W ojciech GROCHOLSKI
SPOSTRZEŻENIA GEOLOGICZNE
W OKOLICY KAMIONKOWA W GÓRACH SOWICH
SPIS TREŚCI
S t r e s z c z e n i e ...
W s t ę p ...
Ogólne dane geologiczne dotyczące obszaru b a d a ń ...
Przyczynki do znajom ości skał krystalicznych Gór Sowich .
Tekstury kierunkow e i drobne struktury gnejsów okolic K am ionkowa . L ite r a tu r a ...
S u m m a r y ...
209 209 210 210 214 217 218
S t r e s z c z e n i e
Autor relacjonuje w yniki swoich badań geologicz
nych wykonanych w sezonie letnim 1960 r. w oko
licy osady Kam ionkowo w Górach Sowich. Po poda
niu ogólnej charakterystyki obszaru badań przedsta
w iono opisy nowych lub m ało znanych odsłonięć skał krystalicznych, a zw łaszcza wapieni, piribolitów , ka- taklazytów i pegm atytów , z określeniem ich w zględ
nego następstw a czasowego. Druga część artykułu zawiera syntetyczne opracowanie pom iarów drobnych struktur, takich jak foliacja, lineacja i spękania skalne. Podjęto rów nież próbę synchronizacji proce
sów tektonicznych i m etam orficznych w gnejsach m igm atytowych Gór Sowich.
W STĘP W naw iązaniu do bad ań geologicznych za
chodniej i południow ej części Gór Sowich z lat 1956— 1959 a u to r rozszerzył w 1960 r. obszar stu dió w teren o w y ch na północno-w schodnią część pasm a sowiogórskiego. P ra ce te były su b sydiow ane przez P racow n ię Sudecką Z akładu N auk Geologicznych PAN.
O bszar badań, o k tó ry m będzie m ow a w n i
n iejszy m a rty k u le, położony je s t m iędzy P r z e łęczą Jugow ską (804,7 m n. p. m.) a sudeckim uskokiem brzeżnym przebiegający m u podnóża S udetów — na odcinku od m iejscow ości P ie szyce do Bielaw y, na SW od D zierżoniow a.
O w yborze tego w łaśnie, a nie innego w y cin ka gnejsów sow iogórskich zadecydow ało sze
reg okoliczności.
W edług E. N ałkow skiego (1878), a u to ra pierw szej m onograficznej pracy o p e tro g rafii i tektonice G ór Sow ich koło K am ionkow a — w strefie granicznej w ydzielonych przez niego obszarów W ysokiej Sow y i S re b rn e j G óry — zaznaczają się dw a różne k ieru n k i przebiegu s tr u k tu r gnejsow ych: NW — SE i SW— NE. Sy
tu ac ja tak a przed staw io na na szkicow ej m apie w ym agała spraw d zenia przez szczegółowe i b a r
dziej nowoczesne badania.
W okolicy K am ionkow a są dobre i sto sunko
wo liczne odsłonięcia w form ie skałek i s ta rych sztolni górniczych, zwłaszcza na w schod
nich zboczach doliny P o to k u Pieszyckiego. Poza tym G óry Sowie są p raw ie całkow icie zalesione, a odsłonięć n a tu ra ln y c h w ty ch górach jest na ogół mało.
O w yborze obszaru b ad ań zdecydow ała po
nadto m ała ilość pom iarów i dany ch do tyczą
cych s tr u k tu r skał kry staliczn y ch na d o ty ch czasow ych m apach szczegółow ych w skali 1 :25 000, w ykon an ych przed 60 la ty przez E. D athego (1904). N iedostatek te n w y k azu ją zresztą rów nież i później ream bu lo w an e m apy geologiczne.
E. K alkow ski p odaje 50 pom iarów „biegu i u p a d u ” gnejsów dla całych Gór Sow ich. Na
OGÓLNE DANE GEOLOGICZNE Na p rzestrzeni m inionego ćw ierćw iecza geo
logowie i p etrog rafo w ie zarów no polscy (H. Teisseyre, K. Sm ulikow ski, A. Polański), jak i czechosłow accy (m. in. O. Kodym ) oraz nie
m ieccy (K. S cheum ann, W. H entschel, E. Be- d erk e i in.) są zgodni co do tego, że sow iogór- ska fo rm acja gnejsow a stanow i fra g m e n t głę
bokiego podłoża, należący do m oldanubskiego m asyw u krystalicznego.
W okolicy K am ionkow a, podobnie jak w ca
łych G órach Sowich, przew ażają p o lim etam or- ficzne parag n ejsy i m igm aty ty . Są to zazw yczaj gnejsy plagioklazow o-biotytow e zaw ierające sy llim anit i g ran at, zróżnicow ane pod w zglę
dem wielkości, w y k ształcen ia i ułożenia skład
ników m in eralny ch . M ateriał w yjściow y dla tych gnejsów stanow iły przedalgonckie łupki i szaroglazy o znacznej miąższości. P a ra g n e j- som tow arzyszą czasem niew ielkie ilości skał zaw ierających łuseczki g rafitu i p ro d u k ty przeobrażenia osadów w ęglanow ych oraz law i tufó w ty p u bazaltow ego.
Młodsze od p arag n ejsó w są g ran ito g n ejsy (Ortogneise i Augengneise) i skały m eta m o r
ficzne w yw odzące się z drob ny ch in tru z ji ga~
bra, p ery d o ty tu , p ik ry tu i odm ian diabazu.
Za najm łodsze, w ary scy jsk ie elem en ty k ry -
m apie E. D athego w okolicy K am ionkow a na pow ierzchni 12 k m 2 w ykonano rów nież około 50 pom iarów „biegu i u p a d u ” w a rstw łącznie dla skał zm etam orfizow anych i osadów kulm u.
A u tor w raz z A. D endew iczem w ykonali ponad 1200 pom iarów d rob ny ch s tr u k tu r i innych ele
m entów tektonicznych, k tó re pozw alają na sform ułow anie pew nych hipotez roboczych dla większego obszaru gnejsow ego.
W czasie badań teren o w y ch n atrafio n o na kilka n iezn anych lub dotychczas nie opisanych w y stąp ień skał kry staliczn ych.
P rofesorom : K. Sm ulikow skiem u i H. Teissey- r e ’owi w dzięczny jestem za k o n su ltacje w czasie pracy. K oledze d r A. M ajerow iczow i dziękuję serdecznie za cenne rad y i w skazów ki przy opi
syw aniu p ły te k cienkich zbadanych skał.
DOTYCZĄCE OBSZARU BADAŃ
sta lin ik u sow iogórskiego uw ażane są żyłow e skały porfirow e, k e rsa n ty to w e oraz skały zbli
żone w yglądem do aplitów . Te ostatnie, o w y raźnie w idocznej pod m ikroskopem te k stu rz e flu id aln ej, tow arzyszą sudeckiem u uskokow i brzeżnem u.
W zapadliskach śródgórskich o c h a ra k te rz e w ary scy jsk ich row ów tek ton iczn ych zachow ały się w śród gnejsów niezm etam orfizow ane osady k ulm u sowiogórskiego. Na b adan ym obszarze w y stę p u je fra g m e n t u tw oró w dolnego k a rb o n u zw any k u lm em z K am ionkow a. F a u n ę górno- w izeńską w y eksploatow aną z łupków ilasto- szarogłazow ych i w apieni opracow ała H. Żako- w a (1962).
G ranice tekto niczn e skał m etam orficzny ch p rek a m b ru ze skałam i osadowym i k a rb o n u są źle odsłonięte. P rz y k ry w a ją je gliny zboczowe i gruz g ra w ita c y jn y czw artorzędu. K ieru n k i strom ych na ogół dyslokacji m ają przebieg ogólny z północnego zachodu na południow y wschód z odchyleniem k u w schodow i w części południow ej. Na m niejszych odcinkach o g ran i
czające ku lm uskoki biegną z południow ego zachodu na północny w schód oraz z południa na północ.
