MONIKA WOÂJCIK
WYKUP JENÂCOÂW
W LISTACH GRZEGORZA WIELKIEGO
KoniecznosÂc dziaøan na rzecz wykupu jenÂcoÂw byøa akcentowa- na przez pisarzy chrzesÂcijanÂskich na døugo przed Grzegorzem Wiel- kim. PodkresÂlano, zÇe wykup z niewoli jest aktem miøosierdzia, do ktoÂrego zobowiaÎzani saÎ wszyscy chrzesÂcijanie. SÂw. Cyprian argu- mentowaø, zÇekazÇdy czøowiek jest sÂwiaÎtyniaÎ Boga, niemozÇna wieÎc pozwolicÂ, ¹aby przez døugaÎ zwøokeÎ i brak wspoÂøczucia sÂwiaÎtynie Boga byøy døugo wieÎzioneº
1. ¹Nietylko miøosÂcº ± pisaø Cyprian ±
¹aleroÂwniezÇ religia powinny nas pobudzac do wykupuº
2. Biskup zasÂwiadczaø jednoczesÂnie, zÇesam byø sÂwiadkiem, jak wierni skøadali hojne dary na ten cel
3. Cyprian wysyøaø pieniaÎdzezebrane¹wsÂroÂd kleru i ludu w KosÂcieleº, ktoÂrym zarzaÎdzaø; suma ta wynosiøa 100 tys.
sestercji
4.
DuzÇezaangazÇowaniew ratowaniejenÂcoÂw wykazywaø sÂw. Am- brozÇy. ¹Wielka to roÂwniezÇ szczodrobliwosÂcº ± pisaø ± ¹wykupywac jenÂcoÂw i wyswobadzac ich z raÎk wrogoÂwº
5. AmbrozÇy sam koordyno- waø dziaøania na rzecz wykupu, przeznaczajaÎc na te n ce l sÂrodki uzys- kanezesprzedazÇy naczyn kosÂcielnych. Jak podaje, popadø z tego
1 List 62, 2, w: sÂw. C y p r i a n, Listy, tøum. W. Szoødrski, Warszawa 1969, s. 200 (dalej: List).
2 List 62, 1.
3 List 62, 3, s. 201.
4 List 62, 3.
5 SÂw. A m b r o zÇ y, ObowiaÎzki duchownych, tøum. K. Abgarowicz, Warszawa 1967, s. 135-136.
powodu u niektoÂrych ± tzn. arian ± ¹w nienawisÂcº
6. UwazÇa jednak, zÇe postaÎpiø søusznie, stawiajaÎc wyzÇej ludzi nizÇ sprzeÎty kosÂcielne: ¹chlubaÎ naczyn posÂwieÎconych jest to, zÇeza ich cene Î wykupujesieÎjenÂcoÂw. To saÎ naprawdeÎ cenne naczynia, ktoÂreduszewykupujaÎ od sÂmierciº
7. NalezÇy zaznaczycÂ, zÇe Grzegorz Wielki caøkowicie podzielaø poglaÎd biskupa Mediolanu. AmbrozÇy podkresÂlaø, zÇesprzedazÇ naczyn kosÂ- cielnych usprawiedliwiona jest tylko wtedy, kiedy ma sieÎ przyczynic do pomocy ubogim lub jenÂcom; w zÇadnym razieniemozÇebyc do- konywana z cheÎci zysku: ¹OczywisÂcie, jesÂli ktos obraca to na swojaÎ korzysÂcÂ, jest to zbrodnia; jezÇeli natomiast wydaje na ubogich, wyku- pujejenÂca, jest aktem miøosierdziaº. JednoczesÂniebiskup polecaø, aby najpierw wyprzedawac naczynia, ktoÂrych jeszcze nie posÂwieÎco- no. Gdyby zas takich niebyøo, zgadzaø sie Î na sprzedazÇ naczyn po- sÂwieÎconych, alewczesÂniej rozbicie je na drobne czeÎsÂci lub przetopie- nie, aby nie mogøy søuzÇyc do ¹niegodziwych praktykº
8. RoÂwniezÇ bis- kup Kartaginy Deogratias sprzedaø naczynia kosÂcielne w celu wyku- pienia ludzi wzieÎtych do niewoli przez WandaloÂw i MauroÂw. Wyku- pionych umiesÂciø w bezpiecznym miejscu, zapewniajaÎc im wszystko, co potrzebne do zÇycia
9. PodobniepostaÎpiø biskup Amidy Akacjusz, ktoÂry wykupiø jenÂcoÂw perskich wzieÎtych do niewoli przez zÇoønierzy rzymskich. JenÂcy zostali zaopatrzeni w pieniaÎdzeoraz zÇywnosÂc i wy- prawieni do ojczyzny. PosteÎpowanieAkacjusza miaøo wywrzec duzÇe wrazÇenie na kroÂlu perskim
10.
