R O Z P R A W Y R O C Z N IK I H U M A N IS T Y C Z N E T om XX VII, zeszy t 6 1979 W Ł A D Y S Ł A W M A K A R S K 1 Z M E T O D O L O G II B A D A Ń T O P O N O M A S T Y C Z N Y C H O B SZ A R Ó W JĘ Z Y K O W O M IE S Z A N Y C H (N A P R Z Y K Ł A D Z I E T O P O N I M I I H I S T O R Y C Z M i l Z i E M I S A N O C K IE J .
W dniach 25-27 X 1977 r. odbyła się w G d ań sk u M iędzynarodow a K onferencja O n o m astyczna pośw ięcona nazew nictw u obszarów językow o m ieszanych. K o n fe rencja la pokazała raz jeszcze, że onom astyka jest dyscypliną ciągle b orykającą się z pow ażnym i problem am i teoretyczno-m etodologicznym i. Istnieje po trzeb a u p o rz ą d kow ania term inologii oraz rewizji niektórych dotychczasow ych poglądów , a także konieczność poszukiw ań nowych rozw iązań. Pewne problem y teoretyczne, takie ja k stosunek nazwy własnej do pospolitej, klasyfikacja nazw , system ow ość w zbiorach o n o m astycznych. zm ienność nazw' — to ciągle dopracow yw ane zagadnienia ogólno- onom astyczne. Studia n ad nazew nictw em terenów językow'0 m ieszanych do tych zagadnień dorzucają nowe, specyficzne dla tej problem atyki, niekiedy dopiero sta wiane i tak czy inaczej rozw iązyw ane.
A rtykuł niniejszy mieści się w powyższym nurcie rozw ażań tcoretyczno-m eto- dologicznych. Spośród różnorakich problem ów a p a ra tu badaw czego to p o n o m asty prezentuje w ybrane zagadnienia, które w ynikają ze sw oistego m ateriału to p o n o m a- stycznego obszaru językow o m ieszanego, konkretnie historycznej ziemi sanockiej, stanowiącej południow y fragm ent obszernego pogranicza polsko-ruskiego1. P ro b le my te skupiają się wokół dwóch tem atów podporząd k o w an y ch szerszemu zagadnie niu im m anentnej całościowej charakterystyki nazw y. Są to uwagi m etodologiczne n a tem at sposobu ustalania m etryki nazwy oraz jej pierw otnej przynależności języ kowej.
Ze względu na zależność tych rozw ażań od specyfiki nazewniczej w spom nianego wyżej obszaru ziemi sanockiej celowe będzie poprzedzenie części teoretycznej, arty k u łu niezbędnym i inform acjam i na tem at czynników , k tóre zdecydow ały1'© m apie nazewniczej tej ziemi.
’ A k tu aln ie teren historycznej ziemi sanockiej pod zielo n y je s t m iędzy trzy w ojew ództw a P R L : część
p ó łn o cn o -w sch o d n ia zn ajd u je się w w ojew ództw ie p rzem yskim , część p ó łn o c n a — w rzeszow skim , po łu d n io w a — w kro śn ień sk im ; skraw ek p o łu d n io w o -w sch o d n i należy d o lw ow skiego o b w o d u L S R R . NaZwy tej ziemi stanowić) p rzed m io t m ojej p racy d o k to rsk ie j p t. M azw y m iejscowości dawnej ziem i
6 WL AO YSt .AW M A K A I t S K I
S P E C Y F IK A O S A D N IC Z O -E T N IC Z N A T E R E N U 5
Podstaw ow ym czynnikiem w kształtow aniu stosunków osadniczo-etnicznych, a co za tym idzie o b razu nazew nictw a miejscowego om aw ianej ziemi sanockiej, była jej historia polityczna.
U początków doby historycznej w X i XI w. teren ten dzieli! losy tzw. G rodów C zerw ieńskich, stanow iąc przedm iot walk i przetargów między Polską a Rusią. E w entualne osady z tego okresu m ogły być pochodzenia polskiego bądź ruskiego.
