11 PRACA POGLĄDOWA
NADCIŚNIENIE TĘTNICZE WŚRÓD OSÓB STARSZYCH W POLSCE – KORZYŚCI ZDROWOTNE WYNIKAJĄCE ZE STOSOWANIA DIETY DASH I DIETY ŚRÓDZIEMNOMORSKIEJ
HYPERTENSION AMONG OLDER ADULTS IN POLAND - HEALTH BENEFITS RESULTING FROM THE USE OF THE DASH DIET AND THE MEDITERRANEAN DIET
lic. Alina Niezgódka
Studenckie Koło Naukowe Dietetyki Gerontologicznej, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
Streszczenie
Niewydolność serca, choroba wieńcowa, udar mózgu, miażdżyca tętnic obwodowych czy niewydolność nerek to najczęściej występujące powikłania nadciśnienia tętniczego, które często dotyczą osób w wieku 65 lat i więcej. Wobec niewystarczającej skuteczności farmakoterapii hipotensyjnej zasadnym jest stosowanie w leczeniu nadciśnienia tętniczego leczenia niefarmakologicznego, w tym dietoterapii. W niniejszej pracy przedstawiono charakterystykę diety DASH i diety Śródziemnomorskiej, które charakteryzują się wysoką skutecznością w obniżaniu ciśnienia tętniczego krwi oraz opisano inne korzyści zdrowotne wynikające z ich stosowania.
Słowa kluczowe: nadciśnienie tętnicze, osoby starsze, leczenie dietetyczne, dieta DASH, dieta Śródziemnomorska
Abstract
Heart failure, coronary heart disease, stroke, atherosclerosis of the peripheral arteries or renal failure are the most common complications of hypertension that often affect people aged 65 and over. Due to the insufficient efficacy of hypotensive pharmacotherapy, it is reasonable to use nonpharmacological treatment in the treatment of hypertension, including diet therapy. This paper presents the characteristics of the DASH diet and the Mediterranean diet, which are characterized by high effectiveness in lowering blood pressure and describes other health benefits resulting from their use.
Key words: hypertension, the elderly, diet treatment, DASH diet, Mediterranean diet Wprowadzenie
Według danych Głównego Urzędu Statystycznego (z 2009 roku) w 2035 roku osoby starsze będą stanowić nawet 23,2% populacji polskiej [1]. Opierając się na wynikach projektu PolSenior (Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce, realizowanego w latach 2007-2012), w którym odnotowano, że nadciśnienie tętnicze dotyczy 78,5% kobiet i 72,2% mężczyzn w wieku 65 lat i więcej można stwierdzić, że problem związany z tę jednostką chorobową będzie w przyszłości jeszcze większy.
Polskie Towarzystwo Nadciśnienia Tętniczego (PTNT) podkreśla, że nadciśnienie tętnicze (NT) stanowi najbardziej istotny czynnik ryzyka przedwczesnych zgonów na całym świecie [2]. Ponieważ wyniki badania PolSenior, wskazują, że tylko 1/3 spośród wszystkich leczonych farmakologicznie osób starszych z NT uzyskuje docelowe wartości ciśnienia tętniczego można stwierdzić, że wspomniana choroba stanowi nie tylko problem epidemiologiczny, ale przede wszystkim leczniczy [1].
W związku z powyższym, wykorzystując dostępną wiedzę medyczną wskazującą na skuteczność dietoterapii w leczeniu nadciśnienia tętniczego oraz innych współwystępujących zaburzeń metabolicznych do zadań specjalistów różnych dziedzin medycyny powinno należeć rozpowszechnianie tego sposobu leczenia niefarmakologicznego wśród starszych pacjentów.
Edukację żywieniową w tym zakresie i odpowiednio dobrane leczenie dietetyczne powinni prowadzić wykwalifikowani dietetycy.
Charakterystyka diety DASH
Leczeniem dietetycznym nadciśnienia tętniczego zainteresowano się na początku lat 90-tych. W 1992 roku Narodowy Instytut Zdrowia (ang. National Institutes of Health, NIH) w Stanach Zjednoczonych rozpoczął finansowanie kilku badań naukowych prowadzonych celem oceny wpływu różnych interwencji dietetycznych na wartości ciśnienia tętniczego krwi. W 1997 roku ukazała się pierwsza publikacja naukowa, w której to przedstawiono wyniki wskazujące na znaczną skuteczność diety DASH w tym zakresie. Od tamtego czasu dieta ta jest rekomendowana w wytycznych dotyczących postępowania w nadciśnieniu tętniczym na całym świecie [3,4].