6 TamzÇe, s. 157-158. Pisze AmbrozÇy: ¹Bo ktoÂzÇ moÂgøby byc tak niemiøosierny, tak okrutny, nieczuøy, zÇeby nie podobaøo mu sieÎ wykupywanieludzi od sÂmierci, niewiast od gorszego nizÇ sÂmierc zhanÂbienia przez barbarzynÂcoÂw, ratowaniemøodzienÂcoÂw i chøopcoÂw, a nawet dzieci od zarazy baøwochwalstwa, ktoÂrym kalaøy sweduszez obawy przed sÂmierciaÎ?º (tamzÇe, s. 158).
7 TamzÇe.
8 TamzÇe, s. 159-160.
9 W i k t o r z W i t y, Dzieje przesÂladowania KosÂcioøa w Afryce przez WandaloÂw, tøum. J. Czuj, Poznan 1930, s. 42n.
10S o k r a t e s S c h o l a s t y k, Historia KosÂcioøa, tøum. S. J. Kazikowski, Warsza- wa 1986, s. 523. O innych przekazach zÂroÂdøowych dotyczaÎcych dziaøan biskupoÂw na rzecz jenÂcoÂw zob.: L. A m i r a n t e, Prigionia di guerra. Riscatto e postliminium, t. 2, Napoli 1969, s. 314nn.; L. A m i r a n t e, Appunti per la storia della ¹redemptio ab hostibusº, ¹Labeoº, 3(1957), nr 2, s. 198nn.
AkcjeÎ wykupu jenÂcoÂw prowadziø roÂwniezÇ Cezary z Arles, sprze- dajaÎc w raziekoniecznosÂci takzÇesprze Îty kosÂcielne dla uzyskania odpowiednich sÂrodkoÂw. Wykupywaø nietylko chrzesÂcijan, czym na- razÇaø sieÎ na nieprzychylne reakcje swoich przeciwnikoÂw
11.
Wykup jenÂcoÂw z niewoli miaø w panÂstwierzymskim døugaÎ histo- rieÎ. Prawo przewidywaøo surowaÎ sankcjeÎ w postaci utraty wolnosÂci, spadnieÎcia do kategorii niewolnikoÂw osoÂb, ktoÂredostaøy sie Î do nie- woli. W czasach republiki wykup jenÂcoÂw lezÇaø w kompetencji panÂ- stwa. Niekiedy wykupu podejmowaøy sieÎ takzÇeosoby prywatne
12czy tezÇ po prostu rodzina jenÂca. W czasach chrzesÂcijanÂskich zmieniaøo sieÎ podejsÂcie spoøeczenÂstwa do obowiaÎzku wykupu jenÂcoÂw. W ustawo- dawstwie cesarzy chrzesÂcijanÂskich poparciedla wykupu wynikaøo nie tylez che Îci ratowania ciaøa, przywracania obywatelstwa, wolnosÂci i innych praw, ilez potrzeby ratowania duszy zagrozÇonej przebywa- niem w niewoli u ludoÂw barbarzynÂskich.