PRZYCZY'NKI DO ZN AJOM O ŚCI SK AŁ KR Y STA LICZN Y C H GÓR SOW ICH G łów nym p rzedm iotem zain tereso w ań a u to ra
były skały k rystaliczne. W śród nich w okolicy K am ionkow a na sp ecjaln ą uw agę zasłu g ują w a pienie k ry staliczn e. Skały te są szczególnie in teresujące, gdyż mogą rzucić św iatło na sto- dosyć m onotonnej serii osadowej,
sunki p rze strz e n n e p an u jące w p ierw o tn ej,
Ju ż E. D athe (1904) podkreślał, że w apienie k ry sta lic zn e są w ielką rzadkością w G órach Sowich. W iększość znanych w y stąp ień ty ch skał ogranicza się do niew ielkiego obszaru m iędzy K am ionkow em a leśnictw em K am ień koło Bic
ia wy.
N iestety w apienie k ry staliczn e zostały
w znacznej m ierze w yeksp lo atow an e jeszcze w połow ie' ubiegłego stulecia i w ypalone na w apno w w a p ien n ik u koło leśnictw a K am ień.
Można jed n a k m im o tego w ydzielić jeszcze dzisiaj dwa rodzaje w apieni k ry staliczn y ch to w arzyszące am fibolitom oraz leżące wśród gnejsów . R esztki w apieni tow arzyszących am fi
bolitom obserw ow ać m ożna w zarzuconych w y robiskach górniczych n a górze Błyszcz (637 m n. p. m.), na zboczu góry Galica (681 m n. p. m.) od stro n y K am ionkow a oraz na południow o- w schodnim zboczu góry Czyżyk (655,5 m n. p. m.), gdzie sztolnie dochodzą do 70 m d łu gości.
A m fibolity, w śród k tó ry c h w y stę p u ją w ap ie
nie krystaliczne, „uważa się za zm eta m orjizo- wane w a r s tw y t u j ów bazaltow ych” (K. S m u li
kow ski 1952, s. 88).
W apienie k ry sta lic zn e n a jle p ie j zachow ane są w am fibolitach w y stę p u ją c y ch w form ie skałek pod szczytem K aw nicy (705 m n. p. m.).
W odsłonięciach ty ch na p rzestrzen i k ilk u d zie
sięciu m etró w obserw ow ać m ożna p rzek ład an ie się w apieni z am fibolitam i. Szerokość w kładek w apieni w aha się od k ilk u m ilim etrów do k il
kudziesięciu cen ty m etró w . M iejscam i tw orzą one sm ugi i w stęgi na przem ian ze skupieniam i am fiboli, piroksenów i białego k alcy tu, k tó re m u tow arzyszą jasn e żyły kw arcow e i kw arcow o- skaleniow e. Na pow ierzchniach w ietrzen ia w a pienie są zazw yczaj częściowo w yługow ane, dzięki czem u po w stają w ydłużone w głębienia w otaczającym je am fibolicie.
K ie ru n e k sm ug skał m ieszanych i w apieni k ry staliczn y ch w y k azu je bieg 140° z odch yle
niam i k u w schodowi. U pady pow ierzchni k o n tak to w y ch am fibolitów i w apieni w ah ają się w gran icach 45— 60° SW.
A m fibolity z w apien iam i p rzecięte są ży łk a
m i kw arcow ym i i kw arcow o-skaleniow ym i 0 grubości od k ilk u m ilim etró w do k ilk u n a stu centy m etró w , p rzebieg ający m i w dw óch k ie
ru n k a c h zbliżonych do 45 i 135°, a więc p rz e cin ają się pod k ą te m niem al prostym . M iejsca
m i m ożna zauw ażyć, że n iek tó re żyłki k w arco w e i k w arcow o-skaleniow e są p rzesu n ięte w m iejscach przecięcia z w kład k am i w ap ien ia krystalicznego, pom im o iż żyłki te w y p e łn ia ją sy stem spękań n iew ątp liw ie m łodszy od am fi
bolitów i w apieni. O znacza to, że po p ow staniu 1 w y p ełn ien iu sy stem u szczelin k rzem ionką i u tw o ram i k w arcow o-skaleniow ym i n a stą p iły przem ieszczenia w obrębie w apieni k ry sta lic z nych. Z jaw isko to dobrze ilu s tru je różnicę m iędzy m ało p lasty czn y m i am fibolitam i a po
d a tn y m i na ciśnienia górotw órcze w apieniam i k ry staliczny m i. P o tw ie rd z a ją to zresztą fałdki ciągnione w w apieniu. P rzebieg ich je s t -dobrze w idoczny dzięki rów noległem u ułożeniu zie
lonkaw ych au g itó w na tle białego w apienia krystalicznego. K ie ru n e k osi fałdków ciągnio
nych zm ierzonych w e w kładce w apienia szero
kości 15 cm w ynosił 120/40° z w y raźn ą w e r- gencją południow o-zachodnią.
W apienie k ry sta lic zn e obserw ow ać m ożna rów nież w n ieczynnym kam ieniołom ie, położo
nym około 300 m na południow y zachód od leśnictw a K am ień w Bielaw ie. W górnej części północnej ściany tego kam ieniołom u w śród gnejsów odsłaniają się w apienie k rystaliczne.
Tw orzą tu one n iere g u la rn ą, w ytłoczoną so
czewkę o rozm iarach 130 X 80 cm. K o n ta k t w a pienia z gnejsam i m ierzony rów nolegle do d łu ż
szej osi soczew ki w ap ienn ej w ynosi 120/75°
SW, a k ieru n e k sm ug diopsvdow ych w w ap ie
niu — 135/60° SW.
Po południow ej stronie, p rzy w ejściu do tego sam ego kam ieniołom u, pod naw isem skalnym obserw ow ać m ożna na p rzestrzen i k ilk u m e
trów w kładkę w apienia krystaliczn ego grubości około 80 cm, leżącą w śród gnejsów . Od północ
nej stro n y w idać tu na białym tle w apienia długie, d elik atn e, zw ężające się ku południow i fra g m en ty gnejsów tk w iące jak gdyby drzazgi w tle kalcytow ym . Łączą się one bezpośrednio z głów ną m asą otaczających w ap ień gnejsów . K ie ru n e k zazębiających się skał je s t zgodny z ogólnym przebiegiem pow ierzchni zgnejsow a- nia i w ynosi 130— 145/70° NE.
Jeśli gdziekolw iek w gn ejsach sow iogórskich zachow ały się jak ieś ślady daw nej s tra ty fi
kacji osadów, z k tó ry c h później pow stały g n e j
sy, to m ożna dom yślać ich się w łaśnie tu ta j.
Nie oznacza to jed n a k wcale, że w całych Gó
rac h Sow ich foliacja p arag n ejsó w i gnejsów m igm atyto w ych je st zgodna ze s tra ty fik a c ją osadów w yjściow ych. Można jed y n ie stw ierdzić, że oddalone od siebie o około 1,5 k m w apienie z K aw nicy i w apien ie z leśnictw a K am ień w y kazu ją podobne biegi, lecz różne upady w sto
sun k u do skał otaczających.
W środkow ej części północnej ściany kam ie
niołom u koło leśnictw a K am ień w idać wśród gnejsów w y giętą soczew kę am fib o litu o w y m iarach 150 X 40 cm. W strop ie am fib olitu z n a jd u je się m ała w k ład k a w ap ienia k ry sta lic z nego k o n ta k tu ją c a rów nież z gnejsem . Ułożenie ty ch skał jest zgodne z otaczającym i gnejsam i.
We w schodniej ścianie kam ieniołom u odsła
n iają się liczne żyłki kw arcow e, nie p rz e k ra czające k ilk u ce n ty m etró w grubości. N a pod
staw ie przem ieszczeń ty ch żyłek, w m iejscach gdzie p rzecin ają się one w zajem nie, m ożna od
tw orzyć kolejność ich pow staw ania. P ierw sza g en e ra c ja żyłek m a k ieru n e k 130— 140° z u p a dam i skierow any m i na SW i NE, a w ięc na ogół zgodny z foliacją gnejsów , d ru g a m a k ieru n e k 0/85° W. Ż yłki d ru g iej gen eracji w y p e łn ia ją
strom e sp ękania tn ące w poprzek foliację, trz e cia g en eracja ma k ie ru n e k 150/30° SW.
Po u tw orzeniu się system u żyłek k w arco w ych m iały jeszcze m iejsce ru ch y d y fe re n c ja l- ne w zdłuż pow ierzchni zgnejsow ania. Spow odo
w ały one pow stanie lineacji w form ie d ro b nych ry s o k ie ru n k u W— E, pochylonych pod kątem 60° w stro n ę sudeckiego uskoku b rzeż
nego.
