms in International Entrepreneurship, The McGill International Entrepreneurs- hip series, Cheltenham, UK, Northampton, MA, Edward Edgar, s. 64-88.

Informacja o rozmiarach i kierunkach emigracji z Polski w latach 2004-2015 (2016), GUS, Warszawa.

Johanson J., Vahlne J.-E. (2009), The Uppsala Internationalization Process Model Revi- sited: From Liability of Foreignness to Liability of Outsidership, “Journal of Inter- national Business Studies”, Vol. 40, Iss. 9, s. 1411-1431.

Kirzner I.M. (2010), The Meaning of “Economic Goodness”: Critical Comments on Kle- in and Briggeman, “Journal of Private Enterprise”, No. 25(2), s. 55-85.

Kloosterman R.C. (2010), Matching Opportunities with Resources: A Framework for Analyzing (Migrant) Entrepreneurship from a Mixed Embeddedness Perspective,

“Entrepreneurship and Regional Development”, Vol. 22(1), s. 25-45.

Kloosterman R., Rath J. (2001), Immigrant Entrepreneurs in Advanced Economies.

Mixed Embeddedness Further Explored, “Journal of Ethnic and Migration Stu- dies”, Vol. 27(2), s. 189-201.

Korpysa J. (2016), Przedsiębiorczość jako proces tworzenia i funkcjonowania akade- mickich przedsiębiorstw spin-off w Polsce, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin.

Kraśnicka T. (2002), Koncepcja rozwoju przedsiębiorczości ekonomicznej i pozaekono- micznej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Katowice.

Kuratko D.F. (2005), The Emergence of Entrepreneurship Education: Development, Trends, and Challenges, “Entrepreneurship Theory & Practice”, Vol. 29, Iss. 5, s. 577-597.

Kurowska M., Szymańska K., Walecka A. (2013), Wewnętrzne determinanty rozwoju przedsiębiorczości technologicznej w firmach sektora MSP [w:] S. Lachewicz, M. Matejun, A. Walecka (red.), Przedsiębiorczość technologiczna w małych i śred- nich firmach, Wydawnictwo WNT, Łódź.

McDougall P.P. (1989), International versus Domestic Entrepreneurship: New Venture Strategic Behavior and Industry Structure, “Journal of Business Venturing”, Vol. 4, s. 387-400.

Mester F. (2000), Zuwanderungen in die Länder der Europäischen Union, Best- immungsgründe, Folgen und migrationspolitische Implikationen, Selbstverlag des Zentralinstitut für Raumplanung und des Instituts für Siedlungs- und Wohnungswe- sen der Universität Münster, Band 192, Münster.

(19)

Möller D. (2002), Migration und ihre Arbeitsmarkteffekte in Deutschland. Analyse für Wanderungen aus Polen nach der EU-Osterweiterung, Europäische Hochschul- schriften, Reihe V, Volks- und Betriebswirtschaft, Peter Lang Europäischer Verlag der Wissenschaften, Frankfurt am Main.

Mynarska M. (2012), Wykorzystanie teorii planowanego zachowania w celu wyjaśnienia zróżnicowania intencji rodzicielskich – ocena operacjonalizacji i dobroci pomiaru zmiennych, „Studia Psychologica”, nr 12(1), s. 83-100.

Nanda R., Khanna T. (2010), Diasporas and Domestic Entrepreneurs: Evidence from Indian Software Industry, “Journal of Economics & Management Strategy”, Vol. 19, No. 4, s. 991-1012.

Ndofor H., Priem R. (2011), Immigrant Entrepreneurs, the Ethnic Enclave Strategy, and Venture Performance, “Journal of Management”, Vol. 37(3), s. 790-818.

Nowaczyk G., Sobczak A. (2016), Role of Entrepreneurship Education in Higher Edu- cation Institutions in the Process of Business Development in Poland [w:] M. Kosała, M. Urbaniec, A. Żur (eds.), Entrepreneurship: Antecedents and Effects (“Przedsię- biorczość Międzynarodowa”, vol. 2, no. 2), Cracow University of Economics, Kra- ków, s. 43-52.

OECD (2010a), Entrepreneurship and Migrants. Report by the OECD Working Party on SMEs and Entrepreneurship, OECD Publications, Paris.

OECD (2010b), Open for Business: Migrant Entrepreneurship in OECD Countries, OECD Publishing, Paris, DOI: 10.1787/9789264095830-en.