Pod wpøywem religii chrzesÂcijanÂskiej ± zgodnie z maksymaÎ ani- mae redemptio aliis omnibus rebus pretiosior est
13± cesarze wydawali rozporzaÎdzenia, ktoÂremiaøy uøatwic wykupywaniejenÂcoÂw z raÎk po- gan. Cesarz Leon ustaliø zasadeÎ, zÇezapisy ustanowionena wykup jenÂcoÂw saÎ wazÇne, a dziedzice powinni sÂcisÂlewypeønic woleÎ testato- ra
14. IstotnaÎ kwestiaÎ pozostawaøo wskazanieosoby, ktoÂra przejmie
11Vita Caesarii I 32(23), PL 67, 1012C. O dziaøalnosÂci Cezarego z Arles pisze A. ZÇurek (DziaøalnosÂc charytatywna KosÂcioøa w Galii V-VI wieku, ¹Vox Patrumº, 16(1996), z. 30-31, s. 189-196.
12Rodziøo to problemy prawne, dotyczaÎcestopnia zalezÇnosÂci wykupionego od wykupujaÎcego. Teksty zÂroÂdøoweniesaÎ w tej materii jednoznaczne. Obecnie czeÎsto przyjmowanaÎ koncepcjaÎ jest uznanie takich osoÂb za tzw. poÂøwolnych. Na ten temat zob.: L. A m i r a n t e, Appunti, s. 218n.; B. B i o n d i, Il diritto romano cristiano, t. 2, Milano 1952, s. 248; L. G a u d em et, L'EÂglise dans l'Empire romain (IV-V sieÁcles), Paris 1958, s. 82nn.
13Nov. 65pr.
14C. 1, 3, 28 (z 468 r.). Zob. na ten temat: T. K u n d e r e w i c z, Disposizioni testamentarie e donazioni a scopo di beneficenza nel diritto giustinianeo, ¹Studia et documenta historiae et iurisº, 47(1981), s. 64; J. L. M u r g a, Los negocios `pietatis causa' en las constituciones imperiales postclaÂsicas, ¹Anuario dehistoria dederecho espanÄolº, 37(1967), s. 295n.; A. S. S c a r c el l a, La legislazione di Leone I, Milano 1997, s. 252nn.; M. W o j c i k, Fundacje dobroczynne w rzymskim prawie poklasycz- nym, Lublin 2003, s. 84nn.
zapisane dobra i zabezpieczy ich odpowiednie wykorzystanie. Cesarz daø pierwszenÂstwo ustaleniom testatora: jesÂli wskazaø osobeÎ, ktoÂra ma zajaÎc sieÎ wykupem, osoba ta miaøa prawo zÇaÎdac wydania zapisa- nego majaÎtku i byøa zobowiaÎzana wypeønic woleÎ spadkodawcy. Gdy- by testator takiej osoby nie wyznaczyø, a tylko okresÂliø sumeÎ, ktoÂraÎ na cel wykupu przeznacza, obowiaÎzek wykonania jego woli przechodziø na biskupa miasta, z ktoÂrego pochodziø zmarøy. Biskup zostaø obciaÎ- zÇony dodatkowymi obowiaÎzkami: oproÂcz wykonania powierzonego mu zadania sine ulla cunctatione musiaø podac do publicznej wiado- mosÂci kwoteÎ zapisu oraz dateÎ jego otrzymania. Po upøywie roku biskup zobowiaÎzany byø wyjawic liczbeÎ wykupionych jenÂcoÂw oraz wysokosÂc zapøaconej za nich kwoty
15. W obawie, aby takie zbozÇne rozporzaÎdzenia testatoroÂw nie zostawaøy ukryte przez nieuczciwe osoby, cesarz zacheÎcaø wszystkich, ktoÂrzy dowiedzaÎ sieÎ o ustanowie- niu zapisu na wykup jenÂcoÂw, by powiadomili o tym rektora prowincji lub biskupa
16.
