Prochy i diamenty

(1)

(2)

NOMOS

Kremacja cia³a zmar³ego cz³owieka jako zjawisko spo³eczne i kulturowe

Magdalena Gajewska

NOMOS NOMOS

PROCHY I DIAMENTY

C

M

Y

CM

MY

CY

CMY

K

(3)

NOMOS

PROCHY I DIAMENTY

Kremacja cia³a zmar³ego cz³owieka jako zjawisko spo³eczne i kulturowe

Magdalena Gajewska

NOMOS NOMOS

PROCHY I DIAMENTY

C

M

Y

CM

MY

CY

CMY

K

(4)

Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie w środkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy.

Recenzje: prof. dr hab. Józef Baniak

prof. dr hab. Włodzimierz Pawluczuk

Książka dofinansowana przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz Uniwersytet Gdański

Redakcja wydawnicza: Roman Małecki Redakcja techniczna: Pracownia Edytorska MP II korekta: Magdalena Pawłowicz

Projekt okładki: Roksana Gołębiowska

Na okładce: fragment obrazu Zdzisława Beksińskiego (AA77, 1977 r.), znajdującego się w zbiorach Muzeum Historycznego w Sanoku.

ISBN 978-83-60490-94-5 KRAKÓW 2009

Zakład Wydawniczy »NOMOS«

31-208 Kraków, ul. Kluczborska 25/3u; tel./fax 012 626 19 21 e-mail: biuro@nomos.pl; www.nomos.pl

(5)

5

S

^piS ^treści

Wprowadzenie . . . 9

Rozdział I Od rytuału do anty-rytuału . . . 17

1. Kremacja jako rytuał ciałopalny w kulturach tradycyjnych . . . 17

1.1. Funkcje tradycyjnych obrzędów pogrzebowych . . . 27

1.2. Konstytutywne cechy rytuałów pochówku . . . 30

2. Obraz martwego ciała w kalejdoskopie śmierci . . . 35

2.1. Obraz śmierci w starożytności . . . 38

2.2. Judeochrześcijańskie wyobrażenie śmierci i zanik pochówku ciałopalnego w średniowiecznej Europie . . . 43

2.3. Śmierć odczarowana. Transformacja wyobrażenia śmierci w czasach nowożytnych . . . 49

Rozdział II W płomieniach racjonalizmu – odrodzenie kremacji w XIX w. . . . 57

1. Narodziny „ateistycznego” rytuału . . . 57

1.1. Medycyna wobec martwego ciała . . . 60

1.2. Rozwój higieny i postulat wprowadzenia kremacji . . . 63

2. Martwe ciało w optyce idei świeckiej nieczystości . . . 69

2.1. Reakcja Kościoła katolickiego na pierwsze kremacje . . . 73

2.2. Ewolucja argumentacji krematystów w XX wieku . . . 80

Rozdział III Kremacja jako czynność re-rytualizowana. W stronę postmodernistycznego rytuału . . . 89

1. Rozwój kremacji na świecie w XX w. . . 89

1.1. Kulturowe czynniki wpływające na rozwój kremacji (na podstawie wyników francuskich badań ankietowych w XX w.) . . . 104

(6)

