Dyskusja o początkach realizmu literackiego w Rosji

Bohdan Galster

Dyskusja o początkach realizmu

literackiego w Rosji

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 54/1, 209-217

gażującego się jako postać w św iecie przedstawionym spełnia, jego zdaniem, w y ­ m ogi fik c ji realistycznej.

S tendhalow ska koncepcja pow ieści nie przestaje intrygować krytyki w sp ół­ czesnej. W w ydanym podczas w ojny zbiorze studiów Problèmes du roman, próbie szerokiego przeglądu opinii o sytuacji powieści, autor Pustelni w ystępow ał jako niezbędny partner dyskusji. Do Stendhala, jak do Joyce’a, Prousta i K afki odwołuje się Sarraute. Magny w licznych pracach o pow ieści uwydatnia eksperym entalność jego poetyki. W ostatnio w ydanej książce René Girarda Stendhal obok D ostojew ­ skiego i Prousta zajmuje m iejsce centralne jako diagnosta świadom ości jednostek w sp ołeczeństw ie nowożytnym .

Praca Blina — uczonego stendhalisty — jest cennym w kładem do aktualnej dyskusji.

Alina Brodźka D Y SK U SJA O POCZĄTKACH REALIZMU LITERACKIEGO W ROSJI Spośród w szystkich k w estii kontrow ersyjnych w interpretacji rosyjskiego pro­ cesu historycznoliterackiego najw ięcej dyskusji w yw oływ ało — i nadal w yw ołu je — zagadnienie realizmu. Dowodem niesłabnącej aktualności tego problemu są liczne prace radzieckie poświęcone literaturze rosyjskiej w. XIX, które ukazały się w la ­ tach ostatnich.

Zagadnienia realizmu poruszane są niem al we w szystkich pracach o klasycznej literaturze rosyjskiej. Przew ijają się w ięc one w tradycyjnych co do form y m ono­ grafiach (np. książka Piętrow a o Turgieniew ie '), w opracowaniach określonego aspektu (czy też aspektów! twórczości pisarza (książka Cejtlina o artyzm ie T u rg ien iew a 2), niekiedy zaś — jak w pracach G ukowskiego o Puszkinie i G o g o lu 3 — stają się już w sam ym założeniu czynnikiem nadrzędnym, którem u podporządko­ w ane zostają w szystk ie k w estie szczegółowe.

Obok prac tego typu ukazało, się w latach ostatnich kilka w iększych publikacji, poświęconych w całości charakterystyce realizm u rosyjskiego X IX wieku. Są to przeważnie tomy artytkulów , jak np. Пробле мыреализма русской литературы XIX века (Moskwa—Leningrad 1961), О русском реализме XIX века и вопросах народности лите­ ратуры (Moskwa—Leningrad 1960), szeroko dyskutow ane prace W inogradowa О языке художественной литературы (Moskwa 1959) i Błagoja Литература и действительность (Moskwa 1959). Doszła do nich nowa książka Błagoja Поэзия действительности. О своеобразии и мировом значении русского реализта XIX века (Moskwa 1961) i praca Elsberga Основные этапы развития русского реализма (Moskwa 1961). W szystkie one najw yraźniej ukazują aktualny stan badań nad problemami rosyjskiej literatury realistycznej.

W św ietle wspom nianych tu prac, które om awiają różne aspekty k lasycz­ nego realizm u rosyjskiego, rysuje się zdecydowane odrzucenie ahistorycznej kon­ cepcji realizm u jako „odwiecznej"’ cechy sztuki. Jest to — bodajże jedyny — g e ­ neralnie przyjęty punkt w idzenia, zgodnie z którym realizm jest traktow any jako twór historyczny, powstający w określonym m om encie rozwoju literatury. Za ta ­

1 С. М. П е т р о в , И. С. Тургенев. Москва 1960.

2 А. Г. Ц е й т л и н , Мастерство Тургенева-романиста. Москва 1958.

3 Г. А. Г у к о в с к и й : 1) Пушкин и проблемы реалистического стиля. Москва 1957. 2) Реализм Гоголя. Москва 1959.

kim pojm owaniem realizmu opowiedzieli się W inogradów, Błagoj, Eisberg, Bursow; zyskało ono obecnie zdecydowanych zw olenników wśród ogromnej w iększości radzieckich historyków literatury.

Odniesienie realizmu do rzędu kategorii historycznych spowodować m usiało poważne zm iany w interpretacji całego rosyjskiego procesu literackiego. Przede w szystkim w ięc przekreślone zostało utożsam ienie „praw dziwości” dzieła literac­ kiego z jego „realistycznością” (Bursow 'O, tym samym zaś realizm przestał sp eł­ niać rolę kryterium postępowości zjaw isk literackich. Historia literatury nie może być w ięc rozpatrywana jako w alka realizmu z antyrealizm em , gdyż rów nałoby się to zajęciu stanow iska ahistorycznego, a w rezultacie sprowadzaniu do w spólnego m ia­ nownika zupełnie różnych i pod każdym względem odległych od siebie zjawisk (Błagoj 5).