Spękania skalne pom ierzone w kam ienioło
m ie odpow iadają ogólnem u planow i spękań gnejsów okolic K am ionkow a i nie w y k azu ją odchyleń, k tó re m ógł spowodow ać sudecki uskok brzeżny, położony zaledw ie o około 150 m od m iejsca obserw acji.
N ajm łodszym utw o rem żyłow ym zaobserw o
w anym w kam ieniołom ie koło leśnictw a K a m ień w y d aje się być żyła peg m atyto w a o g r u bości 10—25 cm, o k ieru n k u 20— 30/60° SE.
Je j k o n ta k ty z gnejsam i są ostre i w yraźne.
S k a ł a p i r o k s e n o w o - a m f i b o 1 o w a (p i r i b o 1 i t). W śród skał określan ych przez au to ró w niem ieckich jako am fibolity A. P o lań ski (1955) w ydzielił skały piroksenow o-am fibo- lowe. Obecność ich stw ierdził w znanym odsło
nięciu koło stacji kolejow ej w B ystrzy cy G ór
nej.
Podobne skały w y stę p u ją w niew ielkim , za
rzuconym kam ieniołom ie zn ajd u jący m się przy szosie z K am ionkow a w k ie ru n k u P rzełęczy J u - gow skiej, w m iejscu gdzie szosa przecin a pozio
micę 620 m.
U podnóża północno-zachodniej ściany tego kam ieniołom u, założonego w gnejsach, odsłania się na p rzestrzen i k ilk u m etró w k w ad rato w y ch świeża, nie zw ietrzała, d ro b n o ziarn ista ciem na skała barw y p opielatoszarej. K o n ta k tu je ona ostro i w y raźn ie z g nejsam i biotytow ym i w zdłuż pow ierzchni o k ie ru n k u 190/45° W.
W pobliżu k o n ta k tu z gnejsam i na szarym tle skały w idoczne są jaśniejsze ag reg aty praw ie czystego kw arcu. G nejsy, w zasadzie biotyto- we, w y k azu ją m iejscam i znam iona p e g m a ty ty - zacji, w y rażające się w y kształceniem w iększych k ryształów skaleni i k w a rc u oraz pojaw ianiem się blaszek m uskow itu. G n ejsy są silnie zm ięte, m iejscam i w yprasow ane, i w yk azują zm ienne k ieru n k i foliacji w granicach od 90/50° S do 105/35° SW. W p arag n ejsach d om in ują spęk a
nia o k ie ru n k u 155— 165/50—75° NE, w d ro b noziarnistej skale zaś spękania są rów noległe, o k ieru n k u 170/60° E.
Z próbek dro b n o ziarn istej ciem noszarej sk a ły w ykonano p ły tk i cienkie. W obrazie m ik ro skopow ym w idoczne są re lik ty piroksenów oraz w iększe od nich k ry sz ta ły h o rn b len d y o z a b ar
w ieniu bladozielonkaw ym , w skazu jący m na m ałą zaw artość żelaza. Tło tych m inerałó w s ta nowi bardzo dro b n y ag re g a t o szarych b arw ach in te rfe re n c y jn y ch . J e s t to praw dopodobnie p ro
d u k t rozp adu m in erałó w m agnezow ych lub w apniow o-krzem ianow ych. A kcesorycznie w y stę p u je ilm enit. W p ły tk a c h cienkich nie stw ierdzono k ry ształó w skaleni. W pobliżu kon
ta k tu ze skałam i otaczającym i h ornblendzie tow arzyszy bio tyt, k tó ry jest m łodszy od am fi- boli i piroksenów . N ajm łodszym zapew ne e ta pem p rzeobrażeń tej skały piroksenow o-am fi- bolowej był proces sylifikacji, zaznaczający się w zew n ętrzn y ch częściach odsłonięcia.
Skład m in e raln y i niezgodny w sto su n k u do foliacji gnejsów przebieg pow ierzchni k o n tak to w ej w skazują, iż opisana skała może być pro d u k tem m etam orfizm u u ltrazasad o w ej skały żyłow ej ty p u piroksenitów .
P iroksenow o-am fibolow e skały w y stępu jące w prek am b rze zachodniej G renlan dii na dużo w iększej p rze strz e n i aniżeli w G órach Sowich A. B erth elsen (1960) nazw ał p iribolitam i.
Sow iogórskie skały piroksenow o-am fibolow e należy zapew ne w iązać czasowo z am fibolitam i gabrow ym i a u to ró w niem ieckich lub z u tw o ra mi starszym i od nich. O dm iany tych am fiboli- tów o s tru k tu rz e gran o blastyczn ej i w y raźn y ch te k stu ra c h k ieru nk ow y ch, z oznakam i sau ssu ry - tyzacji i u rality z a cji m ożna by uw ażać za m etagabra. O kreślenia tego używ a rów nież H. J. B ehr (1961) w odniesieniu do silnie zaan gażow anych tektonicznie skał ty p u g abroidal- nego w G órach G ran u lito w y ch Saksonii.
K a t a k l a z y t y g n e j s o w e . Na ark u szu m apy geologicznej Bielaw a E. D athego z 1904 r., na północ i na południe od s e rp e n ty n itu poło
żonego na lew ym brzegu potoku Pieszyckiego w K am ionkow ie, zaznaczone są „brekcje g n e j
sowe, zlepieńce i piaskowce k u l m u (C u la)” . Odsłonięcia w e w cięciach dróg polnych i we w kopach u sy tu o w an y ch w m iejscu oznaczenia k u lm u C u la pozw oliły na stw ierdzenie, iż w y stę p u ją tu zaangażow ane tektonicznie gnejsy, a nie osady kulm ow e. A nalogicznych k o rek t m ap dokonano rów nież (G rocholski 1961) w zdłuż południow ego obrzeżenia gnejsów so- w iogórskich.
W K am ionkow ie bezpośredniej obserw acji dostępne są silnie zw ietrzałe i p otrzaskane gnejsy m ieszane b arw y szarej i rdzaw o-różow ej łub zielonkaw ej. M iejscam i zachow ały się w gnejsach s tr u k tu ry granoblastyczne. Czasem ob serw uje się gnejsy drobnołuseczkow e ze śla dam i w tó rnego złupkow ania. P rzew ażają jed nak odm iany gnejsów śred n io ziarnistych . Tam gdzie ziarno sta je się grubsze i zaznaczają się przejścia do s tr u k tu r p egm atytow ych, pojaw ia się obok b io ty tu m uskow it, podobnie jak w okolicy P rzełęczy Jugow skiej. Czasem w p ro filach tu te jsz y c h zobaczyć m ożna m ałe w ąskie w y stąp ien ia am fibolitów w plecione w s tru k tu ry gnejsow e. Całość zespołu skał gnejsow ych robi
tu w rażenie in ten sy w n ie zaangażow anych te k tonicznie gnejsów m igm atytow ych.
M ikroskopow e b ad ania p ły te k cienkich w y konanych z gnejsów po tw ierd zają powyższe spostrzeżenia. K w arc starszej gen eracji w y k a zuje faliste w ygaszanie św iatła i często jest zgranulow any. W y stęp u je rów nież druga, m łod sza g en eracja kw arcu , zw iązana z m łodą sto sunkow o sy lifik acją w stre fie d y slo k acyjnej.
Plagioklazy ty p u oligoklazu są zazw yczaj sil
nie zm ętniałe w sk u te k sery cy ty zacji i procesów w ietrzenia. B io ty t tw orzy bądź płaty, bądź w y stęp u je w form ie relik to w ej z silnie zaznaczoną chlory ty zacją. Czasem w idoczne są obok siebie drobne blaszki b io ty tu i m uskow itu. B iotytow i tow arzyszą rów nież często igiełki sy llim an itu . W dosyć pospolitym chlorycie zaobserw ow ano w jed n ej z p ły te k cienkich dobrze w y k ształco ną s tru k tu rę sagenitow ą. S kaleń potasow y obserw u je się z re g u ły w odm ianach gnejsów granoblastycznych.
P ły tk i cienkie, w y k on an e z se rp e n ty n itu złupkow anego w pobliżu k o n ta k tu z k a ta k la - zytam i gnejsow ym i, u k a z u ją typow ą s tr u k tu rę siateczkow ą, w k tó re j zary so w ują się pseudo- m orfozy b a sty tu po diallagu. K sylotylow e tło skalne je s t przecięte licznym i żyłkam i w ęgla
now ym i. W serp e n ty n ic ie na k ontakcie z osłoną gnejsow ą w y stę p u je m ik ro b rek cja św iadcząca, iż k o n ta k t te n m a c h a ra k te r tektoniczny.