6

1.2. Eklektyzm funeralny XXI w. – w perspektywie ontologii

prochów-kremów i diatanatów . . . 111

2. Recyklinaty. Z prochu powstałeś, w co się przemienisz? . . . 120

2.1. Anonimowe pochówki . . . 125

2.2. Nowe „post-kremacyjne” oblicze cmentarza . . . 134

2.3. Pola Pamięci . . . 154

2.4. Rozproszony kult zmarłych . . . 162

3. W stronę postmodernistycznego rytuału . . . 166

3.1. Znaczenia symboliczne rytuału kremacji . . . 169

3.2. Tabu – pomiędzy dowolnością a koniecznością . . . 177

3.3. Ukryta powtarzalność . . . 179

Rozdział IV Społeczeństwo polskie wobec praktyki spopielania ciała zmarłego 183

1. Praktyka spopielania ciał zmarłych na ziemiach polskich . . . 183

1.1. Rytuał i technika służąca eksterminacji – dwa oblicza kremacji w Polsce XX w. . . . 189

1.2. Powrót praktyki ciałopalenia do Polski po transformacji ustrojowej . . . 208

2. Stosunek Polaków do umierania, śmierci i kremacji . . . 218

3. Kremacja w Gdańsku w XX i XXI w. – studium przypadku . . . 224

3.1. Przebieg kremacji na przykładzie ceremonii w krematorium w Gdańsku . . . 239

3.2. Kremacja w opinii pracowników firmy pogrzebowej . . . 250

3.3. Kremacja w opinii duchownych . . . 259

3.4. Kremacja z perspektywy osób uczestniczących w ceremonii . . . . 265

Zakończenie . . . 277

Bibliografia . . . 281

Spis fotografii i tabel . . . 290

Indeks osób i postaci mitycznych . . . 295

Summary . . . 301

(7)

Gorejąc, nie wiesz, czy stawasz się wolny, Czy to, co twoje, ma być zatracone?

Czy popiół tylko zostanie i zamęt,

Co idzie w przepaść z burzą? – czy zostanie Na dnie popiołu gwiaździsty dyjament, Wiekuistego zwycięstwa zaranie!...

C.K. Norwid, Trytej, Prolog III

(8)

Z prochu powstałeś – w co się obrócisz?

(9)

9

W

proWadzenie

W 2006 roku Parlament Rzeczpospolitej debatował nad projektem no- welizacji Ustawy cmentarno-pogrzebowej. Jednym z punktów, który wy- wołał burzliwą polemikę w trakcie prac nad ustawą, był zapis dotyczący możliwości rozsypania spopielonych zwłok w ogrodach pamięci na tere- nach cmentarzy. Pojawił się on w niej z inicjatywy społecznej. Przebieg debaty i ostateczna decyzja Parlamentu o usunięciu tegoż zapisu z pro- jektu ustawy stanowią doskonałe wprowadzenie do omówienia zjawiska, jakim jest kremacja. Ukazują bowiem jak jest ona żywą i złożoną kwestią społeczną oraz jak wiele problemów i pytań nadal implikuje, pomimo tego, że w cmentarnym pejzażu Europy krematoria są obecne od ponad wieku.

W dawnych i obecnych polemikach wokół ciałopalenia odnajdujemy zarówno kontekst religijny i kulturowy, jak i polityczny oraz ekonomiczny.

Cóż bowiem oznacza usunięcie zapisu, dającego możliwość rozsypywania prochów zmarłych? Do jakich wniosków na temat polskiej rzeczywistości społecznej możemy dojść czytając o obawach, że ta forma pożegnania ze zmarłym może obrażać uczucia religijne lub być postrzegana jako czyn- ność niereligijna, sprzeczna z polską tradycją? Jak na mapie polityczno- kulturowej usytuować przekonanie, że kremacja stanowi wyraz braku sza- cunku (a nawet przemocy) wobec zmarłego?

Przypatrując się projektowi ustawy trzeba jednak zapytać: jak nale- ży rozumieć i interpretować pojawienie się tegoż zapisu? Czy można go traktować jako wyraz realnej społecznej potrzeby prawnego uregulowa- nia określonych praktyk pogrzebowych i stworzenia takich ram prawnych, w których państwo nie odbierałoby obywatelom możliwości realizowania ich ostatniej woli? Może ów zapis jest natomiast efektem procesu komer- cjalizacji rynku funeralnego i wyrazem chęci zwiększenia zysków przez firmy pogrzebowe? Oto kilka uwag, które zjawiają się natychmiast, gdy próbujemy zrozumieć sens powyższej debaty. Oczywistym jest, że na po- ziomie normatywnym problem ten sprowadza się do konfliktu pomiędzy

(10)

10

wartościami liberalnymi a konserwatywnymi, pomiędzy tendencją do pry- watyzowania pochówku i chęcią zachowania nad nim społecznej kontroli.