O d X I w. d o połow y X IV w. interesujący nas obszar byl w posiadaniu ruskim , został więc kolonizow any przez R usinów . Z dobyty wraz ze znacznym terytorium tzw. R usi Czerw onej w połow ie X IV w. przez Kazim ierza W ielkiego stal się terenem o ż y w io n ej’akcji osadniczej polskiej o raz w znacznie mniejszym stopniu niemieckiej. W konsekw encji tych żm ian politycznych zyskała ziem ia sanocka charakter osad niczy m ieszany rusko-polski bądź polsko-ruski, różniący ją w zasadniczy sposób od tery to riu m położonego na północny zachód posiadającego c h arak ter etniczno-osad- niczy polski.
N iezależnie od pow yższych czynników polityczno-adm inistracyjnych specyfikę osadniczo-etniczną om aw ianej ziemi, a zwłaszcza jej części południow ej, kształtow a ły w okresie od drugiej połow y XIV w. do pierwszej połow y XVII w. idące od w schodu wzdłuż K a rp a t fale tzw. kolonizacji wołoskiej z przew ażającym elementem ruskim o raz nieznacznym , najczęściej zruszczonym , elementem rum uńskim , wę gierskim i poludniow osłow iańskim . W wyniku tych akcji południow a część tego obszaru w raz z terenam i przyległymi od w schodu i zachodu zyskała swoisty c h a ra k te r osadniczo-elniczny bojkow ski i łem kow ski, odróżniający go od obszaru położonego n a północ.
S P O S O B Y U S T A L A N IA C Z A S U P O W S T A N IA N A Z W Y
Sposoby te opierają się przede wszystkim na badaniach pozalingwistycznych. W iek znacznej części nazw wiązać należy bowiem z wiekiem osady. Czas lokacji miejscowości określić m oże w prost źródło historyczne, tj. ak t lokacyjny lub kronika osady. Ze względu na niewielką liczbę dokum entów tego typu wiek przeważającej liczby osad ustalać trzeba p o średnio na podstaw ie: a) d a t najstarszych zapisów nazw m iejscowości; b) inform acji o ich ustroju praw no-osadniczym oraz c) inform acji o ich ran d ze adm inistracyjnej. D ość d o kładnie określić m ożna wiek większości osad pow stałych p o pierwszej połow ie XV w. Zezwala na to bogata baza źródłow a dotycząca tego-okresu. W ielość różnorakich źródeł umożliwia rekonstrukcję niem al pełnego w ykazu miejscowości dla każdego stulecia z X V III wiekiem włącznie. D w a
2 G łó w n ie na p o d sta w ie stu d iu m A . L a sln a c h la O sadnictw o ziem i sanockiej w latach 1340-1650 (W ro c ła w 1962) o ra z S. P aw ło w sk ieg o L u d n o ść rz y m sk o -k a to lic k a u p o lsk o -ru skiej części Galicji. Lwów 1919. Prace geograficzne. Z. 3.
z "m e t o d o l o g u b a d a ń t o p o n o m a s t v c z n y c h... 7
ostatnie stulecia legitym ują się ju ż urzędow ym i rejestram i w szystkich osad. D la okresu sprzed pierwszej połow y X V w. nie sp o só b sporządzić pełnego w ykazu m iej scowości, a trudniej jeszcze ustalić ich d o k ład n y czas pow stania. Przeszkodę stanow i tu niedostateczna baza źródłow a.
U staleniu dokładniejszej chronologii pewnej części osad z tego okresu służą: a) XV- i XVI-wieczne inform acje źródłow e o praw ie osadniczym ruskim tych osad, ja k ma to miejsce w odniesieniu do H łom czy, Ł odziny, Tyraw y, U lucza i innych m iejscowości’; b) inform acje o randze miejscowości ja k o o śro d k u adm inistracyjnym W drugiej połowie XIV w., ja k np. w odniesieniu do B achorza i Zalesia4. O bydw a te typy inform acji pozw alają ustalić czas pow stania tych m iejscowości n a okres przynależności ziemi sanockiej do Rusi, a więc przed rokiem 1340. Z okresem tym związać m ożna rów nież m etrykę kilku osad n o tow anych w dw u d o k u m en tach z 1361 r. ja k o miejsca opustoszałe (łac. loca deser ta), ja k np. w w yp ad k u Jurow iec, Srogow a. Z boisk5.
