View of Nauka, realizm i zdrowy rozsądek

XL (2007)

NAUKA, REALIZM I ZDROWY ROZSĄDEK

¦

W historii filozofii zachodniej wielokrotnie odwoływano się do ka- tegorii zdrowego rozsądku (common- sense), a nawet budowano na nim całe systemy myślowe. Najczęściej powstawały one w reakcji na rozma- ite odmiany sceptycyzmu i idealizmu (np. osiemnastowieczna koncepcja fi- lozofii Thomasa Reida czy bardziej nam współczesna George’a E. Mo- ore’a). Szczególnie interesujące wy- daje się jednak śledzenie przygód idei zdrowego rozsądku w konfron- tacji z rozwojem nauki, zwłaszcza nauk przyrodniczych, ich koncep- cji i metod poznawczych. Symbo- licznym momentem tej historii jest powszechnie znany dylemat, posta- wiony w latach 20. XX w. przez wy- bitnego angielskiego astrofizyka sir Arthura Eddingtona, a odnoszący się do dwóch stołów (po dziś dzień no-

szących nazwę „stołów Eddingtona”)

— pierwszego, bliskiego nam po- ręcznego mebla i tego „drugiego”, złożonego z nieuchwytnych dla na- szych zmysłów wirujących cząstek.

Angielski uczony postawił wówczas prowokacyjne pytanie: „Który z tych stołów jest bardziej realny?”.

W pytaniu tym mieści się skła- niający do refleksji swoisty „podstęp”

myślowy. Jeśli uznamy za bardziej realny twardy mebel, co wtedy my- śleć o realności cząsteczek chemicz- nych, atomów i cząstek elementar- nych, z których — jak głoszą współ- czesne teorie naukowe — zbudowany jest zarówno stół, jak i cała przyroda?

Jeśli zaś przyjmiemy jako bardziej realne i ontycznie podstawowe wła- śnie te ostatnie, to jakie racjonalne przesłanki będą przemawiały za ta- kim przeświadczeniem, zważywszy, że wspomniane mikrostruktury przy- rody wymykają się zarówno poznaw- czym możliwościom naszych zmy- słów, jak i, nierzadko, naszej wy- obraźni?

Metaforyka dwóch stołów zo- stała wprowadzona do obiegu my- ślowego przez słynnego przyrodnika.

Kilkadziesiąt lat później amerykań- ski filozof Wilfrid Sellars ukuł nie mniej znane rozróżnienie „jawnego wizerunku” (manifest image) świata

i „wizerunku naukowego” (scientific image), uznając poznawcze uprzywi- lejowanie tego ostatniego. Oznaczało to, że takie znane nam z codziennego doświadczenia przedmioty, jak ma- kroskopowy stół Eddingtona, nie są bytami samoistnymi. Bardziej pier- wotnymi ontycznie w stosunku do nich są natomiast takie cząstki, jak elektrony czy protony (a więc ele- menty wizerunku naukowego). Póź- niej, na początku lat 80., Bas C. van Fraassen w swojej głośnej książce The Scientific Image odwrócił z ko- lei pogląd Sellarsa, twierdząc, iż nie ma racjonalnych (tzn. wg van Fra- assena — empirycznych) przesłanek za przyjęciem jako bardziej realnych w swoim istnieniu cząstek subatomo- wych.

O tym, że zarysowane powyżej w wielkim skrócie zagadnienia są wciąż żywe, niech świadczy dziesięć prac, autorstwa głównie australijskich filozofów nauki, zebranych w jed- nym z kolejnych tomów serii „Au- stralasian Studies in History and Phi- losophy of Science”. Niemal każda z nich nawiązuje do myśli wspomnia- nych już Eddingtona, Sellarsa i van Fraassena. W żadnym z artykułów tego tomu nie spotkamy się jednak ze zdecydowaną opozycją między „na- ukowym wizerunkiem” świata, a jego

„wizerunkiem jawnym”, który można nazwać także zdroworozsądkowym.

Co więcej, żaden z artykułów omawianego tomu również nie stara się bronić takiej czy innej wersji

stanowiska antyrealistycznego, które zaprzeczałoby wprost uzasadnionym racjom za uznaniem istnienia po- stulowanych przez teorie naukowe określonych rodzajów bytów nieob- serwowalnych (i zarazem za przyję- ciem „wizerunku naukowego”). Za- miast tego, dochodzą w nich do głosu interesujące poszukiwania zbieżno- ści między różnie pojętym stanowi- skiem realizmu naukowego, a prze- konaniami o charakterze zdroworoz- sądkowym. Próby takie można do- strzec niemal w całym tomie, może poza pracami Michela Ghinsa, Johna Wrighta, Timothy Lyonsa i Keitha Hutchisona, którzy bardziej koncen- trują się na zaletach i słabościach ar- gumentacji za realizmem opartym na pojęciu sukcesu nauki (tzw. „argu- mentu z cudu”).