K a ta k la z y ty gnejsow e w y stę p u ją rów nież na w schodnim zboczu d oliny P o to k u Pieszyckiego, na północny w schód od se rp e n ty n itu .
Od zachodu i północy k a ta k la z y ty gnejsow e graniczą tekto nicznie z osadam i kulm ow ym i.
W zw ietrzelinie s tre fy gran iczn ej stw ierd za się liczne okru chy silnie zsylifikow anych i żela- zistych m ylonitów gnejsow ych i k w a rc u żyło
wego. U skok m iędzy skałam i osadow ym i a m e
tam orficznym i m a, n a w ysokości s e rp e n ty n itu z K am ionkow a, p rzebieg w p rzy b liżen iu po
łudnikow y. Na połu dnie od s e rp e n ty n itu biegną dw ie rów noległe do siebie d y slokacje o k ie ru n k u 120°, że stro m y m i upad am i na północny w schód. Je d n ą z ty ch dyslokacji stanow i uskok na gran icy k a ta k laz y tó w gnejsow ych i se rp e n ty n itu , a dru g ą usk ok w ielofazow y n a g ranicy gnejsów i zlepieńców kulm ow ych.
Te trz y dyslokacje z n a jd u ją sw e przedłużenie k u południow i i w raz z in ny m i jeszcze dyslo
k acjam i stanow ią w y ra ź n ą predyspozycję te k toniczną g órnej części doliny P oto k u P ieszyc
kiego.
W k a ta k laz y ta ch i złupkow anych w tó rn ie skałach k ry sta lic zn y c h w ykonano szereg po
m iarów . O gólny przeb ieg foliacji gnejsów , m niej zaangażow anych tektonicznie, w aha się w g ran icach 125— i35° ze stro m y m i up adam i
na północny w schód. W gnejsach sąsiadu jący ch od północy z se rp e n ty n ite m notow ano k ierun ki:
105/45° NE, 90/85° Ń, 70/80° NW, 65/85° NW i 60/45° NW. Na zachód od s e rp e n ty n itu kie
ru n k i zgnejsow ania przystoso w ują się w tó rn ie do przebiegu dy slokacji o k ie ru n k u p o łud nik o w ym i w ynoszą 175— 190°, ze strom y m i u p a dam i na zachód.
W części południow ej w ystępo w an ia k a ta k la zytów o bserw u je się w tó rn e złupkow anie g n e j
sów o k ie ru n k u 125 i 130° i stro m y m upadzie k u północnem u w schodowi. R ów noległe sp ra sow anie i złupkow anie sąsiadującego z nim i s e rp e n ty n itu w ynosi 125/55° NE i zw iązane jest z w ym ienionym i poprzednio uskokam i o tym w łaśnie k ie ru n k u .
Bieg i u p ad zlepieńców k u lm ow ych w m iarę zbliżania do k o n tak tu tektonicznego z k a ta k la - zytam i g nejsow ym i zm ienia się od 145/30° NE do 120/75° NE i 115/80° NE. N ależy się liczyć z tym , że w zdłuż usk ok u o k ie ru n k u 120° m ia
ły m iejsce k ilk a k ro tn e przem ieszczenia i to 0 przeciw nych znakach. K ulm w y k azu je bo
w iem upad y k u skałom m etam orficzn ym . J e st rów nież praw dopodobne, że usko k obcinający k u lm ro zw in ął się z p ierw o tn e j pokulm ow ej form y fle k su ra ln ej.
Pom ierzone w ku lm ie tego obszaru spękania skalne w ynoszą 100 i 160° i zd ają się m ieć cha
r a k te r ścinający. S pęk an ia skalne w k a ta k la zytach tw orzą inny, zapew ne starszy system spękań, o k ie ru n k a c h różny ch od k ieru nk ów w dolnym k arb o n ie (np. 30/60° SE, 145/60° SW, 180° W).
P e g m a t y t y . K. Sm ulikow ski (1952) om a
w iając p e g m a ty ty sow iogórskie pisał, iż w ob
szarach m ig m aty to w y ch tw orzą one gniazda 1 soczewki, k tó re m ogą być po jm ow ane jako eksu d aty p ara g n e jsó w m ięknących w sk u tek anatex is, lu b w y stę p u ją w postaci m łodych żył in filtra c y jn y ch .
Na zw iązki czasowe i genetyczne peg m aty - tów z m ig m aty tam i półw yspu K ola i północnej K arelii zw raca uw agę N. W. G orłow (1957), po
d ając zarazem liczne p rzy k ła d y zależności m ię
dzy form am i p rze strz e n n y m i peg m aty tów a s tru k tu ra m i m etam orficzn ych skał p rek a m - b ry jsk ich .
W okolicy K am ionkow a a u to r obserw ow ał niezb y t może dobrze odsłonięte, ale dość liczne w y stąpien ia peg m aty tów . Są to przew ażnie skały tw orzące w iększe i m niejsze w ydłużone gniazda, ułożone zgodnie z te k s tu ra m i k ie ru n kow ym i gnejsów . Ich skład m in e ra ln y je s t sto
sunkow o m ało zróżnicow any: kw arc, skalenie, b io ty t i m uskow it, akcesorycznie g ran a ty , syl- lim an it i tu rm a lin . G ranice p eg m aty tó w z g n ej
sam i nie są w y raźn e i ostre. D łuższe osie w rze
cionow atych gniazd pegm a ty tow ych w y k azu ją k ie ru n k i 130, 140 i 150°. P o w stanie tak ic h peg- m aty tó w m ożna zapew ne w iązać z procesam i m ig m aty ty zacji kom p lek su sowiogórskiego. P o dobne k ieru n k i (110— 150°) m ają rów nież gra- nitog n ejsy G ór Sowich.
P rzed m ig m aty ty zacy jn e lu b w czesnom igm a- ty ty z a cy jn e są praw dopodobnie p e g m aty ty o przebiegu zbliżonym do południkow ego, za
m y k ające w sobie d robn e fra g m en ty d ro b n o łu - seczkow ych gnejsów biotytow ych, a czasem r e lik ty piroksenów . P raw dopodobnie chodzi tu 0 żyły zastąpienia (replacem ent dike).
P rzy k ład em tak ie j żyły później zsylifikow a- nej może być p eg m aty t u podnóża góry Galica, nieco pow yżej osady K am ionkow o.
Pod m ikroskopem w idoczne są tu dw ie gene
rac je k w a rc u — jed n a drobno zg ran u lo w ana w ygaszająca faliście św iatło spolaryzow ane, 1 dru g a m łodsza rep re z en to w a n a przez k ry sz ta ły większe, nie w y k azu jące oznak w yraźnego zaangażow ania tektonicznego. Skalenie, na ogół silnie skaolinizow ane i zserycytyzow ane, w y k a z u ją z a ta rte przez przem ieszczenia tek to n icz
ne ślad y zbliźniaczeń. M in erały ciem ne, jak diopsyd i biotyt, zachow ały się w form ie n ie
zbyt licznych, postrzęp iony ch relik tó w . Skąpo w y stę p u ją rów nież k ró tk ie blaszki w tórn ego m uskow itu. W odkryw ce skala ta robi w rażenie silnie zgnejsow anego jasnego p eg m a ty tu . W y
raźne rów nolegle złupkow acenie p e g m a ty tu m a k ieru n e k 40/30° SE, d robne zaś rów noległe spę
kania — 105/80° N.
S ąsiadujący z p eg m aty tem g n ejs biotytow y m a foliację o k ie ru n k u 60/60° SE i złupkow anie spękaniow e 105/85° N, a w ięc rów noległe do spękań w zsylifikow anym pegm atycie. Na s tru k tu ry te w gnejsie n a k ła d a ją się jeszcze m łodsze spękania, zacierające częściowo starsze te k s tu ry kieru n k o w e gnejsu. Na pow ierzchni n ajm łodszych spękań pom ierzono ry sy ślizgów o o rie n tac ji 310/50°.
J a k w y n ik a z pow yższych danych, tylko k ie
ru n ek żyły peg m aty to w ej (170°) naw iązu je do starszych s tr u k tu r gnejsów ty p u fałdow ego.