W konsekw encji zgodzono się w ięc na zawężenie granic chronologicznych rea­ lizm u rosyjskiego, ale zgoda ta dotyczy tylk o zasady, nie obejm uje natom iast w szystkich rozwiązań szczegółowych. Problem początków realizmu w R osji i dróg jego powstaw ania jest nadal k w estią otwartą.

K rytykę różnych koncepcji realizm u najdalej posunął Winogradów. Z ak w estio­ nował on szeroko rozpowszechniony pogląd, że realizm, jako atrybut tw órczości lu ­ dowej, przechodzi nieuchronnie do literatury wraz z elem entam i folkloru. „Folklor, literatura ludowa — pisze — dla w szystkich epok rozwoju literatury jest uważany za potężne źródło rozpowszechnienia czy też za rozsadnik »realistycznych tendencji«, niekiedy zaś w ręcz realizmu. Ku tem u rezerwuarowi czy też »źródłu« realizmu ciągną w szyscy pisarze w ycieńczeni antyrealistycznym i u niesieniam i” 0.

Tym czasem zaś, twierdzi Winogradów, samo rozumienie istoty „realistyczności”, „realistycznych ten dencji” czy „elem entów realizm u” w folklorze, który jest n ie­ zm iernie zróżnicowany pod w zględem m etody przedstawiania rzeczyw istości, form i gatunków, w ym aga konkretnych badań historycznoliterackich i lingw istycznych. Odszukiwanie w ięc nici wiążących literaturę rosyjską z folklorem i budowanie na tej podstawie teorii powstania i rozwoju realizm u w twórczości Puszkina, Lerm on­ towa, Gogola i w szystkich niem al pisarzy drugiej poł. X IX w. pozbawione jest podstaw.

Zdaniem Winogradowa, w iąże się z tym inny jeszcze, niczym nie uzasadniony pogląd na realizm. Da się on sprowadzić do twierdzeń, że zasadnicze cechy i cha­ rakterystyczne w łaściw ości realizm u stanow ią jakby „substancjalną zasadę” po­ tocznego języka ludowego (народно-разговорная речь), a w ięc utwory, które operują tym językiem , lub choćby naw et jego elem entam i, m uszą być siłą faktu realistyczne. Na tej podstawie form ułuje się np. sądy o realizm ie latopisów staro- ruskich.

Tezy o związku realizmu z m ową ludową prowadziły nierzadko do utożsamiania lub jednostronnego zbliżania pojęć realizmu i ludowości, podczas gdy sam problem nie może być traktow any ahistorycznie. Potoczność stylu interm ediów z XVII i XVIII w. nie czyni ich przecież utworam i sztuki realistycznej, podobnie jak nie są nim i utw ory klasycystyczne pisane „prostym stylem ”. Stopień w ykorzystania m owy ludowej nie jest — zdaniem Winogradowa — proporcjonalny do „realistycz­ n ości” dzieła literackiego, gdyż sam e m etody i zasady jej zastosow ania są bardzo różne (np. styl M ielnikow a-Pieczerskiego, Leskowa i M ikołaja Uspienskiego).

4 В. И. Б у р с о в , Об изучении реализма, w pracy zbiorowej: Проблемы реализма русской литературы XIX века. Москва—Ленинград 1961, s. 7.

5 Д. Б л а г о й , Поэзия действительности. Москва 1961, s. 7.