Szczególnie „mocną reprezen- tacją” w „Australasian Studies...”

zaznaczyli się zwolennicy (Robert Nola, Steve Clarke i Brian Ellis) wariantu realizmu naukowego nazy- wanego także realizmem względem przedmiotów teoretycznych (entity realism), nawiązujący do idei tzw.

eksperymentalizmu Iana Hackinga.

Powstrzymują się oni od uznawania akceptowanych teorii naukowych za prawdziwe. Natomiast za kryterium istnienia nieobserwowalnych bytów przyjmują ich podatność na mani- pulację w eksperymentach. Niezależ- nie od problematyczności tego sta- nowiska (nie wszystkie byty, będące przedmiotem zainteresowania nauki,

są z zasady podatne na manipula- cję, jak np. dalekie obiekty astro- nomiczne), jak zauważają redaktorzy tomu T. Lyons i S. Clarke, jego ko- rzeni można doszukiwać się zarówno w antyteoretycznej tradycji amery- kańskiego pragmatyzmu, jak i w się- gającej XVIII w., zdroworozsądko- wej reakcji na idealizm Berkeleya ze strony Samuela Johnsona.

Elementów przekonań zdro- worozsądkowych Harold Kincaid w swoim artykule doszukuje się nie tylko w podtrzymywaniu metanau- kowego stanowiska realistycznego, lecz także na gruncie samej nauki.

Jego zdaniem różne rodzaje nauko- wych wnioskowań i reguł metodo- logicznych nie dają się ująć w for- mie jakiejś uniwersalnej „logiki na- uki”, lecz powinny być analizowane w zależności od kontekstu (s. 39).

Są one uwarunkowane tak uogólnie- niami empirycznymi, jak i wyborami osadzonymi w określonym kontek- ście społecznym. Nie można dla- tego, według Kincaida, sprowadzić procedur naukowych zarówno wy- łącznie do rozumowań typu abduk- cyjnego, jak i do modnych ostatnio metanaukowych ujęć Bayesowskich, czy tzw. ujęć w ramach statystyki błędów (error-statistical approaches, nawiązujących do koncepcji Deborah Mayo).

Z kolei Herman De Regt, z po- zycji nawiązującej do pragmatyzmu Peirce’a i Deweya argumentuje, że

„wizerunek naukowy nie jest żad-

nym przeciwstawieniem dla wize- runku jawnego. Istnieje jedynie na- stawienie naukowe (a scientifc atti- tude) [kursywa de Regta], naukowa metoda utrwalania przekonań [belief fixation, jest to typowe wyrażenia Peirce’a — J.R.], prowadząca do hi- potezy, w której pojawią się nasze tzw. pojęcia zdroworozsądkowe, o ile będą się odnosiły do dostatecznie trwałych (robust) przedmiotów, by przetrwać (survive) niekończący się proces selekcji” (s. 190). Jak widać, nie jest tu istotne, tak ważne skądinąd dla realistów naukowych, rozróżnie- nie na byty obserwowane i byty nie- obserwowowalne. Nie trudno także zauważyć bliskie dzisiejszemu neo- pragmatyzmowi i naturalizmowi w fi- lozofii nauki elementy Darwinow- skiego selekcjonizmu na płaszczyź- nie rozpatrywania hipotez i teorii na- ukowych.

Ciekawą i być może zaskaku- jącą diagnozę stanu relacji nauki, realizmu i zdrowego rozsądku sta- wiają także sami redaktorzy tomu — T. Lyons i S. Clarke: „Nauka po- wstała jako swoiste rozwinięcie zdro- wego rozsądku i dotąd zachowuje silne związki z rozumowaniem zdro- worozsądkowym. Naukowcy nie są przygotowywani do posługiwania się metodami, które pozostają w sprzecz- ności ze zdrowym rozsądkiem. Nie- mniej jednak nauka dostarcza nam platformy, pozwalającej konfronto- wać nasze zdroworozsądkowe sądy.

Być może zdrowy rozsądek okaże się

rodzajem trapu, który kiedyś zrzu- cimy, aby całkowicie zaakceptować wizerunek naukowy. W miarę roz- woju nauki rozwija się także wizeru- nek naukowy, ale rozwijają się rów- nież napięcia między nim a wizerun- kiem jawnym. [...] Po części współ- czesna nauka pozostaje w konflik- cie ze zdrowym rozsądkiem. A po- nieważ realiści naukowi poszukują uzasadnienia dla naszych przeświad- czeń w twierdzeniach, odnoszącej sukcesy, nauki, także realizm na- ukowy popada w konflikt ze zdro- wym rozsądkiem. Jednakże realizm naukowy związany jest ze zdro- worozsądkowym poglądem, zgodnie z którym istnieją niezależne od umy- słu przedmioty, zajmujące świat ‘ze- wnętrzny’, a zwolennicy realizmu na- ukowego odwołują się do zdroworoz- sądkowych praktyk celem usprawie- dliwienia swojego posługiwania się abdukcją. Tak więc istnieje również napięcie we współczesnym realizmie naukowym. Opiera się on zarówno na zdrowym rozsądku, jak i pozostaje z nim w konflikcie. Stąd dla realistów naukowych coraz ważniejsze staje się dostrzeganie tego napięcia i wyja- śnienie, w jakim stopniu są oni zwią- zani z określonym schematem poję- ciowym i zdroworozsądkowymi me- todami inferencyjnymi” (s. XX).