Na podstaw ie dotychczasow ych obserw acji m ożna w ydzielić w gn ejsach sow iogórskich k il
ka gen eracji pegm aty tów : p rze d m ig m a ty ty z a cyjne, tj. p o w stające w zw iązku z różnym i etapam i m ig m aty ty zacji, oraz p o m ig m aty ty za- cyjne. Te o statn ie m a ją zazw yczaj o stre granice z otaczającym i g nejsam i i różnią się często k ie
ru n k iem przebieg u od przeb ieg u starszych u tw oró w pegm atytow y ch.
P rzy k ład em takiego p e g m a ty tu może być p eg m aty t z kam ieniołom u gnejsów i w apieni k ry staliczn y ch koło leśnictw a K am ień.
P o tw ierd zen ia lu b zaprzeczenia w y rażon ych przez a u to ra poglądów dotyczących p eg m aty tów sow iogórskich pow inny dostarczyć szcze
gółowe b ad an ia m ineralogiczne i niezw ykle w ażne dla te j części S udetów oznaczenia w iek u bezw zględnego peg m aty tó w m etodam i sam o
czynnego rozpad u p ierw iastk ó w p rom ienio tw órczych.
TEK STU RY K IER U N K O W E I DROBNE STR U K TU R Y G N EJSÓ W O K O LIC KA M IONKOW A
Z kolei p ragn ę pośw ięcić k ilk a uw ag om ó
w ie n iu zebranego m a te ria łu statystycznego, ja kiego d o starczyły liczne pom iary foliacji, lin ea- cji i spęk ań skalnych.
F o 1 i a c j a. Słowo foliacja u ży te jest tu w znaczeniu te k s tu ry gnejsow ej. O kreślenie foliation jest często używ ane w lite ra tu rz e geo
logicznej anglosaskiej i sk and y naw skiej jako synonim zgnejsow ania i nie zawsze odpow iada ono d efin icji foliacji w S ło w n ik u petrograficz
n y m Z. P en tlak o w ej (1962).
T ek stu ry kieru n k o w e w g ran ito g n ejsach są m niej w yraźne, a ilość pom iarów w ty c h sk a
łach jest jeszcze zbyt m ała do w y sn u w an ia w niosków ogólnych.
Z zestaw ienia 500 pom iarów foliacji p a ra - gnejsów i m ig m aty tó w okolicy K am ionkow a w idać na pierw szy rz u t oka znaczne rozprosze
nie i w iele k ieru n k ó w foliacji. J e s t to obraz typ ow y dla kom pleksu gnejsow ego, k tó ry po
dlegał w ielu różny m i zróżnicow anym w czasie procesom górotw órczym .
Z ogólnej liczby pom iarów foliacji 2/3 m a k ieru n e k NW-—SE. M aksim a częstości k ie
ru n k ó w foliacji są następ u jące: 100° — 8,4%, 110° — 8,0% , 150° — 6,6% oraz 30, 120, 140° — 6,2%.
N ajw y raźn iejsze m aksim um pu n k to w e od
czytane z w y k re su na siatce S chm idta m a bieg i up ad foliacji 170/60° NE — 1,9% i 140/70°
NE — 1,6%. J a k z tego w idać, p rzew ażają upad y pow ierzchni foliacji w k ie ru n k u północ
no-w schodnim stanow iąc 54% w szystkich po
m iarów ; prócz tego 31% ty ch pow ierzchni u p a da k u p ołudniow em u w schodowi, a 14% na południow y zachód.
W iększość k ieru n k ó w foliacji zbliżonych do k ie ru n k u rów noleżnikow ego g ru p u je się w są
siedztw ie obniżenia tektonicznego w ypełnionego osadam i kulm ow ym i, zwłaszcza na południe
i północ od niego o raz w okolicy uskoków 0 przeb ieg u p raw ie rów noleżnikow ym w pobli
żu k raw ęd zi m orfologicznej Gór Sow ich koło Bielaw y. K ie ru n k i foliacji w w iększości po
szczególnych odsłonięć w y k a z u ją znaczną zm ienność w sk u te k silnego sfałdow ania po
w ierzchni foliacji, szczególnie na obszarach w y stępow ania gnejsów m igm atytow ych.
M ożna jed n a k ogólnie powiedzieć, że k ie ru n ki foliacji gnejsów m ają przew ażnie k ie ru n e k zgodny z przebiegiem dłuższej osi zręb u Gór Sowich. W yraźne kom plik acje i odchylenia od tego gen eralnego k ie ru n k u zaznaczają się w okolicy k u lm u z K am ionkow a oraz na za
chód od niego w stro n ę P rzełęczy Jug o w sk iej, jak to zauw ażył słusznie ju ż E. K alkow sky (1878). Te k ieru n k i rów noleżnikow e w g n ejsach sow iogórskich m ają sta re założenia p rz e d w a ry - scyjskie, lecz d a ją jeszcze znać o sobie po osa
dzeniu się i diagenezie k u lm u z K am ionkow a.
Jeśli, m ierząc biegi i u p a d y kulm u, odrzuci się pom iary w y k azu jące sp iętrzen ie k u lm u w s tr e fach ciągnięcia w a rstw na uskokach, to okaże się, że większość k ieru n k ó w w a rstw w kulm ie z K am ionkow a je s t rów nież zbliżona do k ie
ru n k u rów noleżnikow ego, z łagodnym i u p adam i k u południow i. Ta te n d e n c ja do zan u rzan ia się s tr u k tu r sow iogórskich w k ie ru n k u połu d nio
w ym i południow o-w schodnim zaznacza się w ciągu w ielu etap ó w rozw oju tektonicznego zarów no w schodniej, ja k i zachodniej części pasm a sowiogórskiego.
W iele d ro bn ych soczew ek w apieni i am fiboli- tów w plecionych w s tr u k tu ry gnejsow e zw ró
conych je st dłuższym i osiam i ku południow em u w schodowi. D ane te nie tłum aczą n astę p stw a zjaw isk, lecz w sk azu ją na pew ną p erm a n en c ję kieru n k ó w .
S t r u k t u r y l i n i j n e . Dużo w iększe m ożliwości in te rp re ta c y jn e n astęp stw a zjaw isk tekto niczn ych d a ją s tr u k tu ry linijne.
W okolicy K am ionkow a w ykonano około 100 pom iarów różnych rodzajó w lineacji. N ależą tu k ieru n k i osi dro b n y ch fałdków obserw ow anych głów nie w gnejsach m igm atytow ych, fałdk i ciągnione w w apieniach, ry sy na pow ierzch
n iach foliacji, ślizgi n a pow ierzchniach szczelin 1 uskoków oraz lin ijn e ułożenie z ia rn m in e ra łów skałotw órczych.
M imo że p a ra g n e jsy i m ig m aty ty w y k azu ją często silne zm ięcie i sfałdow anie pow ierzchni foliacji, ilość odsłonięć, w k tó ry ch m ożna m ie
rzyć elem en ty lineacji, je s t stosunkow o nie
w ielka.
W ykonano 50 p om iarów d ro bn y ch s tr u k tu r fałdow ych, w k tó ry c h p rom ienie fałd k ó w w a
h a ły się w g ran icach 2— 100 cm. W iększość z n ich m ieściła się w przedziale 5— 25 cm.
W szystkie k ieru n k i lin eacji tego ty p u zaw arte
są w g ran icach 70— 200°. M iędzy 130 a 175°
g ru p u je się 68% pom ierzonych osi fałdków ciągnionych. Z aznaczają się dw a w y ra ź n ie p rze w ażające k ie ru n k i osi fałdków : pierw szy 150/20—45° (22%) i d rug i 175— 190/40— 75°
(8%). W ergencja fałd k ó w ciągnionych jest p rze w ażnie południow o-zachodnia, lecz obserw o
w ano rów nież fałd k i sy m etry czn e lub w po
jedynczych w yp ad k ach fałd k i obalone ku południow em u w schodow i, a n a w e t k u pół
nocnem u zachodow i. Z jaw isk a te zw iązane są z ru ch am i d y fere n c ja ln y m i w n iejed n o ro d n ym pod w zględem fizycznym kom pleksie m ig- m atytow ym .