Według American Heart Association (AHA) i American College of Cardiology (ACC) oraz dziewięciu innych towarzystw naukowych leczenie dietetyczne nadciśnienia tętniczego, a także już samo działanie profilaktyczne powinno opierać się przede wszystkim na zasadach diety DASH, której skuteczność w zmniejszaniu ciśnienia tętniczego krwi na przestrzeni dwudziestu lat wielokrotnie potwierdzano w badaniach naukowych [5-8].
Wytyczne diety DASH dotyczą głównie węglowodanów
12 PRACA POGLĄDOWA
i tłuszczów. Według zasad powyższej diety należy spożywać 4-5 porcji warzyw i owoców dziennie. Z kolei produkty zbożowe, najlepiej z pełnego przemiału, powinny pojawiać się nawet 6-8 razy w ciągu dnia. Zwraca się w niej także uwagę na węglowodany proste (tj. glukozę, fruktozę, sacharozę) znajdujące się w produktach cukierniczych, w substancjach słodzących, w różnego rodzaju słodyczach czy przetworach owocowych, których spożycie należy ograniczyć do kilku porcji tygodniowo (tj. mniej niż 5 porcji na tydzień). Dietę DASH powinno uzupełniać się o 2-3 porcje produktów mlecznych o średniej zawartości tłuszczu. Warto dodać, że spożywanie produktów mlecznych beztłuszczowych czy o małej zawartości tłuszczu może znacznie zmniejszyć wchłanianie witaminy D i wapnia, niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania układu kostno-stawowego.
Oprócz tego w diecie DASH zaleca się, aby 2-3 razy dziennie dodawać tłuszcze roślinne do przygotowywanych posiłków, najlepiej w postaci surowej bez obróbki termicznej. Z kolei tłuste ryby morskie należy spożywać nawet 2-4 razy w tygodniu. Dodatkowo według diety DASH nasiona i różnego rodzaju orzechy, ale w postaci nieprzetworzonej tj. szczególnie bez dodatku soli kuchennej, powinny pojawiać się w codziennych jadłospisach od 3-4 razy w tygodniu [9,10]. Wspomniane tłuste ryby morskie (śledź, łosoś, makrela, halibut, sardynki, dorsz, flądra) oraz tłuszcze roślinne (olej lniany, olej sojowy, olej rzepakowy) i orzechy włoskie są cennym źródłem wielonienasyconych kwasów tłuszczowych omega-3, szczególnie zalecanych w prewencji oraz leczeniu dietetycznym nadciśnienia tętniczego i chorób sercowo- naczyniowych. Kwasy omega-3 wykazują korzystny wpływ na frakcje cholesterolu, powodując znaczne zmniejszenie
stężenia cholesterolu całkowitego
i frakcji LDL-cholesterolu przy jednoczesnym zwiększeniu stężenia frakcji HDL-cholesterolu. Dodatkowo, poprzez zwiększenie dostępności tlenku azotu do komórek śródbłonka, poprawiają jego funkcjonowanie, tym samym wykazują pośredni wpływ na obniżenie ciśnienia tętniczego krwi. Co więcej charakteryzują się one działaniem przeciwzapalnym, wykorzystywanym szczególnie w leczeniu chorób sercowo-naczyniowych [11,12]. Działanie hipotensyjne kwasów omega-3 potwierdzono w metaanalizie siedemnastu kontrolowanych badań klinicznych, w których oceniano wpływ suplementacji kwasami omega-3 na ciśnienie tętnicze u osób badanych z prawidłowymi jego wartościami (jedenaście badań naukowych, n=728) i z podwyższonym ciśnieniem tętniczym krwi (sześć badań naukowych, n=291, osoby te nie były leczone farmakologicznie). W większości włączonych do powyższej metaanalizy badań naukowych (w 13 z nich) czas trwania suplementacji kwasami omega-3, w dawce >3g/dobę, był krótszy niż trzy miesiące. U osób z prawidłowym ciśnieniem tętniczym krwi odnotowano średnie zmniejszenie ciśnienia skurczowego o 1,0 mmHg (od -2,0 do 0,0mmHg) i ciśnienia rozkurczowego średnio o 0,5 mmHg
(od -1,2 do 0,2 mmHg). Z kolei u respondentów z podwyższonym ciśnieniem tętniczym krwi, obniżenie ciśnienia skurczowego o 5,5 mmHg (od -8,1 do -2,9) i ciśnienia rozkurczowego średnio o 3,5 mmHg (od -5,0 do -2,1 mmHg). We wnioskach cytowanej metaanalizy podkreślono, że suplementacja kwasami omega-3 w dawce >3g/dobę wykazuje większy wpływ na zmniejszenie ciśnienia tętniczego krwi u osób z nieleczonym farmakologicznie nadciśnieniem tętniczym niż u osób z prawidłowym ciśnieniem tętniczym krwi.