Poza wyżej om ów ionym i nazw am i, k tó re swój ro d o w ó d rozpoczynają w raz z pow stającą osadą, istnieją nazwy przejęte od nazw p u n k tó w geograficznych nie- osadniczych oraz rzek. Prehistoria takich nazw osadniczych rz ad k o znajduje odbicie w dostępnych źródłach historycznych. D latego też Wiek tych nazw , p o d o b n ie ja k większości toponim ów powyższej grupy, określany je st w sto p n iu m niej lub bardziej precyzyjnym jedynie na podstaw ie jej najstarszego zapisu.
Pewne usługi w ustaleniu m etryki nazwy może oddać także jej analiza językow a. W iadom o, że nazw y w zakresie pnia (zwłaszcza w yrażonego nazw ą o so b o w ą) o ra z fo rm an tu m ogą w ykazywać zróżnicow anie chronologiczne (straty g rafia nazw ). W odniesieniu jed n ak do form pow stałych po 1450 r. inform acje na tem at chronologii, jakich dostarczyć może analiza lingwistyczna, nie są dokładniejsze od danych, jak ie uzyskujem y na podstaw ie dostatecznie bogatej dla tego okresu bazy źródłow ej. N iekiedy jed n ak d o chronologii tej o partej wyłącznie na źró d łach historycznych analiza językow a wnosi isto tn ą popraw kę, l a k jest np. z niektórym i nazw am i dzierżaw czym i n a -j- (M ilczą ) o ra z p a tro n im ic z n y m i n a -orce (H a b ko w ce), notow anym i dopiero w X V I w., których czas pow stan ia ze w zględu n a archaiczną form ę należy przesunąć daleko wstecz w sto su n k u d o tego stulecia.
Stosow anie kryterium językow ego w ustaleniu w ieku nazw y okazuje się przy datne przede wszystkim w odniesieniu d o nazw sprzed ro k u 1450 o dużym m arg i nesie tolerancji co do stopnia dokładności m etryki przyjm ow anej tylko n a p o d stawie danych źródłow ych. T u celow a m oże się okazać niekiedy analiza sem anty czna. I tak np. w odniesieniu do nazw typu Pobiedno, R a tn a w ka , Z boiska, k tó re wskazują na związek z walką, o b ronnością (analiza historyczna d opow iada, że chodzi tu o obronę grodu sanockiego w okresie staroruskim ), analiza znaczeniow a
3 F a s t n a c h t . jw . s. 226-236. 4 T am że s. 89-90, 94. 5 T am że s. 105.
8 W ŁA D Y SŁA W M A K A R S K I
j e s t jed n y m z czynników •— o b o k rów nie w ażnych pozalingw istycznych — p o zw alających dopuścić dla tych osad m etrykę sprzed ro k u 1340.
Z zakresu form alnych w skaźników u stalan ia w ieku nazwy przyjąć m ożna ja k o niew ątpliw y jedynie sufiks dzierżawczy ps.* w form ach przym iotnikow ych p ochodzących od im ion i nazw isk6. W szystkie nazwy z tym sufiksem i tak ą p o d staw ą niezależnie od d aty najstarszego zapisu wiązać należy z najstarszą wy ró żnioną tu epo k ą historyczną o nie ustalonym początku i dacie końcowej przy padającej na rok 1340, wyznaczający na badanym obszarze kres epoki staroruskiej. A rchaiczność tych nazw znajduje potw ierdzenie w starym typie ich pni w yrażanych słow iańskim i nazw am i osobow ym i dw uczłonow ym i, np. Drohobycz od n. os. rus. * Dorohobyt, Poraź od n. os. ru s.’1' Porad.
D okładniejsze ustalenia wieku nazwy przynieść może wreszcie analiza lingwisty czna, d o k o n a n a pod kątem pierw otnej przynależności do języka ruskiego, polskiego b ąd ź niem ieckiego, zob. niżej.