Na podstaw ie obserw acji polow ych m ożna w yróżnić dw a rodzaje d rob n ych fałdków . J e d ne, m niej liczne, m ają k ieru n k i zbliżone do południkow ych, a osie strom iej z a n u rzające się k u południow i. S tru k tu ra fałdow a zaznacza się tu sm ugam i d ro b n y ch łuseczek b io ty tu . Są to często dobrze w ykształcone fałdk i ciągnione śred n iej w ielkości, k tó re robią w rażenie s ta r szych, p rzed m igm aty tow y ch s tr u k tu r re lik to w ych. S tanow ią one zw ykle w ąskie, obłe fałdki bez śladów pęknięć i ro zerw ań ; m a ją w erg en - cję zachodnią.
D rugi rodzaj fałdków , liczniejszy, o m n ie j
szych prom ieniach i łagodniejszych k ą ta c h za
n u rza n ia się osi k u południow em u w schodowi, m a k ieru n e k NW — SE. W ją d ra c h ty c h fałdków obserw ow ano często jaśniejsze, m asyw niejsze granoblastyczn e odm iany gnejsów , k tó ry m to
w arzyszy czasem m u skow it i sk aleń potasow y.
Z arysy ty c h fałd k ów nie w y k azu ją ta k gład
kich i re g u la rn y c h form jak u fałdków p ie rw szego typu. W fałd k ach drugiego ty p u n ierz ad kie są załam ania i liczne spękania. M ateriał, z którego zbudow ane są te fałdki, je s t n ie je d norodny, w zw iązku z czym i stopień ich ela
styczności b ył różny. F ałdki te w y k a z u ją nie
w ątp liw y , bezpośredni zw iązek z procesam i m igm atyty zacji.
W górnej części K am ionkow a, n a skałkach północno-zachodniego zbocza gó ry K opistej (678 m n. p. m.) m ożna obserw ow ać obydw a rodzaje fałd k ó w w jed n y m odsłonięciu. Na pierw szy p la n w y su w ają się tu dobrze w idocz
ne fałd k i m łodsze, zbudow ane z gnejsów m ie
szanych ty p u gnejsów „słojow ych” . F ałdk i te o p ro m ien iu 5— 25 cm m ają osie biegnące w k ie ru n k u 155/40°. T ow arzyszy im system sp ęk ań ty p u fractu re cleavage, o k ie ru n k u zgodnym z przebiegiem osi fa łd u i różn ych k ą tac h upad u . W gn ejsach b io ty to w y ch sm uży- stych, drobnołuseczkow ych zaznaczają się słabo w idoczne starsze s tr u k tu ry fałdow e o k ie ru n k u osi fałd u 175°, z u p ad em 50— 85° k u południo
wi. P ro m ien ie ty c h obłych w ąskich fałdów za
znaczają się w form ach m ałych, rzę d u 3 cm
i form ach średnich, nieco pow yżej 1 m. Te s ta r sze s tr u k tu ry gubią się i zacierają tam , gdzie zwiększa się w pły w procesów m ig m aty ty zacji.
P o ró w n u jąc p rzew ażające k ieru n k i po
w ierzchni foliacji z k ieru n k am i osi d ro b nych fałdków , w idzi się pew ne zbieżności. K ie ru n k i foliacji 140 i 150° m ożna w iązać z k ieru n k iem fałdów m łodszych (m igm atytow ych), d ru g i zaś k ieru n e k foliacji 170— 175° by łby zgodny z k ie
ru n k am i starszy ch s tr u k tu r fałdow ych (przed- m igm atytow ych). T en k ie ru n e k foliacji w y k a zuje up ady w yłącznie k u w schodowi. J e st za
tem możliwe, iż p rze d m ig m a ty ty z ac y jn a seria m etam orficzna tw o rzy ła sy stem izoklinalnych fałdów obalonych k u zachodow i. Znaczna część tych s tr u k tu r została z a ta rta lu b p rzem odelo
w ana w czasie ruchów górotw órczych to w a rz y szących m igm aty tyzacji. A. P olańsk i (1955) pi
sze, że przejście od w a ru n k ó w facji m in e raln e j g ran u lito w ej z pow ro tem do w a ru n k ó w facji am fibolitow ej, poprzez stadia pośrednie, n a s tą piło w gnejsach sow iogórskich szybko i z p rzej - ściem ty m wiąże proces m igm aty ty zacji. W y
d aje się przeto w ielce praw dopodobne, że co n ajm n iej późniejsze stadia procesu m ig m a ty ty zacji gnejsów sow iogórskich m iały c h a ra k te r m ig m aty tyzacji sy n k in em aty czn ej.
D robne s tru k tu ry , w ty m rów nież fałdow e i budinażow e, tow arzyszące reg io n alnej m igm a
ty ty z a cji tarczy ałdań sk iej, zostały opisane przez M. K ry low ą (1960).
Początkow e e ta p y u p lasty cznien ia i se le k ty w nego up łyn n ienia skał sow iogórskich zapocząt
kow ane zostały w w a ru n k a ch u ltra m e ta m o r- fizm u, tj. w ysokich ciśnień i te m p e ra tu r, któ re w edług K. Sm ulikow skiego (1952) m ają zna
m iona „częściowej przeróbki a n a te k ty c z n e j” , lub też odpow iadają pojęciu m e ta te x is K. S cheum anna (1936).
A u to r skłonny jest p rzy jąć założenie, że k ształtow an ie się niejednorodnego, lecz labil- nego zespołu skał m ieszanych pozostaw ało w ścisłym zw iązku z ru ch am i górotw órczym i, podobnie ja k w m asyw ie ałdańskim . M igm aty- ty zacja określała plasty czn y (plikatyw ny) typ deform acji, a ru ch y tekton iczn e sp rz y ja ły szyb
kiem u przem ieszczaniu się n ajb ard ziej ru c h li
w ych części m asy m igm aty to w ej. Części p la s tyczne ulegały p rzy ty m fałdow aniu, a skały odporne na procesy u p ły n n ia n ia i u p lasty c z niania, jak am fib olity i n iek tó re części gnejsów , reagow ały w ty ch w a ru n k a ch na naciski góro
tw órcze jak ciała szty w ne i u legały spękaniu.
W pow stające p rzy ty m szczeliny mógł w nikać ruch liw y m ate ria ł skaleniow o-kw arcow y i peg- m aty to w y , a n aw et m ożna się liczyć z w praso- w yw aniem up lastycznio n ych skał w ęg lan o
w ych. Oczywiście skala ty ch zjaw isk jest m niejsza aniżeli w obrębie klasycznych tarcz
p rek am b ry jsk ich . W okolicy K am ionkow a rz a d ko spotyka się s tru k tu ry budinażow e i fałdki p tygm atyczne.
P rzedstaw ion a przez a u to ra hipoteza robocza w ym aga spraw dzen ia na w iększym obszarze Gór Sowich. Liczyć się należy z tym , iż szyb
kość w fałdo w yw an ia ku górze m asy m ig m aty tow ej nie była w e w szystkich częściach Gór Sowich jednakow a. N ależy spraw dzić, czy nie pow stały, zwłaszcza w okolicy W ielkiej Sowy, s tru k tu ry diap iro w e w sensie C. W egm anna (1930) lub s tr u k tu ry k opulaste, na co w skazy
w ałoby zachow anie się d rob ny ch s tr u k tu r w stre fa c h b rzeżnych kom pleksu m ig m aty to - wego.
Inn ym ro d zajem lineacji, zn any m z okolic K am ionkow a, są te k s tu ry iin ijn e w z re k ry sta li- zow anych gn ejsach oraz ry sy i ślizgi na po
w ierzchniach foliacji. Tego ro d zaju lineacja w y k azu je przew ażnie k ieru n k i zbliżone do rów noleżnikow ych 280/30°, 265/30°, 100/60°, 95/60°, ale notow ano rów nież k ieru n k i 120/30°
i 140/45°.
Do najm łodszych s tr u k tu r lin ijn y c h zaliczam ślizgi i ry sy na pow ierzchni d rob ny ch uskoków, tnących starsze elem en ty s tru k tu ra ln e p rze w ażnie o k ie ru n k u 310/50°, a więc przebiega
jące p raw ie rów nolegle do osi podłużnej zrębu Gór Sowich.
S p ę k a n i a s k a l n e . Z agadnienie analizy spękań skaln y ch w stary m , p rek a m b ry jsk im zespole skalnym je s t problem em tru d n y m i b a
dania te z n a jd u ją się dopiero w stad iu m gro
m adzenia m a te ria łu statystycznego. W okolicy K am ionkow a a u to r w ykonał 400 pom iarów s p ę k ań w gnejsach m ig m aty to w y ch i w p a ra g n e j- sach, 200 p om iarów w g ran ito g n ejsach oraz 100 pom iarów sp ęk ań w skałach osadow ych kulm u.