Wobec powyższego można stwierdzić, że wprowadzanie suplementacji kwasami omega-3 jest zasadne dopiero w leczeniu nadciśnienia tętniczego, z kolei w działaniu prewencyjnym wystarczy wzbogacić zwyczajową dietę o wymienioną wcześniej żywność bogatą w kwasy omega-3[13].
Charakterystyka diety Śródziemnomorskiej
Dietę Śródziemnomorską, po raz pierwszy w publikacji naukowej opisano w 1980 roku, czyli kilkanaście lat wcześniej niż dietę DASH. Podobnie jak w przypadku diety DASH, wielokrotnie potwierdzono korzystne działanie diety Śródziemnomorskiej w prewencji i leczeniu chorób sercowo-naczyniowych [14-17]. Dieta Śródziemnomorska charakteryzuje się przede wszystkim dużym spożyciem produktów roślinnych, w tym różnego rodzaju zbóż, warzyw, owoców i roślin strączkowych oraz orzechów, nasion i oczywiście oliwy z oliwek. Wymienione wyżej grupy produktów żywnościowych, a także produkty mleczne (głównie różnorodne sery i jogurty) należy spożywać kilka razy dziennie. Co więcej do posiłków zaleca się w umiarkowanych ilościach wypijanie czerwonego wina (tradycyjna lampka wina). Według powyższego modelu żywieniowego kilka razy w tygodniu w diecie powinny pojawić się ryby, drób, jaja, a w ograniczonych ilościach mogą pojawić się słodycze. Czerwone mięso natomiast zaleca się spożywać nie częściej niż kilka razy w miesiącu.
Niemniej warto podkreślić, że w zależności od kraju basenu Morza Śródziemnego (Francja, Włochy, Grecja) ilość i jakość spożywanych produktów żywnościowych bogatych w tłuszcz (oliwy z oliwek, mięsa i produktów mlecznych) nieco się różni. Oprócz tego spożywane są inne rodzaje czerwonego wina oraz warzyw i owoców. Dieta Śródziemnomorska charakteryzuje się podobnymi zasadami do diety DASH, z tym że w dużej mierze opiera się właśnie na produktach żywnościowych charakterystycznych dla danego regionu Morza Śródziemnego [18,19]. Zdaniem autorki niniejszego opracowania, dla osób starszych, często o ograniczonych możliwościach finansowych dużo łatwiejszym wydaje się być stosowanie wytycznych diety DASH niż diety Śródziemnomorskiej.
13 PRACA POGLĄDOWA
Korzyści zdrowotne wynikające ze stosowania diety DASH lub diety Śródziemnomorskiej u osób w wieku podeszłym Jak już wcześniej wspomniano, korzystne działanie zarówno diety DASH, jak i diety Śródziemnomorskiej, w leczeniu różnych jednostek chorobowych czy zaburzeń metabolicznych, potwierdzono w licznych publikacjach naukowych. Mimo to w dostępnej literaturze medycznej brakuje doniesień na temat wyników leczenia dietetycznego nadciśnienia tętniczego (dietą DASH lub dietą Śródziemnomorską) u osób w wieku 65 lat i więcej. Wobec powyższego w niniejszej pracy postanowiono przybliżyć czytelnikom dwie najnowsze publikacje naukowe z 2018 roku [20,21], w których przedstawiono wyniki projektów badawczych oceniających wpływ diety DASH i diety Śródziemnomorskiej na wartości ciśnienia tętniczego krwi u osób dorosłych (>18 roku życia), do których to włączano także osoby w wieku podeszłym (tj. od 65 roku życia).