SP O S O B Y U S T A L A N IA JĘ Z Y K O W E J P R Z Y N A L E Ż N O Ś C I N A Z W Y
Jak pow iedziano wyżej, b adany obszar kolonizow any byl przez różnorodny elem ent etniczny, w tym głównie ruski, polski i niemiecki. Znalazło to odbicie w zróżnicow aniu językow ym nazew nictw a lego regionu.
lista le n iu genezy językow ej nazw służą b ad an ia historyczno-osadnieze oraz stu d ia lingwistyczne.
K ry teriu m h isto ry czn o -o sad n ieze ja k o p odstaw ow e stosow ane jest wobec większości nazw osad sprzed rokit 1340. D la lego okresu przyjąć m ożna dwie je d n o ro d n e strefy osadnicze: większą w schodnią strefę ruską oraz pograniczną — zach o d n ią strefę polską. Przynależność geograficzna nazwy do którejś z tych stref o k reśla au tom atycznie ich pierw otną przynależność językow ą.
Sw oistego p o tra k to w a n ia w obrębie strefy ruskiej w ym aga jedynie nazwa starego adm inistracyjnego grodu Sanok, n o to w an a po raz pierwszy w X II w., k tó rą, być m oże, w olno w iązać z przedhistorycznym okresem plem iennym bądź z historycznym okresem walk w X i XI w. pom iędzy R usią i Polską. Tak w pierwszym, ja k i w drugim w ypadku przynależność językow a tej nazwy do języka (pra)ruskiego lub (pra)polskiego pozostaje nie rozstrzygnięta wobec b raku w ystarczających w yróżni ków lingw istycznych. Jeśli chodzi o nazwy pozostałych osad sprzed roku 1340, niższych rangą od grodu sanockiego, tru d n o zakładać, by nazwy te m iały podobnie ja k nazw a Sanok zachow yw ać historyczną ciągłość począwszy od tak odległych
” O a rch aiczn o ści lego su lik su w nazw a ch dzierżaw czych pisali między innym i F. N icckula [Polskie
n a zw y m iejscow e z su fik se m -jh. ..R o z p raw y K om isji Językow ej W rT N ” 5:1965 s. 76); o ra z W . L u b aś { N a z w y m iejscowe południow ej czyści dawnego w ojew ództw u kra ko w skieg o . „P race O n o m asty czn c” 9:1968
W ŁA D Y SŁA W M A S A R S K I 9
ćzahów. Stanęła tentu na przeszkodzie niestabilność form osadniczych będąca konsekw encją napadów tatarskich, licznych wojen, klęsk, zarazy itp .7
A naliza językow a nazw, k tóre według powyższego kryterium historyczno-osad- niczego uznaje się za genetycznie ruskie, p rzeprow adzona na ich spolszczonych odpow iednikach notow anych dopiero od połow y XIV w. m oże potw ierdzić ów wynik analizy pozalingwistycznej lub m oże nie dostarczać żadnych argum entów względem językowej przynależności nazwy.
G eneza nazw pow stałych w raz z osadam i po roku 1340 oraz nazw z „p re h isto rią'' ustalana bywa rów nież według zasad om ów ionych wyżej.
K ryterium historyezno-osadnicze zachow uje w artość podstaw ow ego czynnika rozstrzygającego tylko wobec nazw osad polskich z niewielkiego stosunkow o fragm entu badanego obszaru pod względem etnicznym jed n o ro d n eg o , tj. P ogórza Rzeszowskiego i części Dołów K rośnieńsko-Sanockich.
W odniesieniu do nazw pozostałych m iejscowości położonych na terenie elniezno-osadniczym m ieszanym tylko d okładne dan e historyczne dotyczące składu etnicznego poszczególnych osad w czasie ich zak ład an ia m ogłyby być pom ocne w ustalaniu ich językowej przynależności. W yniki bad ań na ten tem at —- ja k d o tąd najdokładniejsze —- zaw arte w studium F astn a c h ta s nie m ają jed n ak c h arak teru kom pleksow ego, lecz tylko sondażow y. D ane te nie zawsze też upow ażniają do wniosków niepodw ażalnych, gdyż często z pow odu b raku dostatecznej liczby źródeł operują zbyt niskimi danym i liczbowymi.