Po tym przydługim, ale, jak się wydaje, ważnym cyta- cie i w związku z lekturą całego

„australo-azjatyckiego” tomu prac z filozofii nauki, nasuwa się kilka

wniosków. Po pierwsze, ostatnie przytoczone powyżej zdanie cy- tatu jest tutaj bodajże najważniej- sze. Jest faktem, iż zwolennicy re- alizmu naukowego pozostają w kon- flikcie ze zdrowym rozsądkiem, nie- rzadko przypisując walory poznaw- cze i informacyjne współczesnym zmatematyzowanym teoriom, postu- lującym np. bezczasowe i nieprze- strzenne własności najbardziej fun- damentalnych struktur przyrody (co ma miejsce w ramach niektórych współczesnych koncepcji grawita- cji kwantowej). Jednak postulowane przez Lyonsa i Clarke’a dostrzeganie i wyjaśnienie tego napięcia nie może za punkt wyjścia mieć zdrowy rozsą- dek, lecz możliwie dogłębne (co dla filozofa nie jest rzeczą łatwą) zro- zumienie ograniczeń tego ostatniego z punktu widzenia specyfiki metod stosowanych w nauce oraz sugerowa- nych przez nie hipotez i teorii.

Po drugie, można sądzić, że na- wet najbardziej wyrafinowane poję- cia filozoficzne i tworzone z nich systemy (nawet te wzmocnione so- lidną formą języków logicznych) nie będą przypuszczalnie w stanie od- dać całego „realizmu” bytów postu- lowanych przez współczesne teorie fizyczne i kosmologiczne, a które to byty nawet nie podejrzewaliby- śmy o istnienie, gdyby nie pomocne w takim przypadku i zarazem wielce skuteczne określone koncepcje ma- tematyczne. Język jakim posługują się filozofowie, także realiści na-

ukowi, jest zbyt mocno ugrunto- wany w świecie codziennych zmysło- wych doświadczeń i zdrowego roz- sądku (choćby wyobrażeń dotyczą- cych czasu, przestrzeni, pojęcia indy- widuum), żeby można było w pełni wyświetlić charakter istnienia takich bytów czy struktur.

I po trzecie, a co ściśle łączy się z wymową właściwie większości artykułów zamieszczonych w oma- wianym tomie, za dość ryzykowne można odczytywać próby progra- mowego zacierania różnic między zdrowym rozsądkiem a nauką, czy mówiąc językiem Sellarsa, między wizerunkiem jawnym a naukowym.

Takiego zacierania nie powinno także usprawiedliwiać przyjęcie ta- kiej a nie innej perspektywy filozo- ficznej (np. pragmatystycznej, empi- rystycznej, naturalistycznej), a tym bardziej mody intelektualnej. Tym- czasem charakterystyczną cechą nie- mal wszystkich prac zamieszczonych w 17. tomie „Australasian Studies in History and Philosophy of Science”

jest usilne poszukiwanie niemalże w każdej podejmowanej kwestii ele- mentów myślenia zdroworozsądko- wego. Z drugiej strony nie ma w nim natomiast zbyt wielu uwag chociażby na temat różnic dzielących poznanie naukowe od zdroworozsądkowego.

Zredagowana przez Clarke’a i Lyonsa książka jest o tyle inte- resująca i inspirująca, o ile głów- nie przypomina o napięciach na linii między nauką, jej filozoficznymi uję-

ciami, a zdrowym rozsądkiem. Warto na zakończenie przypomnieć słowa obydwu redaktorów, że te napięcia także podlegają ewolucji w miarę rozwoju nauki. Można do tego dodać, że rozwijają się i ewoluują również

„moce przerobowe” zdrowego roz- sądku, a więc i Sellarsowski jawny wizerunek świata, będący w końcu naturalnym środowiskiem intelektu- alnym tak przyrodników, filozofów, jak i chyba każdego człowieka.

Jacek Rodzeń

SYMETRIA — ARCHE WSZECHŚWIATA?

¦

Ch.T. Hill, “Symmetry and the beautiful universe”, Prometheus Books, New York (2004), ss. 363.

Symetria jest wszechobecna — w niezliczonych wzorach i kształ- tach występujących w przyrodzie za- równo w sposób naturalny (płatki śniegu, kryształy, kwiaty, drzewa, cy- kliczny ruch słońca, księżyca, cy- kle życia roślin i zwierząt itp.), jak również w wytworach ludzkich rąk i umysłów — w muzyce, sztuce, tańcu, poezji, architekturze. Każdy człowiek, od dziecka napotyka róż- norodne przejawy symetrii w otacza- jącym go świecie i potrafi je intu- icyjnie rozpoznać i wskazać. Ludzie