W 2018 roku w czasopiśmie naukowym Kardiologia Polska [20] opublikowano wyniki randomizowanego projektu badawczego przeprowadzonego celem oceny wpływu zindywidualizowanej interwencji żywieniowej opartej na wytycznych diety DASH na stan odżywienia, ciśnienie tętnicze krwi i wybrane parametry biochemiczne (stężenie glukozy, insuliny i leptyny, na czczo) u osób dorosłych z nadciśnieniem tętniczym i współwystępującą nadwagą lub otyłością. Grupę badaną stanowili pacjenci (n=131, K:66, M:65) z leczonym farmakologicznie, uregulowanym pierwotnym nadciśnieniem tętniczym, pozostający pod kontrolą (przynajmniej dwa lata) Instytutu Kardiologii im. Prymasa Tysiąclecia Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Kryteria włączenia do powyższego badania naukowego były następujące:
ciśnienie tętnicze <140/90mmHg, wskaźnik masy ciała BMI≥25kg/m2 (przez co najmniej 6 miesięcy), wiek pomenopauzalny dla kobiet (definiowany jako okres co najmniej 2 lat od ostatniego cyklu menstruacyjnego) oraz niestosowanie hormonalnej terapii zastępczej. Z kolei kryteria wykluczenia obejmowały: chorobę wieńcową, niewydolność serca, niewydolność nerek i choroby wątroby oraz cukrzycę typu 2. Uczestników cytowanego badania losowo przydzielono do grupy badanej (interwencja dietetyczna oparta na modelu DASH, n=69) i do grupy kontrolnej (bez interwencji dietetycznej, n=62).
Średnia wieku dla grupy badanej wyniosła 61,34±7,90 lat, natomiast dla grupy kontrolnej 58,11±8,52 lat. Każdy z uczestników włączonych do grupy badanej otrzymał rozpisany na trzy miesiące indywidualny plan żywieniowy, którego wprowadzenie poprzedzono wykładem (dotyczącym zasad diety DASH) zorganizowanym dla mniejszych grup (liczących od 4-6 respondentów).
W trakcie trwania powyższego badania naukowego co cztery tygodnie przeprowadzano konsultacje dietetyczne celem oceny zgodności stosowanej diety z rozpisanym planem żywieniowym. W wynikach odnotowano znaczne obniżenie ciśnienia tętniczego skurczowego w grupie badanej w porównaniu do grupy kontrolnej (-4,63mm Hg
vs. -0,84mm Hg odpowiednio, p=0,000) jak i rozkurczowego (-2,64mm Hg vs. +1,74mm Hg odpowiednio, p=0,002). Dodatkowo wskutek stosowanej interwencji dietetycznej zaobserwowano w tej grupie istotne statystycznie zmniejszenie masy ciała (średnio o - 4,09kg) w porównaniu do grupy kontrolnej, w której to odnotowano zwiększenie masy ciała (0,65kg, p=0,000).Oprócz tego w badaniach biochemicznych po zastosowaniu diety opartej o model DASH uzyskano znaczne zmniejszenie stężenia glukozy (-0,28mmol/L, p=0,000), insuliny (-1,84μU/mL, p=0,008) i leptyny (-3,63μg/L, p=0,000) w odniesieniu do grupy kontrolnej niestosującej diety interwencyjnej, w której z kolei odnotowano zwiększenie stężenia wymienionych parametrów biochemicznych. We wnioskach badacze jednoznacznie stwierdzili, że zindywidualizowana interwencja dietetyczna opracowana na podstawie zasad diety DASH wykazuje skuteczność w leczeniu dietetycznym nadciśnienia tętniczego u osób z współwystępującą nadwagą lub otyłością oraz insulinoopornością. Ponieważ wśród uczestników grupy badanej znajdowały się osoby w wieku podeszłym, z dużym prawdopodobieństwem wnioskować można, że ten niefarmakologiczny sposób leczenia NT jest u nich także skuteczny [20].