N azw y osad, których skład etniczny w thw ili p o w itan ia m iałby ch a ra k te r jed n o ro d n y albo znacznie d o niego zbliżony, nadaw ałyby się do oceny według kryterium historyczno-osadniczego ja k o genetycznie ruskie, polskie bądź niem iec kie. Jednak wynik tej oceny nie zawsze musi być pewny. M oże być bowiem lak, że nazWa miejscowości założonej w skutek akcji osadniczej jakiejś grupy etnicznej nawiązuje do gotowej już nazwy innojęzycznej związanej z miejscem osiedlenia, np. nazw a niemieckiej w XV w. wsi Kotkenhaw jest w tó rn a w sto su n k u do polskiej nazwy Kotc:iiui Wola, dziś Korczyna; nazw a polskiej w XV w. m iejscowości Poraź nawiązuje do ruskiej nazwy sprzed ro k u 1340. M oże być wreszcie tak , że nazwy tw orzą nie osadnicy, ale ich sąsiedzi, niekoniecznie tej samej narodow ości, np. nazw a Wola Lecka nad an a została polskiej wsi G rzegorzkowa Wola przez ruską ludność sąsiedniej wsi Salonka; nazwę Ruskie nadała ruskiej wsi zapew ne polska ludność okolicznych wsi m ieszanych.
Podobnie ograniczoną^ przydatność w u stalan iu językow ej genezy nazwy posia dają inform acje na tem at etnicznej przynależności osadźcy. N azw a osady p o ch o d zą ca od jego im ienia czy nazw iska może być ukształto w an a pod względem językow ym
7 Pbr. w ypow iedź h isto ry k a: ..N iestałość o sa d n ictw a jest je d n ą z n ajb ard ziej charak tery sty czn y cli cech stosunków d em ograficznych czasów d o X III w. w łącznie: po w staw an ie, zan ik an ie, dzielenie się i łączenie osad zdarzało się w ów czas często ” (J. R u t k o w s k i . H istoria gospodarcza Polski. T. 1. P oznań 1947 s. 60).
10 W ŁA D Y SŁA W M AK ARSK1
przez m ieszkańców sąsiednich miejscowości bądź też odgórnie przez nadaw cę aktu lokacyjnego w języku odm iennym od języka osadźcy.
D ru g ą poza k ryterium historyczno-osadniczym zasadą ustalania językowej przynależności w szystkich nazw om aw ianego okresu (po ro k u 1340) jest w spom nia ne ju ż kryterium lingwistyczne.
P odstaw ą analizy językow ej jest udokum en to w an y filologicznie tekst onom asty- czny polski. T ekst ten ujaw nia się dopiero po 1340 r., przy czym jak iś czas ma c h a ra k te r niekom pletny, a dopiero od drugiej połow y XV w. jest mniej więcej pełny. T w o rzą go ob o k elem entów genetycznie polskich także zaadaptow ane pod wzglę dem językow ym nazwy ruskie i niemieckie. Owe adaptacje m ogą zdradzać formy innojęzyczne wtedy, gdy nie są kom pletnym i tłum aczeniam i. Zaś form y o całkowicie za ta rty c h cechach oryginału są bez w skazów ek pozalingwistycznych nieuchw ytne ja k o obce. T a k je st zapew ne ze sp o rą liczbą nazw ruskich, przede wszystkim ze strefy wołoskiej, z łatw ością tłum aczonych na polski ze względu n a podobieństw o ich cech językow ych fonetycznych, a zwłaszcza m orfologicznych, -do właściwości języka polskiego.
Językow ym i w yróżnikam i nazw pierw otnie ruskich m ogą być elementy z róż nych płaszczyzn języka: fonetyczne, m orfologiczne i leksykalne. Przydatność p o wyższych typów w yznaczników w ostatecznym rozstrzyganiu pierw otnej językowej przynależności nazwy jest różna.