Wydawałoby się, że praktyki funeralne – stanowiące swoiste tabu w kul- turze – powinny pozostawać poza tym odwiecznym sporem aksjologicz- nym, tymczasem jest zupełnie inaczej. Nie jest to sytuacja nowa. W tej książce staram się wykazać, że powyższy konflikt towarzyszy kremacji od momentu pojawienia się jej w XIX w. i stanowi „piętno” współczes- nych praktyk ciałopalnych. Głównymi wskaźnikami tego, że mamy do czynienia z problematycznym zjawiskiem społecznym, były chociażby okoliczności legalizowania praktyki ciałopalenia lub jej delegalizowania w poszczególnych krajach. Spojrzenie na kremację z perspektywy konfliktu konserwatywno-liberalnego pozwala też zinterpretować jej rosnącą popularność zarówno deklaratywną, jak i realizowaną oraz poziom po- pularności towarzyszących jej nowych form funeralnych, jak: dyspersja kremów, sprzedaż diatanatów czy anonimowe pochówki.

Poruszany w debacie problem na płaszczyźnie religijnej i antropologicznej możemy sformułować w postaci następujących pytań: Czy pochówek kremacyjny jest rytuałem, czy też jest czymś z nim sprzecznym; czy jest on może zjawiskiem dysfunkcyjnym, swoistym anty-rytuałem? Jakie spełnia on funkcje społeczne? Czy są one podobne do tych, jakie niesie ze sobą trady- cyjny pogrzeb? Czy może stanowi on dla nich pewne zagrożenie? W jakim stopniu liberalizacja prawa (wraz z postępującym wzrostem wolności jed- nostki) w kwestiach funeralnych jest dobra i pożądana społecznie? Czy stanowi ona zagrożenie dla powszechnie akceptowanego kultu zmarłych? Czy możemy traktować kremację jako wskaźnik prywatyzacji religii? Czy obo- wiązujące normy prawne w Polsce, jak i projekty zaostrzenia norm w innych krajach Europy, nie przysłaniają zmian zachodzących w społecznym stosun- ku do śmierci i zmarłych? Czy wreszcie zmiany w kulcie zmarłych stanowią rzeczywiste czy też fikcyjne zagrożenie dla obecnego układu społecznego?

Oto pytania, z perspektywy których staram się przedstawić fenomen współ- czesnego zjawiska spopielania zwłok zmarłych.

Szukając właściwych metod i ścieżek interpretacyjnych dla tegoż zjawiska, sięgnęłam do „mistrzowskich” i dziś już klasycznych rozpraw po- święconych śmierci, głównie takich autorów szkoły francuskiej tanatologii, jak: Philip Ariès, Michelle Vovelle, Jean-Didier Urbain, Jean Baudrillard czy wreszcie Louis-Vincent Thomas. Większość z nich do analizy zjawisk tanatycznych przyjęła aparat pojęciowy funkcjonalizmu. Dostrzegając zalety tegoż ujęcia postanowiłam uczynić je, obok semantycznego, pod- stawowym kluczem analizy rozwoju pochówku kremacyjnego, od formy

(11)

11 anty-rytualnej do formy rytualnej. W perspektywie funkcjonalizmu rytuał postrzega się jako celowe działanie społeczne, służące realizacji dobra społecznego. Jak zatem traktować rosnącą popularność kremacji, zdiagnozowaną jako zagrożenie dla społecznego systemu normatyw- nego i dla samego społeczeństwa? Określeniem, które przychodzi na myśl, jest coś przeciwnego rytuałowi, coś anty-rytualnego. I właśnie pojęcie „anty-rytualny” posłużyło w tej pracy do opisu pewnego etapu w ewolucji ciałopalenia.