W 2018 roku, w czasopiśmie naukowym Nutrients [21], opublikowano metaanalizę obejmującą czternaście projektów badawczych, której celem było sprawdzenie czy strategie żywieniowe uznawane za ogólnie skuteczne w prewencji i leczeniu chorób sercowo-naczyniowych mogą zapobiegać niewydolności serca. W związku z powyższym dokonano przeglądu trzech baz danych:
Medline, Embase i Cochrane, celem znalezienia pasujących do postawionego celu badań interwencyjnych. Analizą objęto tylko te z nich, w których zastosowano jedną z poniższych diet: dieta DASH, dieta Śródziemnomorska, dieta paleolityczna, dieta wegetariańska, dieta o zmniejszonej zawartości tłuszczu i dieta o zmniejszonej zawartości węglowodanów. Z cytowanej analizy wykluczono badania eksperymentalne przeprowadzane wśród dzieci, bez schematów żywieniowych oraz w których grupę badaną stanowiły osoby z już rozpoznaną niewydolnością serca. W dwunastu uwzględnionych badaniach naukowych w skład grupy badanej wchodziły także osoby na tzw. przedpolu starości (55-64 lata) oraz osoby starsze. W pozostałych dwóch badaniach nie podano informacji odnośnie wieku uczestników.
Po przeanalizowaniu wyników poszczególnych projektów badawczych, jej autorzy stwierdzili, że jedynie stosowanie wzorców żywieniowych diety Śródziemnomorskiej lub diety DASH może wykazać skuteczność w zmniejszeniu ryzyka wystąpienia niewydolności serca. Podkreślili oni także, że potrzeba kolejnych badań naukowych celem przedstawienia wyników jednoznacznie potwierdzających tę zależność.
Z uwzględnionych w powyższej cytowanej metaanalizie badaniach, bardzo interesującym wydaje się być praca autorstwa Fitó i wsp., opublikowana
14 PRACA POGLĄDOWA
w European Journal of Heart Failure w 2014 roku [22]. Jej celem była ocena wpływu tradycyjnej diety Śródziemnomorskiej na biomarkery niewydolności serca (N-końcowy propeptyd natriuretyczny typu B; NT-proNBP, cholesterol całkowity, frakcja LDL-cholesterolu, HDL- cholesterolu, trójglicerdy, albuminy w moczu) uosób dorosłych w wieku od 55-80 lat z dużym ryzykiem wystąpienia choroby sercowo-naczyniowej. Do tej analizy, która stanowiła część wieloośrodkowego, randomizowanego, kontrolowanego projektu PREDIMED (Prevention with Mediterranean Diet) włączono 930 respondentów (K: 510, M: 420). Uczestnicy tego badania byli pacjentami jednego z jedenastu zakładów podstawowej opieki zdrowotnej w Hiszpanii. Za kryteria włączenia uznano cukrzycę typu 2 lub spełnienie przynajmniej trzech spośród wymienionych poniżej czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych takich jak: nadciśnienie tętnicze, palenie papierosów, dyslipidemia, otyłość lub rodzinne występowanie chorób sercowo-naczyniowych. Z kolei do kryteriów wykluczenia zaliczono: ciężką chorobę przewlekłą, uzależnienie od alkoholu lub narkotyków, alergię pokarmową na oliwę z oliwek i/lub orzechy włoskie oraz niechęć do zmiany dotychczasowych nawyków żywieniowych. Następnie respondentów losowo przydzielono do trzech grup:
1) grupy badanej stosującej dietę Śródziemnomorską uwzględniającą każdego dnia spożycie co najmniej 4 łyżek oliwy z oliwek; 2) grupę badaną stosującą dietą Śródziemnomorską z dodatkowym dziennym spożyciem 30 g mieszanki orzechów (jedna porcja 30g tj. 15g orzechów włoskich, 7,5g orzechów laskowych i 7,5g migdałów/dzień) i 3) grupy kontrolnej z dietą o zmniejszonej zawartości tłuszczu. Zaplanowaną interwencję żywieniową wprowadzono na okres 12 miesięcy. Przed jej wprowadzeniem, a następnie co trzy miesiące, wykwalifikowani dietetycy przeprowadzali indywidualną i grupową (ale osobno dla grup badanych i kontrolnej) edukację żywieniową. Grupie kontrolnej wydano zalecenia dietetyczne zgodne z wytycznymi American Heart Association. Po roku stosowania się do zaleceń żywieniowych, wśród uczestników z obu grup badanych, odnotowano znaczne zmniejszenie wartości ciśnienia tętniczego w porównaniu do grupy kontrolnej(p<0,05). Podobnym zmianom uległ stosunek cholesterolu całkowitego do frakcji-LDL cholesterolu
(p<0,005). Co więcej w grupie badanej z dodatkowym spożyciem mieszanki orzechów, zauważono wzrost stężenia frakcji HDL-cholesterolu i zmniejszenie stężenia trójglicerydów (p na poziomie bliskim istotności statystycznej tj.p<0,07). Dodatkowo w obu grupach badanych zaobserwowano istotne zmniejszenie stężenia NT-proBNP w porównaniu do grupy kontrolnej (p<0,005).