Dopiero Justynian zezwoliø na ustanawianie jenÂcoÂw spadkobier- cami
17. Takie postanowienie testamentowe powodowaøo jednak problemy praktyczne: kto miaø zajaÎc sieÎ majaÎtkiem, ktoÂrego praw- nym dziedzicem byøa nieokresÂlona blizÇej grupa ludzi, czyli jenÂcy.
Konieczne byøo stworzenie odpowiedniej procedury. Justynian usta- liø wieÎc reguøy zarzaÎdzania takim majaÎtkiem. Gdyby testator nie wskazaø zarzaÎdcy, obowiaÎzek ten przechodziø na biskupoÂw i ekono- moÂw, w pierwszej kolejnosÂci na biskupa i ekonoma tego miasta, w ktoÂrym testator zÇyø. MajaÎtek musiaø byc przez nich przeznaczony na wykup jenÂcoÂw. Do nich nalezÇaøa decyzja dotyczaÎca sposobu gos- podarowania majaÎtkiem. Cesarz zarzaÎdziø, zÇeniemogaÎ oni liczyc na zÇadnewynagrodzeniez tytuøu wykonania rozporzaÎdzen testatora
18.
Z ustawodawstwa cesarskiego wyrazÂniewyøania sie Î kluczowa rola biskupoÂw w dziaøaniach na rzecz wykupu jenÂcoÂw. To wøasÂnie biskupom powierzane byøy majaÎtki przekazywane przez sÂwieckich na
15C. 1, 3, 28, 1-2.
16C. 1, 3, 28, 5.
17C. 1, 3, 48pr.
18C. 1, 3, 48, 2-6; Nov. 131, 11.
wykup i to oni byli obciaÎzÇani obowiaÎzkiem odpowiedniego przezna- czenia tych doÂbr.
Czasy pontyfikatu Grzegorza Wielkiego (590-604)
19byøy nie- spokojnym okresem w historii, walki trwaøy wøasÂciwie bez przerwy.
Tereny Rzymu zostaøy woÂwczas podbiteprzez LongobardoÂw. Pa- piezÇ wielokrotnie zabiegaø o zawarcie pokoju z kroÂlem longobardz- kim Agilulfem
20. Korespondowaø nie tylko z nim, ale i z jego zÇonaÎ, katolickaÎ kroÂlowaÎ TeodolindaÎ. Pomimo podpisywanych co jakis czas porozumienÂ, zaroÂwno wojska rzymskie, jak i longobardzkie czeÎsto øamaøy rozejm, toczaÎc walki, najezÇdzÇajaÎc nawzajem swoje terytoria. NieøatwaÎ i tak sytuacjeÎ komplikowaøy dodatkowo zøesto- sunki Grzegorza Wielkiego z wøadzaÎ sÂwieckaÎ, czyli egzarchami. Po upadku Cesarstwa Zachodniego i utracie ziem na Zachodzie ± czeÎsÂ- ciowo odzyskanych za Justyniana ± wciaÎzÇ panowaøo wsÂroÂd miesz- kanÂcoÂw przekonanie o przynalezÇnosÂci do Cesarstwa Rzymskiego.
Cesarz Maurycjusz (582-602) utworzyø z ziem zachodnich, ktoÂre byøy jeszcze pod panowaniem cesarstwa, dwa egzarchaty ± Rawenna i Kartagina. EgzarchaÎ Rawenny do 596 r. byø Roman, z ktoÂrym papiezÇ niepotrafiø sie Î porozumiecÂ, czemu niejednokrotnie dawaø wyraz w listach
21. Grzegorz Wielki czynnie zaangazÇowaø sieÎ w nego-
19Literatura na temat zÇycia i nauczania Grzegorza Wielkiego jest bardzo bogata.