Cechą analizy funkcjonalnej, jak zauważył Robert Merton, jest przyję- cie perspektywy oceniającej, która bardzo często ma charakter konserwa- tywny (Merton 1982: 109). Trudno nie zgodzić się z tą uwagą, albowiem wypowiedzi socjologów i antropologów na temat współczesnych rytuałów i dzisiejszego społeczeństwa na ogół afirmują przeszłość i społeczeństwa tradycyjne. Jednak analiza funkcjonalna nie musi być bezwzględnie nega- tywnie nastawiona do współczesności. Zmianę poglądów w kwestii kre- macji sygnalizuje już praca francuskiego tanatologa L.-V. Thomasa: Rites des morts. Pour la paix des vivants, w której rozpatruje on funkcje krema- cji jako czynności zrytualizowanej, dostrzegając jednocześnie jej rolę i znaczenie w życiu ludzi współczesnych.

Merton przedstawiając paradygmat funkcjonalny stwierdził, że: „Funk- cje to przede wszystkim dające się obserwować skutki, które przyczyniają się do adaptacji i modyfikacji danego systemu” (ibidem). W niniejszym opra- cowaniu postawiłam zatem hipotezę badawczą, że pojawienie się ciałopa- lenia w życiu społecznym Europy, czy też poszczególnych społeczeństw, jest zarazem zjawiskiem adaptacyjnym, będącym próbą dostosowania grzebania zmarłych do wymogów sanitarnych, jak i zmieniających się warunków życia społecznego np. geo-ekonomicznych (urbanizacja, mo- dernizacja i migracja). Założyłam także, że obecność tego zjawiska może modyfikować społeczne zadania rytuału i że owa modyfikacja ma charakter dynamiczny i wielopłaszczyznowy. Między innymi jest ona uzależnio- na od ścierania się w życiu społecznym struktur liberalnych z konserwatywnymi, a także powstałych na skutek tej dialektyki norm prawnych, obejmujących współczesny pochówek.

Podejmując próbę odtworzenia poszczególnych przesłanek, które do- prowadziły do odrodzenia się rytu ciałopalnego na terenie Europy, należało odwołać się do wiadomości z zakresu historii medycyny, historii religii, elementów teologii, filozofii i przede wszystkim socjologii. Starałam się także, by zarówno w warstwie filozoficznej, antropologicznej i socjolo- gicznej książka ta uwzględniała elementy paradygmatu funkcjonalnego,

(12)

12

innymi słowy, aby: 1) była ona opisem zastanego typu kontekstów funk- cjonalnych; 2) uwzględniała także warunki strukturalne (makro i mikro- strukturalne); 3) analizowała następujące interakcje; 4) oddawała zmiany w obrębie funkcji; 5) przedstawiała taktyki, jakie przyjmują poszczególni uczestnicy interakcji; 6) uwzględniała w opisie zmiany, pewne konsekwen- cje wstępnego kontekstu i wartości, ze względu na które dokonuje się modyfikacja.

Wśród rodzajów danych, które wykorzystałam przy opracowaniu ni- niejszego studium, należy wymienić: 1) materiał teoretyczny zawierający dzieła tanatologiczne, historyczne i antropologiczne, poruszające problem pojawienia się kremacji w cywilizacji zachodniej oraz jej relację w stosun- ku do śmierci i martwego ciała, jak i jej znaczenie dla społecznej funkcji rytuału przejścia, a także jej konteksty semantyczne; 2) materiał historycz- ny, na podstawie którego możliwa była rekonstrukcja dyskursu pierwszych krematystów, jak i ich przeciwników. Są to przede wszystkim źródła, które wskazywały przyczyny i moment pojawienia się kremacji w XIX w., jako działania anty-rytualnego, wymierzonego w tradycję społeczną czy też ka- tolicką. Wreszcie dane, które odzwierciedlały rozwój zjawiska kremacji zarówno na świecie, jak i też w Polsce; 3) materiał empiryczny, czyli: re- lacje uczestników ceremonii, pracowników krematoriów, dane uzyskane z przeprowadzonych w krematoriach obserwacji. Dane empiryczne pozwo- liły na zweryfikowanie wyników badań teoretycznych. Do ich zebrania wykorzystałam jakościowe metody badań: obserwację i wywiad. Dobór badanych był doborem celowym. Dodatkowo zastosowano także metodę analizy fotograficznej, która pozwoliła nie tylko uchwycić elementy zacho- wań i postawy przyjmowane przez uczestników w czasie ceremonii kremacji, ale także zrekonstruować charakter i sensy semantyczne niektórych przestrzeni krematoryjnych. Dla zweryfikowania postawionych hipotez właściwym wydało mi się nie tylko zebranie wyników badań teoretycznych, ale odwołanie do badań już przeprowadzonych, czyli dokonanie wtórnej analizy danych ilościowych, tak by książka stanowiła bogaty zbiór infor- macji o rozwoju ciałopalenia na świecie. Wykorzystana tutaj jako strategia badawcza metoda triangulacji miała umożliwić nie tylko przekroczenie