OECD (2015), The Missing Entrepreneurs 2015: Policies for Self-employment and En- trepreneurship, OECD Publishing, Paris.

Praca za granicą (2016), Komunikat z badań Nr 175/2016, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2016/K_175_16.PDF (dostęp: 21.09.2017).

Rath J., Kloosterman R. (2000), Outsiders’ Business: A Critical Review of Research on Immi- grant Entrepreneurship, “The International Migration Review”, Vol. 34(3), s. 657-681.

Rodríguez-Pose A., Hardy D. (2014), Cultural Diversity and Entrepreneurship in En- gland and Wales, CEPR Discussion Paper No. DP10241.

Sanders J.M., Nee V. (1996), Immigrant Self-employment: The Family as Social Capital and the Value of Human Capital, “American Sociological Review”, Vol. 61(2), s. 231-249.

Shane S., Venkataraman S. (2000), The Promise of Entrepreneurship as a Field of Rese- arch, “Academy of Management Review”, Vol. 25, No. 1, s. 217-226.

Stadnik A. (2012), Zarys przedsiębiorczości imigrantów – wybrane problemy ze szcze- gólnym uwzględnieniem krajów europejskich, „Studia Ekonomiczne. Zeszyty Na- ukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach”, nr 122, s. 265-274.

Start na rynku pracy, http://startnarynkupracy.pl/wp-content/uploads/2016/09/Raport- Start-na-rynku-pracy.pdf (dostęp: 22.09.2017).

Thurik A.R. (2007), Explaining Entrepreneurship and the Role of Policy: A Framework, The Handbook of Research on Entrepreneurship Policy, Edward Elgar.

(20)

Timmons J.A. (1999), New Venture Creation: Entrepreneurship for the 21st Century, Irwin/McGraw-Hill, Boston.

Wach K. (2012), Europeizacja małych i średnich przedsiębiorstw: rozwój przez umię- dzynarodowienie [Europeanization of Small and Medium-sized Enterprises. Inter- national Growth], Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Wach K. (2015), Entrepreneurship without Borders: Do Borders Matter for Internatio- nal Entrepreneurship, “Problemy Zarządzania”, vol. 14, nr 1, cz. 2, s. 82-92.

Wach K., Wehrmann C. (2014), Entrepreneurship in International Business: Internatio- nal Entrepreneurship as the Intersection of Two Fields (chapter 1) [w:] A.S. Gubik, K. Wach (eds.), International Entrepreneurship and Corporate Growth in Visegrad Countries, University of Miskolc, Miskolc, s. 9-22.

Zhou M. (2009), Contemporary Chinese America: Immigration, Identity, and Community Transformation, Temple University Press, Philadelphia, Pa.

Zimmermann K.F., Hinte H. (2005), Zuwanderung und Arbeitsmarkt: Deutschland und Dänemark im Vergleich, Springer-Verlag, Berlin, Heidelberg.

[www 1] Brzozowska A., Przedsiębiorczość imigrantów wietnamskich w Polsce, http://

docplayer.pl/8849982-Przedsiebiorczosc-imigrantow-wietnamskich-w-polsce.html (dostęp: 19.01.2018).

ENTREPRENEURSHIP AND WORK MIGRATIONS OF POLISH STUDENTS – SELECTED RESEARCH RESULTS

Summary: Modern economies in the world develop thanks to the proper creating and support of the production factor namely labor, and in particular entrepreneurship of the citizens. It can be considered that in the national and international context. In this pattern the question how entrepreneurship is connected with migration is very interesting. The concept of the presented research was created based on this. An attempt was made to as- sess the entrepreneurship of students in the context of their migration attitudes. The basis of the research is Ajzen’s theory of planned behavior. Quantitative research was carried out on the nationwide representative group. The main research method was the analysis of collected research material on the basis of a diagnostic survey using a questionnaire.

The analysis in this case focused on the attempt to answer the given research question:

whether declarations regarding migration after graduation are related to entrepreneurial intentions. An additional question was: whether owning a company determines the desire to stay in country of residence. The hypothesis was created: there is a relationship be- tween migration declarations and entrepreneurial intentions. To verify the hypothesis, in addition to the descriptive analysis of the results, statistical analysis was used with the determination of T Czuprov and V Cramer’s T coefficients.

Keywords: entrepreneurship, entrepreneurial intention, migrations, migration declarations.