Pow staje w ięc naturalne pytanie, czy można bezpośrednio wiązać realizm — jako metodę odtwarzania rzeczyw istości — z tym i czy innym i wariantam i potocz­ nego czy poetyckiego języka ludowego. Jeśli uznać istnienie pod tym w zględem głębokich powiązań i zależności, to — zdaniem W inogradowa — w yłania się n a ­ tychm iast kolejne zagadnienie: czy istniały one zawsze, czy też pojaw iły się w okreś­ lonej epoce historycznej? Jeżeli przyjąć, że literatura realistyczna w Rosji od czwartego czy piątego dziesięciolecia X IX w. stanow i głów ną siłę rozwoju literac­ kiego, to należy jednocześnie stwierdzić, iż rozwija się ona nie tylko na podstawie stylów literatury ludowej i potocznego języka ludowego, lecz obejmuje sw ym zasięgiem rów nież w iele w ariantów języka literacko-książkow ego i urzędowego. D latego też nie można pom inąć zagadnienia, w jaki sposób realizm w iąże się z rozwojem języka literackiego i języka literatury pięknej 7. „Jest rzeczą n atu ral­ ną — pisze W inogradów — że samo postaw ienie tych zagadnień zakłada h isto ­ ryczne rozum ienie realizm u jako m etody słow no-artystycznego wyrażenia i przed­ staw ienia, m etody, która w iąże się ze ściśle określonym i, konkretnym i pod w zg lę­ dem historycznym prądami i zjaw iskam i literatury. Tym czasem zaś rozpow szech­ n iły się szeroko również inne teorie realizmu literackiego, które wspierają się — jako na fundam encie teoretycznym — na apriorycznym przekonaniu o nierozerw al­ nym związku realizmu z ideologią rewolucyjną, niezależnie od konkretnych zmian historycznych w system ie form wyrazu literack iego” 8. Stąd, z tego drugiego sta ­ nowiska, w yw odził się pogląd na Radiszczewa jako na „ojca” realizmu rosyjskiego. Zgodnie ze sw oim założeniem W inogradów odrzuca ideologiczną koncepcję re­ alizmu, która ignorując artystyczno-stylistyczne form y w yrazu przenosi zjaw iska literackie na płaszczyznę sw ego rodzaju „ideologii realistyczn ej”, ta zaś z kolei może być kategorią dziejów m yśli społecznej, ale nie historii literatury. Uważa on, że utożsam ianie realizmu — jako kierunku i m etody — z ideologią społeczną pro­ w adzi do poważnych sprzeczności, z jednej bowiem strony pod pojęcie realizmu podciąga się tw órczość pisarzy konserw atyw nych, niekiedy wręcz reakcyjnych, z drugiej zaś głosi się teorię, że rew olucyjny stosunek do rzeczyw istości rodzi sztukę realistyczną.

W inogradów odrzuca rów nież teorię „w ieloetapow ości” rozwoju realizmu, kw estionując konstrukcje typu „realizm Odrodzenia” czy „realizm O św iecenia”. Podobne stanowisko zajął Blagoj, uważając, że w yodrębnienie „przedkrytycznych” form acji realistycznych, z istoty swej ahistoryczne, n iw elu je zasadnicze różnice m iędzy pisarzami tak odm iennym i, jak np. Szekspir, Molier i Wolter. W Rosji, zda­ niem Błagoja, literatura realistyczna powstaje m niej w ięcej w końcu trzeciego i na początku czwartego dziesięciolecia X IX w ie k u 9.

Istota propozycji Błagoja sprowadza się w ięc głów n ie do w niesienia pewnych poprawek chronologicznych do dziejów realizmu rosyjskiego. Próba zd efin iow a­ nia realizmu, która opiera się na powszechnie znanej form ule Engelsa, nie odbiega od w cześniejszych tez literaturoznaw stw a radzieckiego. Warto przy okazji zau w a­ żyć, że definicja ta nie obejm uje utw orów zaw ierających elem ent fantastyki i gro­ teski (np. Dzieje pew nego m iasta Sałtykow a-Szczedrina), uważanych przez Błagoja za odstępstwo od ogólnej reguły. Nie mogą one — jego zdaniem — stanowić pod­ staw y przy budowaniu teorii realizmu 10.

7 Ibidem, s. 437—438. я Ibidem, s. 431.

9 Б л а г о й , Поэзия действительности, s. 8—9. 10 Ibidem, s. 11.

Zgodność stanow isk W inogradowa i Błagoja nie sięga daleko, bo nie dotyczy n aw et całej k w estii chronologii. Błagoj, operując pojęciam i takim i, jak „odzw ier­ ciedlenie u ogólniono-typ ow e [...], ale realizowane w form ach samego życia” 11, nie precyzuje ich i nie konkretyzuje. Stąd np. Gogol jest realistą, w ysuw a bowiem za­ sadę w ierności prawdzie 12, ale nie wiadomo, jak tę prawdę rozum ieć wT kategoriach historii literatury i jak rozumiał ją sam Gogol. W inogradów natom iast uważa, że przy konstruow aniu teorii (i historii) realizm u nie można się posługiw ać pojęciam i ogólnym i bez próby ich konkretyzacji. Nie jest to bynajm niej k w estia tylko term ino­ logiczna.