Głów ne k ie ru n k i spęk ań ty c h trzech g ru p skalny ch są n astępujące:
— w p arag n ejsach i m igm aty tach 10/E i W, 20/65° NW, 60— 70° SE i NW, 130/60° SW, 150/60° NE, 170/85° E, podrzędne m aksim a dla k ierunków 40, 110 i 160°;
— w g ran ito g n ejsach 20/85° NW, 80/, 100/75° N, 130/60— 65° N; 150° NE, i SW, a w dalszej kolejności m niej w y raźn e m aksim a 40/45° NW i SE', 70/;
— w skałach k u lm u 20/20° SE, 70/, 105/80° N i podrzędnie stro m e spękania o k ie ru n k u 80°.
K ie ru n e k te n zaznacza się zwłaszcza w s p ę k a niu otoczaków kulm ow ych.
Z zestaw ienia tego w idać, że n ajw ięk szą d y s
p ersję k ieru n k ó w pow ierzchni sp ęk ań w y k a zują skały n ajstarsze. Po etapie konsolidacji s tr u k tu r m ig m aty to w y ch nałożyło się n a nie jeszcze w iele procesów tektonicznych, zw iąza
nych z różnym i ru ch am i górotw órczym i k ale- donidów, w ary scyd ów i ruch am i saksońskim i.
To jest przyczyną w ielkiej różnorodności spę
kań. N ajp rostszy obraz spęk ań d ają skały n a j
młodsze, w ty m p rzy p a d k u osady kulm ow e, za
chow ane w śród sztyw nego otoczenia skał k iy - stalicznych.
We w szystkich trz e ch g ru p ach skaln y ch za
znaczają się w y raźn ie dw a k ieru n k i spękań skalnych ■— 20 i 80°, tw orzące ze sobą k ą ty 60°. J e st to praw dopodobnie p a ra m łodych spę
kań ścinających. W jak im stopniu inne m ak si
m a spękań w iązać m ożna będzie z przebiegiem innych s tr u k tu r gnejsow ych i ja k p rzed staw ia
się następ stw o czasowe pow stania ró żny ch sy
stem ów spękań, w ykażą być może dopiero d a l
sze badania. J u ż dzisiaj m ożna zauw ażyć, iż tak ie k ieru n k i sp ęk ań jak 130, 100 i 105 oraz 10 i 170° biegną rów nolegle do d y slokacji o za
łożeniach różnow iekow ych.
W m iarę rozszerzania obszaru b a d ań i w zbo
gacania p ro b le m aty k i badaw czej czynione będą w ysiłki zm ierzające do pow iązania znan ej już w ogólnym zarysie ew olucji m etam orficznej skał G ór Sow ich z h isto rią ich rozw oju te k to nicznego.
K a t e d r a Geolo gii Ogólnej U n i w e r s y t e t u W r o c ł a w s k ie g o W ro c la w , m a j 1962 r.
L I T E R A T U R A BEDERKE E., 1956 — Das A lter des m oldanubischen
Grundgebirge. Geol. Rdsch. 45, H. 2. Stuttgart.
BEHR H. J., 1961 — B eitrage zur petrographischen und tektonischen A nalyse des sachsischen Gra- nulitgebirge. Freib. F orschhóC 119.
BERTHELSEN A., 1960 — Geology of Tovqussap nu- na. Kobenhavn.
DATHE E., 1904 — Erlauterungen zur geologische Kartę von Preussen. BI. Langenbielau. Berlin.
TOPJIOB H. B., 1957 — CTpyKTypbi rJiySoKO MeTaMop-
C b w 3 0 B a H H b I X ( a p X e M C K M X ) K O M IU ie K C O B . MeTOUH- Ka reoji. K a p r . M e T a M o p cjp . K O M iu ieK C O B . M o c K B a .
GROCHOLSKI W., 1961 — Tektonika południow o- zachodniego obrzeżenia bloku gnejsów sow io- górskich. Tectonics of the south-w estern border of the Sow ie Mts. Gneiss Block (Sudeten Mts.).
Studia geol. pol. t. 8. Warszawa.
HENTSCHEL H., 1943 — Die kalksilikatischen B e- standm assen in den Gneisen des Eulengebirges.
Min. Petr. Mitt. 55. Leipzig.
KALKOWSKY E., 1878 — Die G neissform ation des Eulengebirges. Leipzig.
KODYM O., 1953 — G eologie ćeskeho m asivu. D ii I.
Praha.
KPBIJIOBA M. ff., 1960 — O c f > o p M n p o B a H H M M a j i b i x C T p y K T y p B y C J I 0 3 I I H X C H H K I I H e M a T H H e c K O i i pe-
moHajibHOH MHrMaTM3apMH. Tp. reoji. flOKeM- 6pwa. B b i n . 11. MocKBa—JlenuHrpafl.
POLAŃSKI A., 1955 — Studia nad m etam orfozą for
macji krystalicznych Gór Sowich. On the m eta- m orphism of crystalline form ations of the So
w ie Mts. (Middle Sudetes). Arch. Miner, t. 18, z. 2. Warszawa.
SCHEUMANN K„ 1936 — M etateksis und M etablas- tesis. Miner. Petrogr. Mitt. 48.
SMULIKOWSKI K., 1952 — U w agi o starokrystalicz- nych form acjach Sudetów. The old crystalline form ations of the Sudeten M ountains. Roczn.
Pol. Tow. Geol. 21, z. 1. Kraków.
TEISSEYRE H., 1959 — Regionalna Geologia Polski t. III Sudety. Kraków.
WEGMANN C. E., 1930 — Uber Diapirism us (beson- ders in Grundgebirge). Bull. Com. Geol. Finl. 92.
H elsinki.
WEGMANN C. E., 1935 — Zur Deutung der Migma- tite. Geol. Rdsch. 24, H. 5. Leipzig.
ŻAKOWA H., ŻAK Cz. 1962 — Dolny karbon z Ka
m ionek (Góry Sowie) Lower Carboniferous of K am ionki (Sow ie Mts. — Low er Silesia). Z ba
dań geologicznych na Dolnym Śląsku. Biul.
Inst. Geol. 173. Warszawa.
ON GEOLOGY OF THE VICINITY OF KAMIONKOWO IN THE SUDETES MOUNTAINS
S u m m a r y Abstract: The results are reported of geological investigations during the summer of 1960 in the vici
nity of K am ionkowo in the Sow ie Mts. A general description of the area under consideration is fo l
low ed by descriptions of new or little know n out
crops of crystalline rocks, particularly of lim estones, pyribolites, cataclasites and pegm atites, givin g their
relative tim e sequence. The second part of the paper gives a syn th etic analysis of the m easurem ents of such m icrostructures as foliation, lineation and rock fissures. An attem pt is made to synchronise the tec
tonic and m etam orphic processes in the m igm atite gneisses of the Sow ie Mts.
INTRODUCTION R esu lts a re re p o rte d of th e w r ite r ’s field s tu
dies c a rrie d out in 1960 a ro u n d K am ionkow o w hich lies in th e c e n tra l p a rt of th e Sow ie M ts.
(C entral Sudeten).
T he Sowie Mts. a re b u ilt of ro ck s belonging to th e Sowie M ts. gneiss form ation. A ccording to K. Sm ulikow ski (1952), O. K odym (1953), H. T eisseyre (1956), E. B ederke (1956) and others, th e P re c a m b ria n gneisses of th e Sowie M ts. are a fra g m e n t of a deep s u b s tra tu m w hich belongs to th e B ohem ian c ry sta llin e m assif. S ed im e n ta ry gneisses and m ig m atites p red o m in ate am ong th e gneisses. The y o u nger
g ran ite-g neisses a re less a b u n d a n t th a n th e paragneisses. G rap h ite -b e a rin g c ry sta llin e lim e
stones and gneisses a re v ery rare . N um erous b u t lim ited m etab asites accom pany th e gneis
ses. All th is rock assem blage has been, m ore th a n once, affected by m etam o rp hism , u n d e r v a ry in g th erm o d y n am ic conditions. The y o un g
e r dikes, re p re se n te d by p o rp h y rie s and k e r- santites, w e re te m p o ra rily connected w ith th e V ariscan orogeny. C ulm sed im ents h ave been p reserv ed am ong gneisses in V ariscan grabens.