„osobistych uprzedzeń”, ale przede wszystkim zebrać i połączyć w jednym opracowaniu, dotychczas rozproszoną i odseparowaną przez różne ujęcia metodologiczne wiedzę na temat kremacji.

Praca obejmująca problematykę rytuału musiała posiadać charakter in- terdyscyplinarny. Wynika to już z samej natury rytuału, a także natury tego, czego on w tym wypadku dotyczy, a więc śmierci. Jeśli przyjmiemy defini-

(13)

13 cję rytuału, jako działania społecznego, które ma charakter pośredniczący i komunikacyjny pomiędzy sferą wyobrażeń (mitem) a rzeczywistością, to rytuał pogrzebu okaże się wówczas pomostem wymiany symbolicznej pomiędzy społecznością żywych i społecznością umarłych, jak to postulo- wał J. Baudrillard. Społeczne znaczenie rytuału pogrzebu jest bowiem bez- pośrednio związane z wyobrażeniami na temat śmierci: z ich duchowym aspektem, inaczej mówiąc z „eschatologiczną” warstwą życia ludzkiego, z jego kontekstem symbolicznym, tworzącym w obrębie tego wyobrażenia różne płaszczyzny znaczeń. Drugim elementem, który wprowadza kremacja, jest materialny wymiar śmierci i wiążące się z nim społeczne postawy oraz wyobrażenia dotyczące martwego ciała. Podejmując się zatem opisu zjawiska kremacji, nie mogłam nie uwzględniać zarówno kontekstu filo- zoficznego rytuału (tego, jakie wyobrażenie śmierci towarzyszy jego realizacji), jak również tego, jak konteksty: religijny, ekonomiczny, medyczny (higieniczny) kształtowały i kształtują nasze spojrzenie na śmierć i materię martwego ciała. Jak zauważył Baudrillard: higiena i troska o zdrowie po- zostają dwiema współczesnymi obsesjami, są przejawem ucieczki przed śmiercią, dziś widzianą jako ryzyko i potencjalność, a nie jako pewność i konieczność wpisaną w ludzki los.

Wątki filozoficzne niniejszej książki zostały uzupełnione o spojrzenie semiotyczne i hermeneutyczne, szczególnie przy próbie rekonstrukcji zna- czeń kulturowych, jakie można przypisać postmodernistycznym formom pochówku. Opisowy charakter rozprawy sprawił, że w warstwie narracyj- nej została zastosowana metoda historyczno-porównawcza. Czego zatem czytelnik może spodziewać się w poszczególnych rozdziałach?

Rozdział pierwszy O d r y t u a ł u d o a n t y - r y t u a ł u, opisuje kon- stytutywne cechy rytuału oraz jego powiązania z kontekstem filozoficz- no-religijnym, w tym szczególnie z obrazem śmierci czy przedstawieniem martwego ciała w kulturze. Siłą rzeczy rozdział ten jest próbą odtworzenia pewnych kulturowych typów idealnych. Do istotnych tradycji kulturowych, konstytuujących współczesne wyobrażenie o śmierci zaliczyłam śmierć widzianą z perspektywy mitologii i filozofii starożytnej, jej judeo- chrześcijańskie przedstawienia oraz naukowe wyobrażenia śmierci. Zwra- cam tu uwagę na proces przechodzenia od koncepcji śmierci neutralnej, przez śmierć moralną i przypuszczalną, do śmierci rozumianej jako śmierć użyteczna. Staram się przez to wskazać, jak mogło rodzić się nasze pojmo- wanie śmierci jako tego, co Norbert Elias określił jako „realny” problem człowieka. Socjolog ten mówi, że o śmierci współcześnie wiemy tyle, ile można wiedzieć dzięki nauce, jaką jest medycyna. Niniejszy rozdział ma