K onsekwencją m etodologicznego stanow iska Błagoja jest uznanie Puszkina za w łaściw ego tw órcę realizm u krytycznego w Rosji. (Jest to stara teza literatu ro­ znaw stw a radzieckiego.) A le — jego zdaniem — w literaturze rosyjskiej przed Puszkinem istn iały już utw ory zapow iadające rozkwit pełnej sztuki realistycznej, które w yw odziły się przede w szystk im z „satyrycznego nurtu” Oświecenia rosyj­ skiego (Kryłow, Fonwizin). D latego też Błagoj proponuje w prowadzenie nowego pojęcia, przez analogię z prerom antyzm em określanego m ianem p rerealizm u 13. Przejście od prerealizm u do realizm u dojrzałego najpełniej w edług niego ilustruje bajkopisarstwo K rylow a i Mądremu biada Gribojedowa. Jest to jednakże realizm nieco „m niejszego lo tu ”, bo obaj oni ograniczali się do jednego gatunku (Gribojedow do komedii, K ryłow — do bajki). Dopiero Puszkin, który ich zasady potrafił prze­ nieść na w szystk ie gatunki, osiągnął pełnię realizmu krytycznego. Dokonał on sy n ­ tezy zarówno rosyjskich, jak i zachodnioeuropejskich osiągnięć literackich, n aw iązu ­ jąc nie tylko do „satyryczn ej” i „anakreontycznej” lin ii Oświecenia rosyjskiego, lecz sięgając rów nież do antyku, a także do Szekspira, Goethego, Byrona i Walter Scotta. W zw iązku z realizm em Puszkina Błagoj podkreśla rolę szczegółu społecz­ nego i obyczajow ego w jego tw órczości, uwarunkowanego historycznym spojrze­ niem na rzeczyw istość (np. w Borysie Godunowie czy Eugeniuszu Onieginie). Zda­ niem Błagoja Puszkin chronologicznie w yprzedził realizm Balzaka i S te n d h a la 14.

Poglądy Błagoja — m im o zew nętrznej odm ienności — w w ielu punktach zb ie­ gają się z tezam i Elsberga. Eisberg — w brew Błagojowi, Bursowow i, zwłaszcza zaś wbrew W inogradowowi — wyodrębnia trzy historycznie ukształtow ane typy realizmu. W yróżnia w ięc realizm renesansow y, ośw ieceniow y i krytyczny. Teoretycz­ ne uzasadnienie sw ego stanow iska dał przed kilku l a t y 15, obecnie zaś przeniósł sw oje tezy ogólne na grunt literatury rosyjskiej X IX wieku.

Eisberg nie m ija się z Błagojem , gdy m ówi o dokonaniu przez Puszkina syntezy w cześniejszych etapów realizmu. Błagoj nie kw estionow ał bowiem w ystępow ania w literaturze daw niejszej (przed w. XIX) „tendencji realistyczn ych ” (stąd w łaśnie w yw iód ł prerealizm), w łaściw ie n aw et sw oistego typu realizmu, ty le że mniej do­ skonałego, ale unikał stosow ania w obec tych zjaw isk samego term inu „realizm” lfi. Toteż niezgodność z Elsbergiem nosi charakter raczej term inologiczny niż m eryto­ ryczny, zwłaszcza gdy mowa o „realizmie O św iecenia”.

11 Ibidem, s. 10.

12 Д. Б л а г о й , Литература и действительность. Москва 1959, s. 411. 13 Бл а г о й , Поэзия действительности, s. 23.

Ibidem, s. 62.

15 Por. opracowany pod jego kierunkiem artykuł Основные этапы развития реа­ лизма в мировой литературе. „Известия Академии Наук СССР. Отделение Литерату­ ры и Языка”, 1957, t. 16, z. 1.

Pow ażniejsze różnice zaczynają się dopiero wów czas, gdy chodzi o ustalenie pro­ porcji pomiędzy elem entam i, z których składa się P uszkinow ska synteza. Błagoj uważa, że synteza ta ma pełną, dojrzałą postać realizm u krytycznego. Argum en­ tacja, którą przeprowadza, zasadza się na tezie o szerokim , uogólnionym przed­ staw ien iu rzeczyw istości „w form ach sam ego życia”. Podbudow ują ją uw agi szcze­ gółow e, dotyczące form y literackiej, jak np. tw ierdzenie o przezw yciężeniu w Eugeniuszu Onieginie system u poem atu rom antycznego, czego w yrazem było realistyczne ułożenie relacji m iędzy autorem a bohaterem , nadanie bohaterowi bytu obiektyw nego, niezależnego od subiektyw nego „ja” autora. Nie znaczy to, by Błagoj uw ażał, iż rom antyzm nie odegrał w ażniejszej roli w tw órczości Puszkina. Wręcz przeciwnie, w ysuw a on tezę, że rom antyzm m iał w ielk i udział w ew olucji poety ku realizm ow i. (Nawiasem m ówiąc, Błagoj nie traktuje rom antyzm u jako w artości sam odzielnej, rozpatrując go — przede w szystkim z uw agi na jego ostrze an ty- klasycystyczne — jako jeszcze jedną drogę dochodzenia do realizm u krytycznego. P raktycznie w ięc za pełnow artościow e dzieła literackie uważa utw ory realistyczne, tym sam ym zaś realizm uznany został tradycyjnie za kryterium w artościow ania zjaw isk literatury. Warto wspom nieć, że w literaturoznaw stw ie radzieckim w ystęp o­ w ała dwojaka tendencja w interpretow aniu rom antyzmu: z jednej strony pojęcie to rozciągano na zjaw iska co najw yżej przejściowe, pozostające pod wyraźnym w p ły ­ w em klasycyzm u, jak np. twórczość Fiodora Glinki, Gniedicza, W iaziem skiego, z drugiej zaś zawężano je nadm iernie, doszukując się w w ielu rom antycznych u tw o ­ rach Puszkina, Lermontowa czy Gogola, a naw et w twórczości literackiej d eka­ brystów , zw ycięstw a system u realistycznego 17. Zagadnienie to w ybiega jednak poza tem atyczne ramy niniejszego sprawozdania.)