Na podstawie uzyskanych wyników, autorzy cytowanego badania stwierdzili, że stosowanie diety Śródziemnomorskiej jest szczególnie istotne u osób z rozpoznanymi czynnikami chorób sercowo- naczyniowych. Interwencja tego typu wyraźnie zmniejsza ryzyko wystąpienia niewydolności serca [22].
Podsumowanie
Wobec niewystarczającej skuteczności farmakoterapii hipotensyjnej, zasadnym wydaje się być stosowanie w leczeniu nadciśnienia tętniczego, także u osób w wieku podeszłym, diety DASH lub Śródziemnomorskiej, które to równocześnie korzystnie minimalizują ryzyko chorób układu krążenia.
Piśmiennictwo wskazuje, że choroby te u ponad 50% osób starszych są przyczyną ich zgonów, a odsetek ten jest jeszcze wyższy w późnej starości. Wobec powyższego należy dążyć do tego, aby jak największa liczba osób w wieku podeszłym miała możliwość skorzystania z konsultacji dietetycznej (możliwie bezpłatnej), po to aby zdobyć podstawową wiedzę na temat diety DASH i diety Śródziemnomorskiej i sposobu ich realizowania w warunkach naszego kraju.
Dane do korespondencji:
lic. Alina Niezgódka
Studenckie Koło Naukowe Dietetyki Gerontologicznej Pracownia Geriatrii Katedry i Kliniki Medycyny Paliatywnej Uniwersytet Medyczny w Poznaniu
os. Rusa 55, 61–245 Poznań tel: (+4861) 8738303
e-mail:niezgodkaalina@gmail.com
Konflikt interesów / Conflict of interest Brak / None
Piśmiennictwo:
1. Błędowski P: Starzenie się jako problem społeczny. Perspektywy demograficznego starzenia się ludności Polski do roku 2035.
W: PolSenior. Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce. Red. Mossakowska M, Więcek A, BłędkowskiT.Termedia Wydawnictwo Medyczne, Poznań 2012:11-23
2. Tykarski A, Narkiewicz K, Gaciong Z, Januszewicz A, Litwin M, Kostka-Jeziorny K: Zasady postępowania w nadciśnieniu tętniczym – 2015 rok. Nadciśnienietętnicze w praktyce. 2015;1(1):1-70
3. Challa HJ, Uppaluri KR: DASH Diet (Dietary Approaches to Stop Hypertension). Stat Pearls:
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK482514/. Data wejścianastronę: 25 maja 2018.
4. Steinberg D, Bennett GG, Svetkey L: The DASH diet, 20 Years Later. JAMA 2017;317(15):1529-1530
5. Whelton PK, Carey RM, Aronow WS, Casey Jr DE, Collins KJ, Dennison Himmelfarb C, DePalma SM, Gidding S, Jamerson KA, Jones DW, MacLaughlin EJ, Muntner P, Ovbiagele B, Smith Jr SC, Spencer CC, Stafford RS, Taler SJ, Thomas RJ, Williams Sr KA, Williamson JD,Wright Jr JT, 2017 ACC/AHA/AAPA/ABC/ACPM/AGS/APhA/ASH/ASPC/NMA/PCNA Guideline for the Prevention, Detection, Evaluation, and
15 PRACA POGLĄDOWA
Management of High Blood Pressure in Adults. Journal of the American College of Cardiology (2017), doi: 10.1016/j.jacc.2017.11.006.