Tytuøem przykøadu mozÇna wymienicÂ: J. C z u j, PapiezÇ Grzegorz Wielki, Warszawa 1948; P. G w i a z d a, ¹Bonus ordo vivendiº ± zÇycie doskonaøe w doktrynie sÂw. Grzego- rza Wielkiego, w: DuchowosÂc przeøomu wiekoÂw, red. S. UrbanÂski, M. Szymula, War- szawa 2000, s. 193-211; S. S o j k a, Kapøan ± pasterz wedøug sÂwieÎtego Grzegorza Wiel- kiego, w: NajwazÇniejsza jest miøosÂcÂ. KsieÎga PamiaÎtkowa ku czci KsieÎdza Profesora Waleriana Søomki, red. M. Chmielewski, Lublin 1999, s. 233-251; C. D a g e n s, Saint GreÂgoire le Grand, Paris 1977; G. R. E v a n s, The thought of Gregory the Great, Cambridge1986; M. B. D u n n, The style of the letters of St. Gregory the Great, Wa- shington 1931.
20Zob. na ten temat: M. C h u c h r a, PapiezÇ Grzegorz Wielki obronÂcaÎ pokoju (w sÂwietle ListoÂw), ¹Roczniki Teologiczneº, 42(1995), z. 4, s. 5nn.
21List V, 40 do Sebastiana, biskupa miasta Resinum: ¹Nie zdoøam bowiem, SÂwiaÎtobliwy Bracie, w peøni wypowiedziecÂ, co cierpimy na tym sÂwiecie przez waszego przyjaciela, dostojnego Romana. Powiem jednak kroÂtko, zÇejego zøosÂc wzgleÎdem nas przewyzÇsza miecze LongobardoÂw, tak zÇewrogowie, ktoÂrzy nas zabijajaÎ, wydajaÎ sieÎ øagodniejszymi nizÇ seÎdziowie rzeczypospolitej, bo gubiaÎ nas swaÎ zøosÂliwosÂciaÎ, rabun- kami i obøudaÎ w posteÎpowaniuº. Zob. roÂwniezÇ: List II, 45; List V, 19; I, 32 i III, 32 do
cjacjez Longobardami
22. Obok tej dziaøalnosÂci o charakterze poli- tycznym prowadziø zakrojonaÎ na szerokaÎ skaleÎ akcjeÎ dobroczynnaÎ
23, bardzo wtedy potrzebnaÎ, w dobiecze Îstych najazdoÂw LongobardoÂw i uprowadzania do niewoli mieszkanÂcoÂw terytorioÂw rzymskich. ¹Na wøasne oczy widziaøem Rzymianº ± pisaø papiezÇ ± ¹jak psy na po- stronkach ciaÎgnionych za szyjena sprzedazÇ do Francjiº
24.
Grzegorz Wielki czeÎsto przeznaczaø czeÎsÂc dochodoÂw kosÂcielnych na wykup jenÂcoÂw
25. SÂwiadectwa tego znajdujaÎ sieÎ roÂwniezÇ w jego listach. W lisÂcie do biskupa Rawenny Jana prosi o przekazanie pie- nieÎdzy ± za posÂrednictwem opata Klaudiusza ± na wykup wzieÎtych do niewoli w miesÂcieFanum
26. W pierwszej kolejnosÂci poleciø wykupic dzieci, a poÂzÂniej takzÇeinnych jenÂcoÂw. NieokresÂliø przy tym sumy pienieÎdzy, jakaÎ Jan powinien przeznaczyc na ten cel, pozostawiajaÎc jemu decyzjeÎ; z goÂry udzieliø takzÇezgody na wszystko, co postanowi w tej kwestii biskup Rawenny
27. W innym lisÂcie polecaø papiezÇ swo-
Romana (cytaty i ukøad listoÂw Grzegorza Wielkiego wedøug: G r z e g o r z W i e l k i, Listy, tøum. J. Czuj, t. 1-4, Warszawa 1954-1955).
22Zob. np. List V, 34, gdziepapiezÇ prosi Sewera, scholastyka egzarchy, o wsta- wiennictwo u egzarchy w sprawie rokowan z Longobardami, ktoÂrych kroÂl Agilulf ± pod pewnymi warunkami ± zgadzaø sieÎ na zawarciepokoju: ¹[...] nalezÇy zwoøac saÎd celem ustalenia przewinien obu stron, byletylko za pomocaÎ BozÇaÎ moÂgø dojsÂc do skutku pokoÂj powszechny. Wszyscy bowiem dobrze wiecie, jak nam wszystkim jest potrzebny pokoÂjº.