K w estie te inaczej ujm uje Eisberg. Przyjm ując za punkt w yjścia teorię w ielo - etapow ości rozwoju m etody realistycznej polem izuje on z tezam i G ukowskiego (i — trzeba dodać — Błagoja) o krytycznym charakterze Puszkinow skiego rea­ lizm u. Uważa on, że warunki historyczne w Rosji nie stw arzały podstaw do p eł­ nego rozw inięcia postaw y antyośw ieceniow ej, a w ięc rom antyzm , łącząc się z c e ­ chami klasycyzm u, nie m ógł tu grać naczelnej roli, zw łaszcza gdy mowa o trzecim dziesięcioleciu X IX wieku. W brew G ukowskiem u nie przeciwstawna metody P u szk i­ na rom antyzm ow i rosyjskiem u, oponuje rów nież przeciwko utożsam ianiu jej z re­ alizm em typu Balzaka. W twórczości Puszkina — jego zdaniem — w ystępuje w iele cech w łaściw ych w cześniejszym etapom rozwoju realizmu, przede w szystkim zaś — realizm ow i O świecenia. Cechy te dostrzega np. w strukturze Eugeniusza O n ie ­ gina. Podkreślając, podobnie jak Błagoj, że bohater utw oru stanow i kategorię obiek­ tyw ną, dostrzega — ale już w brew B łagojow i — daleko posuniętą ingerencję autora w narrację i jego szeroko rozbudowaną rolę filozoficznego interpretatora wydarzeń, co jest w łaściw e realizm ow i Oświecenia, zupełnie natom iast obce realizm owi k ry ­ tycznem u. Podobne cechy odnajduje rów nież w innych utw orach, uważanych n ie ­ rzadko za szczytow e osiągnięcia realizmu (np. w Damie pik ow ej). Konkluzją sp o­ strzeżeń Elsberga jest twierdzenie, że „w związku ze sp ecyfik ą historii Rosji i rze­ czyw istości rosyjskiej, Puszkin rozwiązuje zadania, które stały przed różnym i e ta ­ pami rozwoju m etody realistycznej na Zachodzie, i rozw iązuje je w sposób nowy. Swą twórczością rozpoczyna już realizm krytyczny, lecz jego m etoda nie może być w całości do niego sprowadzona” 18. Realizm Puszkina, bardzo specyficzny, rysuje się w ięc w edług Elsberga jako synteza w ielu tendencji literackich, przede w szy st­

17 Por. np. A. H. С о к о л о в , От романтизма к реализму. Москва 1957.

kim realistycznych, zawierająca już pew ne cechy — ale jeszcze w połączeniu z w cześniejszym i typam i — realizm u krytycznego.

N iezależnie w ięc od takich czy innych rozwiązań szczegółow ych historycy lite ­ ratury rosyjskiej z tw órczością Puszkina w iążą początki realizm u dziew iętnasto­ wiecznego. W łaśnie u Puszkina dopatrują się oni ukształtow ania podstawowych zasad realizmu literackiego, które później — poprzez pośrednie czy bezpośrednie nawiązanie — kontynuow ane b yły w ciągu całego w ieku X IX. Puszkin w ięc u w a­ żany jest za twórcę — używ ając określeń W inogradowa — realizmu narodowo- -historycznego w duchu W alter Scotta i społeczno-historycznego w duchu Balzaka.

Próbę wprowadzenia pew nych korektur, zm ierzających przede w szystkim do uściślenia tez szczegółow ych w oparciu o historyczną analizę, podjął Winogradów. U znał on, że pojaw ienie się w X IX w. literatury realistycznej zw iązane było z określonym poziomem sam ego „materiału literatury”, tj. języka. Jego zdaniem niem ożliw e jest uform owanie się realizm u — jako m etody twórczej związanej z pogłębionym pojm owaniem charakteru narodowego, z subtelnym w ykorzystaniem społeczno-językowych w ariacji języka ogólnonarodowego, z artystycznym odtw o­ rzeniem narodowych cech charakterologicznych różnych typów społecznych w ich językowym wyrazie — przed ostatecznym powstaniem języka narodowego 19.

Na dzieje realizmu rosyjskiego W inogradów spojrzał przez pryzmat kategorii stylistyk i, poprzez analizę „języka literatury pięk nej”, który proponował ująć w ramy odrębnej — pokrewnej i historii literatury, i językoznaw stw u — dyscypliny filologicznej.