6. Appel LJ, Moore TJ, Obarzanek E, Vollmer WM, Svetkey LP, Sacks FM, Bray GA, Vogt TM, Cutler JA, Windhauser MM, Lin PH, Karanja N: A clinical trial of the effects of dietary patterns on blood pressure. DASH Collaborative Research Group. N Engl J Med 1997;336(16):1117-1124
7. Azadbakht L, Rashidi Pour Fard N, Karimi M, Hassan Baghaei M, Surkan PJ, Rahimi M, Esmaillzadeh A, Willett WC: Effects of the Dietary Approaches to Stop Hypertension (DASH) Eating Plan on Cardiovascular Risks Among Type 2 Diabetic Patients. Diabetes Care. 2011, 34(1) 55-57
8. Hummel SL, Mitchell Seymour E, Brook RD, Sheth SS, Ghosh E, Zhu S, Weder AB, Kovács SJ, Kolias TJ: Low-Sodium DASH Diet Improves Diastolic Function and Ventricular-Arterial Coupling in Hypertensive Heart Failure with Preserved Ejection Fraction. Circ Heart Fail.
2013, 6(6) 1165-1171
9. National Heart, Lung, and Blood Institute, https://www.nhlbi.nih.gov/health-topics/dash-eating-plan. Data wejścia na stronę 12.04.2018.
10. PubMed: https://www.nhlbi.nih.gov/files/docs/public/heart/new_dash.pdf. Data wejścia na stronę 12.04.2018.
11. Grabowska H, Grabowski W, Grzegorczyk M, Flis A, Gaworska-Krzemińska A, Narkiewicz K: Wpływ diety na ryzyko rozwoju pierwotnego nadciśnienia tętniczego. Zalecenia dietetyczne stosowane w prewencji nadciśnienia tętniczego. ProblPielęg 2011;19(4):538-544 12. Sominka D, Kozłowski D: Efekt kardioprotekcyjny kwasów omega-3. Geriatria 2008;2:126-132
13. Appel JL, Miller ER, Seidler AJ: Does suplementation of diet with `fish oil` reduce blood presure? A meta-analysis of controlled clinical trials. Arch Intern Med 1993; 153: 1429-38
14. Keys A. Seven countries: a multivariate analysis of death and coronary heart disease. Cambridge: Harvard University Press 1980.
15. Di Daniele N, Noce A, Vidiri MF iwsp.: Impact of Mediterranean diet on metabolic syndrome, cancer and longevity. Oncotarget 2017;8(5):8947-8979
16. Sikic J, Stipcevic M, Vrazic H iwsp.: Nutrition in primary and secondary prevention of cardiovascular risk in the continental and Mediterranean regions of Croatia. BMC CardiovascDisord 2017;17(1):247
17. Sofi F, Abbate R, Gensini GF, Casini A. Accruing evidence on benefits of adherence to the Mediterranean diet on health: An updated systematic review and meta-analysis. Am J ClinNutr 2010; 92:1189–1196
18. Wroniak M, Maszewska M: Oliwa z oliwek w diecie Śródziemnomorskiej. ŻYWNOŚĆ. Nauka. Technologia. Jakość 2011;5(78):26-36 19. Cichocka A:Dieta śródziemnomorska w profilaktyce pierwotnej choroby niedokrwiennej serca. Endokrynologia,
OtyłośćiZaburzeniaPrzemianyMaterii 2005;1(3):30-39
20. Kucharska A, Gajewska D, Kiedrowski M, Sińska B, Juszczyk G, Czerw A, Augustynowicz A, Bobiński K, Deptała A, Niegowska J: The impact of individualised nutritional therapy according to DASH diet on blood pressure, body mass, and selected biochemical parameters in overweight/obese patients with primary arterial hypertension: a prospective randomised study. Kardiol Pol 2018;76(1):158-165
21. Sanches Machado d'Almeida K, RonchiSpillere S, Zuchinali P, Corrêa Souza G: Mediterranean Diet and Other Dietary Patterns in Primary Prevention of Heart Failure and Changes in Cardiac Function Markers: A Systematic Review. Nutrients 2018;10(1) pii: E58. doi:
10.3390/nu10010058.
22. Fitó M, Estruch R, Salas-Salvadó J, Martínez-Gonzalez MA, Arós F, Vila J: Effect of the Mediterranean diet on heart failure biomarkers:
A randomized sample from the PREDIMED trial. Eur. J. HeartFail. 2014;16:543–550. doi: 10.1002/ejhf.61.