Jeśli chodzi o form anty, to tylko jeden z nich stanow i niewątpliwy wyróżnik ruskości nazwy. Jest nim fo rm an t -isce. notow any w nazw ach osad pow stałych w X V i XVI w., np. Strubow iszcze, Boiszcza, a więc w czasie, gdy n a gruncie polskim fo rm an t ten nie funkcjonuje (w jego funkcji w ystępuje -isko) .
Inne w yróżniki m orfologiczne, naw et charakterystyczne dla nazw obszaru językow ego ruskiego, nie są dostatecznie m iarodajne w ustalaniu ruskiej genezy nazwy. T ak jest np. z form antam i patronim icznym i -(iń )ce, -(o v )c e (rus. -(ifí)ci,
-(o v )ci)"'. N azw y z tymi w ykładnikam i, choć reprezentują stary typ m orfologiczny
charakterystyczny dla staro ru sk ich nazw w okolicach S anoka, m ogą pojaw iać się tam jeszcze po roku 1340 ja k o form y pow stałe w skutek oddziaływ ania silnego w zorca toponom astycznego, ja k to było np. z nazw am i Jankow ie, Jęclniszkowcc. O becność om aw ianych fo rm an tó w w nazw ach z podstaw am i neutralnym i pod względem językow ym może jedynie sugerow ać ich ruską genezę, ja k np. w nazwie
M a rko w ie. W w ypadku gdy b rak innych w skazów ek rozstrzygających o genezie
nazw y w sposób niew ątpliw y, należy ta k ą nazwę trak to w ać jedynie ja k o formę z cechą m orfologiczną ruską.
• W'. T a s z y c k i . P rzy ro ste k -isko, -iszczę w ję z y k a c h zachodnioshw iańskich. ,.SIavia” 4:1925 z. 2 s. 213-227.
1,1 O nazw ach tego typu zob. A. W i l k o ń . N a z w y m iejscow e typu T yszow ce. Witoszyńce w ję z y k u
p o lsk im . „ O n o m á s tic a ” 12: 1967 s. 70-83; D. H. B u c z k o . L k rą jin sk y toponim y tut -irici. -inci u X IV -X T
Z M E T O D O L O G II B A D A Ń 'I O P O N O M A S I Y C Z N Y C H . ł l
Cechy fonetyczne wskazują na ruskie pochodzenie nazwy w sposób nie budzący zastrzeżeń, gdy dotyczą fo rm an tu lub jego granicy z pniem , ja k np, w nazw ach
Dusza ty n < D uszata + in, Ż a h o tyn < Ż a h o ta + in, P oraź < PoradĄ -p. N a to m ia s t
fonetyczne cechy ruskie widoczne w osnow ie nazwy m ogą charakteryzow ać tylko sam ą podstaw ę słow otw órczą, a niekoniecznie m uszą świadczyć o ruskości całego deryw atu. M oże być bowiem tak, że podstaw a, stanow iąc ruską pożyczkę w języku polskim o zachow anych cechach fonetycznych oryginału, jest tw orzyw em nazw y uform ow anej pod względem m orfologicznym po polsku. W takich w ypadkach spraw ą zasadniczą staje się rozstrzygnięcie językow ej przynależności pnia w mom encie tw orzenia nazwy.
Ustalenie, czy dany w yraz stanow ił pożyczkę ruską czy też nigdy nie został przyjęty do języka badanego regionu, nie zawsze jest możliwe bez dokładnych studiów' na tem at geografii i chronologii pożyczek ruskich. Poniew aż takich wyczerpujących opracow ań brak, z konieczności przyjąć trzeba pew ne założenia o charakterze arbitralnym .
T ak też ja k o ruskie podstaw y nazw, a więc form y nie stanow iące pożyczek w języku polskim , traktow ane być m ogą apelatyw a w form ie fonetycznej ruskiej mające fonetyczne odpow iedniki w języku polskim . W myśl tego nazw am i gene tycznie ruskimi byłyby form y typu Berehy od ukr. beteli, lokot od ukr. lokat',
Ternka od ukr. tern itp.