Propozycje Winogradowa w yw ołały swego czasu burzliwą dyskusję w ra­ dzieckich środowiskach filologicznych. U trzym ywano, iż pojm uje on realizm jako funkcję języka, że słowu, językow i przyznał zbyt dużą i poważną rolę, nie tylko w pewnym sensie autonom iczną, lecz nawet określającą w stosunku do m etody twórczej. Twierdzono również, że przy badaniu stylu pisarza W inogradów odwrócił poszczególne elem enty łańcucha przyczynow o-skutkowego, że w brew jego poglą­ dom nie stan języka narodowego w pływ a na w ybór określonej m etody artystycznej (a w ięc i stylu), lecz w łaśnie na odwrót, artystyczne i m etodologiczne nastawienie pisarza określa język i styl literatury. Staw iano mu rów nież zarzut, że rozwój „narzędzia” literatury postaw ił u podstaw rozum ienia procesu literackiego, pow sta­ nia i dalszych przemian realizmu.

Z drugiej jednakże strony rozlegały się rów nież głosy, że można przyjąć dyrek­ ty w ę m etodologiczną W inogradowa, zgodnie z którą poznanie m etody artystycznej pisarza ma się odbywać od strony jego języka. W skazywano, że W inogradów nigdzie nie ujm ował realizm u jako fu n k cji języka, lecz dążył do w yjaśnienia i naśw ietlenia tych w arunków stylistyczno-językow ych , które stwarzają konieczny i podatny grunt pod rozwój realizmu. M etodologia Winogradowa, jak podkreślano, jest szcze­ gólnie cenna dla tych badaczy, którzy powstanie i rozwój nowej m etody artystycz­ nej wiążą z całokształtem kultury narodowej

Przeniesienie tych dyrek tyw m etodologicznych na grunt literatury rosyjskiej X IX w. pozwoliło W inogradowowi sform ułować interesujące w nioski o rozwoju realizm u w Rosji.

Nowe normy stylistyczne jednolitego języka rosyjskiego w yrysow ują się w ciągu pierwszego trzydziestolecia X IX wieku. Rom antyzm zerw ał ścisłą więź m iędzy gatunkiem literackim a stylem języka. Przy istn ien iu określonej narodowej

19 В и н о г р а д о в , op. cit., s. 463.

normy językow ej rozwijają się swobodnie w ielorakie pod w zględem funkcjonalnym społeczne i indyw idualne style języka literackiego. W twórczości Puszkina ulegają realistycznej m odyfikacji w yłonione przez rom antyzm postulaty historycznej cha- rakterystyczności i ludowości. Polega to na w ysun ięciu przez poetę zasady historycz­ nej odpowiedniości stylu wobec przedstawianego św iata rzeczywistości. Puszkin — tw ierdzi W inogradów — odegrał poważną rolę w ugruntowaniu i rozwinięciu no­ w ego system u artystycznego (zwłaszcza poczynając od końca trzeciego d ziesięcio­ lecia). R zeczyw istość historyczna powinna być w edług poety przedstawiana w św ie­ tle jej w łasnego stylu kulturow ego, jej w łasn ych norm i ocen społecznych, smaku estetycznego, norm i ocen językow ych. D zięki konsekw entnem u stosow aniu tej zasady w twórczości Puszkina zawarte zostały o g ó l n e n o r m y realizmu i stw o ­ rzone takie jego wzory, jak Córka kapitana i Dama pikow a 21. Jednakże styl P u sz­ k ina nie w ybiega daleko poza granice tworzącej się narodowej normy językow o- -literack iej. U nika on egzotyki w yrażeń żargonowych, regionalnych, w stopniu m in i­ m alnym w yzyskuje elem enty dialektu m iejskiego: profesjonalizm y (łącznie z k an- celaryzm am i), wyrażenia określonych w arstw społecznych. Pozostają mu w ięc obce ch w yty społeczno-językow ej typizacji — profesjonalnej, żargonowej i częściowo regionalno-ludow ej, tak charakterystyczne dla „stylów realistycznych” szkoły na­ turalnej lat 1840—1850.