The conglom erates, sandstones and shales of th e Sowie Culm contain U p p er V isean fossils.
TH E CRYSTALLINE ROCKS O F TH E SOW IE MTS.
T he cry sta llin e lim estones of th e Sow ie Mts.
a re m ost a b u n d a n t in th e vicin ity of K am ion kowo. T hey occur th e re in n a rro w elongated b e lts am ong parag n eisses and am ph ib olites (tuffogenic). In e ith e r case th e strik e of th e lim estones is n e a rly analogous (ca. 140°) w ith
dips d irected NE or SW. T h eir thickn ess r a n ges from ab o u t 10 m m to 1 m. In th e m argin al po rtio n s of th e lim estones th e w h ite calcite c ry stals a re accom panied by greenish diopsides, occasionally by o th e r calcium silicates, an d by still m ore r a r e am ph ibo lites and g arn ets. T ra -
ces of th e original stra tific a tio n a re occasio
n ally in dicated by slig h t in terlock in g of th e lim estones w ith th e gneisses. The c ry sta llin e lim estones m ay be locally squeezed out. Sm all d rag folds, w ith a 120/140 direction and SW dip a re observed in th e lim estones am ong am phibolites. M ost of th e lim estone in te rca latio n s have been w ork ed o u t d u rin g th e last c e n tu ry .
P y r o x e n e - a m p h i b o l i t e r o c k ( p y - r i b o 1 i t e). A n ash -g re y fin e-g rain ed ro ck has been discovered by th e w rite r am ong gneisses in an aban don ed q u a rry along th e high w ay W of K am ionkow o. Its m icroscopic analy sis proved th e absence of plagioclases. In th e b o rd er zone it consists of am phibolites and biotite, su b seq u en tly accom panied by q u a rtz of h y d ro th e rm a l origin. F a r th e r from th e con
ta c t w ith gneisses th in sections of th e rock show th e presence of scarce pyroxenes, also of m ore n u m erou s an d la rg e r h o rn b len d e c ry sta ls w ith low iron content, in se rte d in a sm all agg regate of g rey in te rfe re n c e colours. S im ilar rocks have been d escribed by A. P olań sk i (1955) from th e n o rth -e a s te rn p a rt of th e Sowie M ts.
T he sh o rte r nam e „ p y rib o lites” has been in tro d u ced fo r th e p y ro x en e-am p h ib o lite rocks of w e s te rn G reen lan d by A. B e rth e lsen (1960).
G n e i s s c a t a c l a s i t e s ; occur in th e v i
cin ity of K am ionkow o in sites m ark e d as
„gneiss breccias, conglom erates an d C ulm sandston es (C u la)” on th e 1 : 25 000 geologic m ap of 1904. M igm atic gneisses, show ing a stro n g tecton ic d istu rb an ce, are observable
M ICRO STRU CTU RES AND F o l i a t i o n . 500 m ea su rem e n ts of th e fo
liatio n of gneisses show th e ir stro ng d ispersion w ith a n u m b er of local m axim a. S u b eq u ato rial tre n d s of fo liation a re grouped in th e vicinity of th e g rab en filled in by Culm deposits, and in fa u lt zones w ith a W — E direction. In th e rem ain in g are a of th e v icin ity of K am ionkow o th e tre n d s of fo liatio n a re g en erally concor
d a n t w ith th e course of th e Sowie M ts., for th e y a re NW to SE. 54 p e r cent of th e foliation m easu rem en ts show a NE dip, 31 p e r cent dip SE an d only 14 p e r c en t h ave a SW dip.
L i n e a t i o n. A bou t 100 m easu rem en ts have been m ade of v ariou s lin e a r elem ents, su ch as axes of m icrofolds, lin e a r te x tu re s on foliation planes an d stria e on sh ear planes.
A xes of fold m ic ro stru ctu re s, w ith rad ii from 2 to 100 cm. a re grou p ed b etw een 70 and 200°, 68 p e r cent being b etw e en 130 and 175°. Two m axim a a re p resen t, one a t 150/20— 45°, th e
am ong se rp e n tin ite s in th e vicin ity of K am ion
kowo. This zone stre tc h e s f a rth e r east. A long steep dislocations th e gneiss cataclasites b o rd er on se rp e n tin ite and sed im en tary C ulm rocks.
N ear th e tecto nic co ntact of s e rp e n tin ite and gneiss-cataclasites a secondary schistosity of these rocks is observed, p a ra lle l to th e disloca
tion, i. e. w ith a 125— 130° d irection. Som e of th e dislocations on th e b o u n d ary of th e Culm w ith cataclasites b e a r th e c h a ra c te r of p olyph a- sic faults.
P e g m a t i t e s o f t h e S o w i e M t s . a re on th e w hole only slig h tly m ineralo gically d iffe re n tia te d . M ost of th e p eg m atites contain c h a ra c te ristic to u rm alin e. A t least th re e peg
m atite gen eratio n s are d istingu ished by the w rite r: p eg m atites form ed p rio r to m igm atisa- tio n of gneisses, those connected w ith th e pro cess of m igm atisation, and those y o u n g er th a n th e m ig m atitic gneisses. The la tte r d isco rd antly dissect all th e older gneiss s tru c tu re s an d th e ir contacts a re sh a rp an d v e ry distin ct. P e g m atite re p re se n tin g th e firs t g rou p has been described by th e w r ite r fro m th e vicin ity of K am ionko
wo. It occurs as a p eg m atite dike stre tc h in g NS. Relics of fin ely lam ellar gneisses and of pyro x en es hav e been found w ith in th e dike.
The peg m atite displays distin ct tra c es of tec to nic d istu rb an c e an d silification. M ost likely we a re dealing h e re w ith a rep la ce m e n t dike, form ed p rio r to m ig m atisation or at an e a rly stage of th e m igm atisatio n of gneisses, and sub
seq u en tly altered .
DIRECTIO N A L TEX TURES
o th er a t 175— 190/45— 75°. M ost of th e m icro
folds display a SW o r W inclination.
M icrofolds th a t have an ap p ro x im ate ly m e
ridional tre n d fo rm re lic t s tru c tu re s in finely lam e lla r b iotite gneisses. T heir axes have a re lativ ely steep so u th e rn dip. The g re a te st abu nd ance of m icrofolds occurs in m igm atitic gneisses. T h eir axes a re d irected a t a p p ro x im a tely 150° and gently incline SE. L ig h te r and m ore coarsely c ry sta llin e v a rie tie s of gneisses occur in th e core of these folds. The first ty pe of m icrofolds (w ith m erid ional direction) seem s to re p re s e n t p re-m ag m a tisatio n relics of gneis- sic stru c tu re s. Folds w ith an axial tre n d of abo ut 150° a re connected w ith processes of sy n kin em atic m igm atisation. The afore m en tioned sta te m e n ts a re reg ard ed by th e w rite r as a w ork hypothesis th a t calls for v erificatio n over la rg e r a re a s of th e Sow ie M ts. T he fol
low ing lin e a r direction s have been observed
on th e foliation planes of gneisses: 280/30°, 285/30°, 100/60°, 95/60°. S triae on sh e ar planes are d irected 120/30° and 140/45°.
M easu rem ents of rocks fra c tu re s w ith in pa- ragneisses show stro n g est d ifferen tiatio n , it is slig h tly w eak er in g ranite-g n eisses a n d n e g li
gible in C ulm deposits. M ost of th e fra c tu re s w ith in gneisses d ate to a post-consolidation p e
riod of the m ig m atite series and are refe ra b le to various phases of C aledonian, V ariscan and Saxonian m ovem ents.
The m ost sincere w ords of th a n k s a re due from th e w rite r to P ro fessor K. Sm ulikow ski and P ro fesso r H. T eisseyre of th e B oard of th e Sud etic L ab o rato ry a t th e In stitu te of Geology of th e P olish A cadem y of Sciences fo r facilities offered in th e c a rry in g ou t of field in v estig a t
ions. D r. A. M ajerow icz m u st be cordially th an k e d for advice and help d u rin g the m icro
scopic stu d y of th in sections.
D ep t, o f G e n e ra l G eo lo g y W ro cław U n iv e rsity W ro cław , M ay 1962