Z a form y m ogące stanow ić źródło pożyczek w języku polskim , a tym sam ym tw orzyw o nazw p olskich, należy przyjąć ruskie ap elaty w a, k tó re nie m ają odpow iedników form alnych w języku polskim , a są pośw iadczone w źródłach polskich w form ie jedynie spolszczonej, ja k np. lyutow isko 1438 A G Z X III nr 846" < u k r. litovisce w nazwie Lutowiska. Form y apelatyw ne nie no to w an e w języku polskim bądź mające odpow iedniki w yrażone odm iennym i leksem am i m ogą być traktow ane ja k o podstaw y genetycznie ruskie, ja k np. w nazw ach C zertei od ukr.
certez (poi. przesieka), wszelkie Posady od strus. posada (poi. przedm ieście).
O dm iennie należy oceniać genetycznie ruskie podstaw y w yrażające się nazw am i własnym i, tj. nazwam i osobow ym i, miejscowymi i wodnym i. P odstaw y te ze wzglę d u na ich sw oistą naczelną funkcję polegającą na w yróżnianiu desygnatu za p o m o cą odpow iedniej form y językowej, k tó ra może być pozbaw iona swego znaczenia tak charakterystycznego dla apelatyw ów , pow inny być uw ażane za nieprzekladalne. M ogą one ja k o pożyczki o zachow anych cechach językow ych oryginału stanow ić tworzyw o nazw polskich, np. Hryciowa Wola od n.os. H r y ć < ukr. H ryć, H oczew od nazwy wodnej Hoczew <£. ukr. Hocev. T ak też nazwy o tych p o dstaw ach przy braku innych czynników rozstrzygających o ich pierw otnej językowej przynależności traktow ane są nie ja k o form y w całości ruskie, lecz ja k o form y z pniem genetycznie ruskim .
11 A k ia grodzkie i zie m skie z czasów R zeczpospolitej p o lsk ie j z Archiwum Izw. B ernardyńskiego we
1 2 W ŁA D Y SŁA W M AK ARSK1
N iezależnie od ty p u pnia za nazwy genetycznie ruskie uznaw ać należy te, k tó re w ykazują ruski rozw ój fonetyczny, np. Bannica>Balnica (ukr. nn>ln),
L e s s (c z )n a > L is :n a ' (ukr. ć > /jitp .
Przyjęte wyżej zasady są rów nież stosow ane w ustalaniu nazw o genezie nie mieckiej. W myśl i on zasad za niemieckie od początku uznaw ane są tylko niemiec kie form y odapelatyw ne. Ze względu na odrębność tw orzyw a językow ego, nawet przekształcone pod względem fonetycznym czy m orfologicznym , nie zatracają one całkow icie cech o ryginału, np. H a rt> H a rta , Kaltborn> Kaltborna>Kom borniu. Jedynie tłum aczenie nazwy m oże całkowicie zatrzeć jej związek z oryginałem . Jako form y z osnow ą genetycznie niem iecką, nie zaś ja k o formy od początku całkowicie niem ieckie, określić trzeba nazwy pochodne od nazw osobow ych niemieckich " p rzekazane przez źró d ła w form ie słowotwórczej polskiej, np. H ozzów od n.os. //o c r< n ie m . *H oisch, Rym anów od n.os. * Rym an< m em . Reyman.
Z aprezentow ane wyżej językow e kryteria okazują się m ało przydatne w u sta laniu nazw pochodzenia polskiego, jeśli brać pod uwagę tylko polski tekst onom a- styczny. bow iem jego elem enty pod względem fonetycznym , m orfologicznym i lek sykalnym — polskie kryć m ogą w sobie całkowicie spolszczone form y obce. W takim w ypadku dla wychwycenia elem entów eenetycznie polskich konieczna byłaby an aliza językow a rów noczesnego tek stu obcego d o k o n a n a w ten sam sposób jak w odniesieniu do tekstu rodzim ego. W obec b rak u dostatecznej bazy źródłowej rekon stru k c ja takich tekstów' dla najstarszych epok, a więc tych najbliższych m etrykom o sad, jest niem ożliw a. T oteż językow ą p odstaw ą oceny polskości nazwy staje się jed y n ie c h a ra k te r pnia. Jak w w ypadku nazw tw orzonych od podstaw genetycznie ruskich lak i tu nie jesteśm y często w stanie orzec z całą pewnością o charakterze całej nazw y bez ro zstrzy g ający ch p rzesłanek n a tu ry h isto ry czn o -o sad n iczej. Przejścia apelatyw ów i nazw własnych o genezie polskiej do języka ruskiego były rów nież możliwe ja k om ów ione wyżej procesy odw rotne. Stąd też nazwy z tymi podstaw am i niekoniecznie m uszą być w całości od początku polskie. M ogą one byc jedynie form am i o polskich cechach w zakresie osnowy.