Zbliżenie języka literatury ze stylam i potocznego języka ludow ego i folkloru w latach 1830—1850 związane było ze stw orzeniem postaci typow ych pod w zg lę­ dem narodowej reprezentatywności, które wyw odzą się z różnych w arstw i środo­ w isk społecznych. W ymagało to, rzecz jasna, doskonałej orientacji w obyczajo­ w ości i nawykach językow ych różnych kręgów społecznych. Gogol, który stw orzył tak w iele typów literackich, nie dał im „sam owypowiedzenia się ” psychologicz­ n e g o 22. Nie tutaj w ięc szukać nalćży m anifestu realizm u rosyjskiego. U tw ór rea­ listyczn y przy pomocy głęboko um otyw ow anego zastosow ania środków charaktery­ styk i językow o-stylistyczn ej m usi w iązać bohatera z określonym gruntem spo­ łeczno-obyczajow ym . Przeprowadzona przez Winogradowa analiza Biedn ych ludzi D ostojew skiego i opowiadania Turgieniew a L ekarz p o w ia to w y pokazuje, jakie zastosow anie i użycie środków językow o-stylistyczn ych staw ia pisarza na gruncie realizmu. „Miejskie kolokw ializm y [просторечие] — pisze W inogradów — żar­

gon

Rozpatrywanie dziejów literatury rosyjskiej w kategoriach stylistyk i pozw oliło W inogradowowi u ściślić kryteria „realistyczności” dzieła literackiego. Kryteria te (o czym wyżej) stawiają poza naw iasem realizm u Borysa Godunowa i Eugeniusza Oniegina Puszkina.

Winogradów u ściślił inną jeszcze tezę literaturoznaw stw a radzieckiego, m iano­ w icie twierdzenie o bezpośrednim oddziaływ aniu zasad Puszkinow skiego realizm u na całą literaturę rosyjską, od Lerm ontowa i Gogola do Tołstoja, Czechowa i Gor­ kiego. U czynił to poprzez analizę rosyjskiej prozy literacko-historycznej.

W inogradów stwierdza istn ien ie organicznych powiązań i zależności m iędzy rozwojem norm narodowego języka literackiego, powstaniem i ew olucją realizmu

21 В и н о г р а д о в , op. cit., s. 473. 22 Ibidem, s. 476—477.

jako m etody artystycznej oraz zm ianami form i struktur prozy literackiej osnutej na m otywach narodowo-historycznych. Jedną z zasadniczych kw estii, jak ie poddał analizie szczegółowej, jest zagadnienie stylizacji „języka epoki", dopuszczalnych norm i granic odstępstwa od w spółczesnej normy językowej w narracji i dialogu historycznym. Rozwiązanie tych problem ów w duchu realistycznym Winogradów przedstawia na przykładzie Córki kapitana Puszkina, rzuconej na tło różnorodnych tendencji stylistycznych, które panow ały w rosyjskiej prozie historycznej lat dwudziestych i trzydziestych XIX wieku. D zięki zastosow aniu przez Puszkina no­ wych zasad budowy „postaci autora” 24 i odpowiedniem u ułożeniu relacji między stylem narracji a stylem dialogów udało mu się stanąć na gruncie realizm u lite ­ rackiego. S tyl narracyjny Córki kapitana opierając się — w p rzeciw ieństw ie do reprezentowanej choćby przez W eltmana zasady archeologicznej rekonstrukcji — na ogólnym system ie rosyjskiego języka literackiego lat trzydziestych, zaw iera w so­ bie specyficzne cechy stylu pamiętnikarza w spółczesnego opisyw anym w ydarze­ niom. W stopniu, w jakim postać narratora uczestniczyła w akcji i w iązała się z innym i postaciam i, jego styl odzwierciedlał specyfikę języka i m yślenia opisywanej epoki.

W dziejach rosyjskiej powieści historycznej tradycje prozy Puszkina uległy jak gdyby przerwaniu. Nie podjął ich ani Gogol, który w Tarasie Bulbie wprowadził zasadę ostrego oddzielenia stylu narracji od stylu dialogów, ani Lerm ontow. Do tradycji tych nawiązał dopiero Lew Tołstoj w Wojnie i pokoju.

W św ietle wspom nianych tu prac problem początków realizmu rosyjskiego ry­ suje się w ięc jako jedna z centralnych k w estii w badaniach nad literaturą ro­ syjską X IX wieku. Zreferowane propozycje interpretacyjne nie zm ierzały jednakże do odrzucenia ogólnej tezy literaturoznaw stw a radzieckiego, zgodnie z którą pow sta­ nie realizmu w Rosji w iązane jest z twórczością Puszkina, lecz do jej uściślenia i podbudowania konkretnym i argum entam i historycznoliterackim i. Różnice zaś w określaniu istoty i charakteru realizmu Puszkinow skiego, w rozwiązywaniu za­ gadnień szczegółow ych w ypływ ają z odm ienności stanow isk m etodologicznych po­ szczególnych badaczy.

W przeciw ieństw ie do ożywionych sporów w okół początków realizm u rosyj­ skiego zakreślenie drugiej jego granicy chronologicznej nie w yw ołu je żadnych dyskusji. Zgodnie uważa się, że ukoronowaniem i podsum owaniem klasycznego realizmu w Rosji była twórczość Lwa Tołstoja.

W toku dyskusji nie uzyskano jednolitego rozum ienia pojęć ogólnych. Nie roz­ strzygnięto dotychczas, czy realizm traktować jako historycznie ukształtow any k ie­ runek, styl, prąd, czy też jako metodę. W każdym razie nigdzie nie zastosowano określenia „literatura okresu realizm u”, mimo iż historyczne podejście do procesu literackiego wym agałoby wprowadzenia takiego pojęcia.