(14)

14

wykazać, że „wiedza o śmierci” rodzi się w procesie zmagania z „wiarą w śmierć”.

Drugi rozdział W p ł o m i e n i a c h r a c j o n a l i z m u – o d r o d z e - n i e k r e m a c j i w X I X w., koncentruje się na spotkaniu XIX-wiecz- nej nauki, szczególnie medycyny, z tradycyjnym i religijnym podejściem do śmierci i towarzyszących jej rytuałów. Fakt rozpoznania ciała zmarłego jako zagrożenia epidemiologicznego zbiegł się w tamtym czasie z pozytywi- stycznymi postulatami oraz odrzuceniem myślenia religijnego i myślenia magicznego w kulturze. Wypracowanie przez medycynę pojęcia „świe- ckiej nieczystości” zacieśniło jej związek z władzą świecką. Konkurencja pomiędzy światem nauki a światem wiary doprowadziła ostatecznie do nało- żenia ekskomuniki na tych wszystkich, którzy zdecydowali się po śmierci powierzyć swoje ciało płomieniom. Zebrane w tym rozdziale dane wska- zują, że na odrodzenie kremacji w Europie w XIX w. miały wpływ złożone procesy społeczne: zaczynając od medykalizacji i laicyzacji życia, po jego modernizację, urbanizację i estetyzację. Negatywny (opozycyjny wobec tradycyjnego rytuału) stosunek zwolenników ówczesnej kremacji do religii i irracjonalizmu, doprowadził natomiast do tego, że nabrała ona cha- rakteru anty-rytualnego i ateistycznego. Stan ten nie trwał jednak długo, gdyż krematyści zabiegając o to, aby kremacja stała się praktyką popularną i akceptowaną, zmieniali swą argumentację. Od agresywnej i antyklerykal- nej retoryki argumentacja ta z czasem zaczęła bardziej podkreślać motywy metafizyczne, populistyczne, ekonomiczne i wreszcie ekologiczne.

Jedną z podstawowych tez niniejszej publikacji jest twierdzenie, że gdy „autorytet tradycji” krytycznie spoglądał bądź ignorował istnienie i rozwój nowej formy pochówku, jaką jest kremacja, ona sama zmieniła się niepostrzeżenie, dostosowując się do potrzeb współczesnego człowie- ka i wykorzystując przy tym możliwości, jakie otworzyła przed nią post- modernistyczna rzeczywistość. Ryt kremacji wchłaniał więc w siebie elementy tradycji i ożywiał je ponownie, nadając im nowy kontekst. Claude Javeau, belgijski socjolog śmierci, określa ten proces jako re-rytualizację (Javeau 2008: 249).

Temu problemowi poświęcony jest trzeci rozdział K r e m a c j a j a k o c z y n n o ś ć r e - r y t u a l i z o w a n a. W s t r o n ę p o s t m o d e r n i - s t y c z n e g o r y t u a ł u. W pierwszej części przedstawia on ilościowy obraz procesu popularyzacji kremacji na świecie na przełomie XIX i XX w.

Druga część rozdziału koncentruje się na charakterystyce praktyk, które przyniosła ze sobą postępująca w XX w. liberalizacja prawa i komercjali- zacja rynku funeralnego. Te procesy doprowadziły do pojawienia się no-

(15)

15 wych form pochówku, których fundamentem ontologicznym jest kremacja i proch. Mowa tu o takich produktach rynku funeralnego, jak np. diamenty oferowane przez firmę „Life-Gem”, lot prochów w przestrzeń kosmiczną czy dyspersja prochów. Ich pojawienie należy łączyć z procesem prywatyza- cji religii i tworzenia rytualnego patchworku. Wydaje się, że kontrowersyjne formy pogrzebów odzwierciedlają przemiany w duchowości i rozumieniu religii wśród społeczeństw zachodnich. Sytuują się one na granicy tabu – po- między sacrum i profanum, pomiędzy rytuałem i anty-rytuałem.