O m ów ione wyżej m etody badaw cze, ja k też jakiekolw iek inne, choćby naj bardziej precyzyjne, zastosow ane w analizie w ybranych problem ów nazwy (tu histo- ryczno-genetycznych) nie gw arantują jeszcze pewności i dokładności wyników, gdyż te uzależnione są również, od ja k o śc i o ra z ilości zgrom adzonego m ateriału historyczno-osadniczego, filologicznego i lingwistycznego. W obec jego niedostat ków , niekiedy niezależnych od o nom asty-badacza, a także wobec arbitralności niektórych rozw iązań m etodologicznych wyniki analizy loponom astycznej często p ozostają hipotetyczne i podlegają korekcie. W ysokie w ym agania zarów no co vio precyzji narzędzi badaw czych, ja k też stopnia eksploracji różnego rodzaju źródeł czynią z każdego b ad an ia onom astyeznego zad an ia delikatne i trudne.
l: Z a nazw ę o so b o w a niem iecka p rzejm u je się tu form ę cha rak tery styczną w yłącznie dla niem ieckiej a n tro p o n im ii. N azw a lego typu je st o d ró ż n ia n a od nazw y osobow ej chrześcijańskiej pochodzenia niem ieckiego.
Z M E T O D O L O G II B A DA Ń T O P O N O M A S T Y C Z N Y C H .. 13
Q U E L Q U E S P R O B L È M E S M É T H O D O L O G IQ U E S D E S R E C H E R C H E S T O P O N Y M IQ U E S S U R D E S A IR E S L IN G U IS T IQ U E M E N T M IX T E S
(S U R L 'E X E M P L E D E LA T O P O N Y M IE H IS T O R IQ U E D E L A R É G IO N D E S A N O K )
R é s u m é
L ’article ab o rd e un problèm e th éo riq u e et m éth o d o lo g iq u e, à sa v o ir celui de l'étab lissem en t de l'o rig in e du to p o n y m e et de son ap p a rte n a n c e linguistique p rim itiv e, et ce su r l'exem ple de la m a c ro to p o n y m ie d e l'a ire p o lo n o -ru th èn e de la région de S an o k . D a n s des recherches de ce type, il est utile d 'a v o ir re c o u rs aux données historiques relatives à la co lo n isa tio n (actes de lo catio n , d a te s des p lu s an cien n es so u rc e s co n te n a n t des top o n y m es et des h y dronym es, to p o g ra p h ie de l’ag g lo m ératio n , in fo rm a tio n s su r le s ta tu t ju rid iq u e de la localité et sur son ran g ad m in istra tif, su r la co m p o sitio n e th n iq u e prim itive, etc.) ainsi q u ’au x d o n n ées linguistiques que fo u rn it l'an aly se du n om des p o in ts de vue p h o n é tiq u e , m o rp h o lo g iq u e et lexical. Ces do n n ées n 'o n t p as to u jo u rs la m em e v aleu r com m e a rg u m e n ts p o u r l'étab lissem en t d e la d ate et de la genèse du to p o n y m e; en o u tre , p o u r b o n n o m b re d ’a g g lo m ératio n s et d e n o m s elles s o n t incom plètes, p a r co n séq u en t, les lacunes so n t p arfo is com blées a rb itra ire m e n t, d o n c d 'u n e m a n iè re hypo th étiq u e,