W iększość radzieckich historyków literatury opowiada się za pojm owaniem rea­ lizm u jako m etody artystycznej, „rozpatrywanej jako centralna zasada organizu­ jąca, zasada, która określa specyfikę obrazowości, typów literackich [характеров], w ątku i innvch kom ponentów utworu, specyfikę zarówno jego treści, jak i for­ m y” (E isberg25). Na podobnym stanow isku stoi Błagoj, W inogradów, Bursow — w szyscy oni m ówią o realistycznej m etodzie przedstawiania rzeczywistości.

Ale daleko tu do jednoznaczności i jednom yślności. W inogradów np. podkreśla nie tylko postępujący w ciągu całego X IX w. rozwój realizm u rosyjskiego, le^cz 24 Problem „postaci autora” jako kategorii historycznej W i n o g r a d ó w omawia w najnowszej swej książce Проблема авторства и теория стилей (Москва 1961).

i proces jego szybkiej dyferencjacji. Uważa on, że przy zachowaniu pewnych ogól­ nych zasad odtwarzania i przedstaw iania rzeczyw istości m etoda realistyczna pro­ wadzi do pow stania różnych system ów literacko-artystycznych, które nierzadko są sobie w ręcz przeciw staw ne pod względem w ielu niezm iernie w ażnych elem en tów strukturalnych. W ymienia tu przykładowo stylistyk ę i poetykę Turgieniew a i D o­ stojew skiego, Sałtykow a-Szczedrina i Tołstoja. Twierdzi więc, iż jeśli można p rzy­ jąć tezę, że np. klasycyzm stanow i zarazem m etodę i styl, to już w stosunku do preromantyzm u czy sentym entalizm u nie można m ówić o panow aniu „ogólnej form y” nad szeroko zróżnicowanym i stylam i indyw idualnym i. W realizmie — jego zdaniem — zdecydowanie przeważają style indyw idualne, toteż jest on m etodą literacką, nie stylem . W edług Winogradowa centralnym problemem w badaniach nad literaturą rosyjską X IX w. jest kw estia przemian i w alk i różnych typów realizmu, ich stosunku do innych metod i system ów stylistycznych (przede w sz y st­ kim do rom antyzmu). Toteż stosow anie term inu „realizm krytyczny” w obec bardzo zróżnicowanych zjaw isk literackich jest, jego zdaniem, zbyt ogólne, w ym aga w ięc historycznoliterackiej k o n k rety za cji26.

Nie tylko zresztą W ingradow podkreśla dynam iczny charakter realizm u ro­ syjskiego. A kcentuje to również Bursow. Uważa on, podobnie jak W inogradów, że realizm jest metodą, która najbardziej sprzyja przejawianiu indyw idualności tw ó r­ czej, ale która podlega ustaw icznym zmianom. Bursow postuluje w ięc ogólne pojm owanie realizm u jako procesu, który przebiega w określonych warunkach spo- łeczno-historycznych, a realizm u poszczególnych pisarzy — jako m om entu tego p rocesu 27. Tym sam ym zaś opowiada się po stronie Winogradowa.

Z innych w zględów odrzucenie term inu „realizm k rytyczny” proponuje K uprie- janowa. Uważa ona, że krytyczne nastaw ienie do rzeczyw istości stanow i tylko jedną z cech reahzm u rosyjskiego, a w ięc że termin „realizm dem okratyczny” znacznie pełniej określa istotę literatury rosyjskiej X IX w ieku 28.

Inaczej Błagoj. W ychodząc z ideologicznego punktu w idzenia uważa on, że k ry ­ tyczne odtworzenie stosunków i warunków społecznych było jednym z n ajistotn iej­ szych narodowych w yróżników realizm u rosyjskiego i dlatego stosowanie ogólnie przyjętego term inu jest jak najbardziej uzasadnione 20.

*

W sprawozdaniu niniejszym poruszono kilka tylko zagadnień zw iązanych z badaniami nad realizm em rosyjskim X IX wieku. Zwrócono głów nie uw agę na różne ujm owanie początków realizmu literackiego w Rosji, gdyż kw estia ta — jedna z najbardziej spornych — najlepiej ukazuje różnorodność tendencji p anu ją­ cych we w spółczesnym literaturoznaw stw ie radzieckim.

Bohdan G alste r “ В и н о г р а д о в , О языке художественной литературы, s. 507.

S7 Б у р с о в , op. cit., s. 11— 13.

*® E. H. К у п p e я н о в а, Значение ленинской периодизации освободительного движе­ ния для изучения и периодизации русской литературы XIX века. W pracy zbiorowej: Проблемы реализма русской литературы XIX века, s. 44.