Zjawiska społeczne, takie jak indywidualizacja pochówku, minimali- zacja znaczenia pamięci kolektywnej czy zmiany w kulcie zmarłych mogą narastać wraz z komercjalizacją rynku funeralnego i indywidualizowaniem pochówku. W tym sensie, jak pokazują przytoczone w rozprawie przykła- dy, może dojść do kreowania potrzeb, które nie będą uwzględniały kolek- tywnego wymiaru ceremonii pogrzebu i społecznego wymiaru rytuału, a które będą prowadziły nieuchronnie do konfliktu pomiędzy społecznoś- cią żywych i społecznością umarłych.

W czwartym rozdziale S p o ł e c z e ń s t w o p o l s k i e w o b e c k r e m a c j i podjęto próbę rekonstrukcji najważniejszych elementów kulturowych, które wpłynęły na recepcję ciałopalenia na ziemiach polskich.

Obecnie kremacja jest jedną z dwóch możliwych form pożegnania zmar- łego w Polsce. Suma doświadczeń społecznych wyznacza aktualny odbiór kremacji wśród Polaków, ale także wskazuje linię rozwoju praktyk z nią związanych. Potwierdza to choćby przywoływana na wstępie debata sej- mowa, której efektem było wstrzymanie procesu liberalizacji i komercjali- zacji pochówku kremacyjnego w naszym kraju.

Pochówek kremacyjny rozwinął się w społeczeństwie polskim po tym, jak w 1993 r. otwarto pierwsze krematorium w Poznaniu. Ze względu na przepisy prawne kremacja w Polsce nie rozwija się tak, jak ma to miej- sce w innych społeczeństwach zachodnich. Rozdział ten pokazuje, w ja- ki sposób brak całkowitej liberalizacji prawa w Polsce spowodował, że kremacja w naszym kraju stała się czynnością zrytualizowaną (wcieloną w ramy tradycyjnego obrzędu). Poparcie dla kremacji w Polsce wzrasta ze względu na możliwość wyboru, która oscyluje pomiędzy powrotem do tradycji grobu rodzinnego, o czym świadczą wypowiedzi pracowników krematoriów, a dyspersją prochów poza cmentarzem. Rozdział ten kończy się studium przypadku analizującym przebieg ceremonii kremacji oraz opi- sującym, jak odbierają ją główni „aktorzy” biorący w niej udział: rodziny zmarłych, pracownicy krematorium i firm pogrzebowych oraz księża pro- wadzący ceremonię w krematorium.

(16)

16

Przedstawiając kremację jako zjawisko społeczne i kulturowe, które podlega historycznemu procesowi oscylacji pomiędzy rytuałem i anty-ry- tuałem, zamierzałam wykazać zmienność form wymiany symbolicznej pomiędzy społecznością żywych i umarłych, wskazać na specyfikę po- szczególnych rytuałów, opisać proces transgresji kulturowej zachodzącej pomiędzy społecznościami świata zachodniego oraz zrekonstruować fun- damenty antropologiczne współczesnego rytuału ciałopalnego. Wreszcie chciałam przybliżyć czytelnikowi samo zjawisko kremacji. W tym celu pracę wzbogaciłam o fotografie i tabele. Książka Prochy i diamenty stano- wić ma przyczynek do dyskusji nad przemianami w zachowaniach rytual- nych społeczeństwa polskiego i być pretekstem do naukowej próby zro- zumienia popularyzacji kremacji i towarzyszących jej praktyk. Kończąc, chciałabym podziękować wszystkim tym osobom i „dobrym duchom”, dzięki którym książka ta mogła powstać.