23O dziaøalnosÂci dobroczynnej Grzegorza Wielkiego zob. np.: J. C z u j, Caritas u papiezÇa Grzegorza Wielkiego, ¹Caritasº, 3(1947), nr 21, s. 150-154; F. T a r d u c c i, Storia di S. Gregorio Magno e del suo tempo, Roma 1909, s. 131nn.; GreÂgoire le Grand, ed. J. Fontaine, R. Gillet, S. Pellistrandi, Paris 1986.
24List V, 36, adresowany do cesarza Maurycjusza. Z tonu tego listu przebija wrazÇenie nie najlepszych relacji cesarza z papiezÇem. Zob. tezÇ: G. O s t r o g o r s k i, Dzieje Bizancjum, tøum. pod red. H. Evert-Kappesowej, Warszawa 1967, s. 81, 89.
25Takie dziaøania byøy zalecane w kanonach ustalanych na synodach. KwestieÎ wykupu jenÂcoÂw poruszano m.in. na synodziew Rzymiew 502 r. Zob. L. A m i r a n t e, Appunti, s. 206n.
26List II, 45.
27W lisÂcietym papiezÇ wyrazÇa opinieÎ, zÇe pierwszenÂstwo w otrzymywaniu dobro- czynnosÂci od chrzesÂcijan majaÎ wierni, a w drugiej kolejnosÂci dopiero pozostali: ¹mu- simy uwzgleÎdnicÂ, zÇenalezÇy czynic miøosierdzie najpierw wiernym, a potem wrogom KosÂcioøaº. PodobnezdaniewyrazÇaø kilka wiekoÂw wczesÂniej sÂw. AmbrozÇy (ObowiaÎzki, s. 71): ¹najpierw winienes opiekowac sieÎ tymi, ktoÂrzy saÎ jednej z tobaÎ wiaryº.
jego wysøannika, kapøana Waleriana, opiece biskupa miasta Bari- cis
28. Walerian zostaø wysøany przez papiezÇa celem wykupu jenÂcoÂw:
¹[...] kapøan Walerian, oddawca tego listu, przybywa w tamte strony celem dokonania wykupu jenÂcoÂw. Tym usilniej we wszystkim win- nisÂcieniesÂc mu pomoc, im bardziej rozumiecie, zÇepodjaÎø trud tak dalekiej podroÂzÇy wiedziony pragnieniem wiecznej nagrodyº
29.
NiektoÂrzy jenÂcy wykupywali sieÎ z niewoli, wpøacajaÎc sami za sie- biepieniaÎdze. PoniewazÇ jednak byøy to duzÇekwoty, zmuszani byli czeÎsto jepozÇyczacÂ. Zwrot pienieÎdzy stanowiø nierzadko spory prob- lem, zwøaszcza dla ubozÇszych. StaÎd te zÇ wielu zwracaøo sieÎ o pomoc do KosÂcioøa. Grzegorz Wielki w miareÎ mozÇliwosÂci staraø sieÎ teprosÂby speøniacÂ. W sprawieEwangelusa, diakona kosÂcioøa w Sipontum, in- terweniowaø u pisarza Pantaleona
30. Ewangelus zaciaÎgnaÎø døug na wykupienie sieÎ z niewoli i twierdziø, zÇeniema sÂrodkoÂw na spøacenie pozÇyczki. PapiezÇ nakazaø Pantaleonowi, aby ustaliø, czy rzeczywisÂcie majaÎtek Ewangelusa nie jest wystarczajaÎcy na spøateÎ døugu; jesÂliby okazaøo sieÎ to prawdaÎ, miaø nakazac biskupowi Sipontum Feliksowi wydanie potrzebnej sumy ze sÂrodkoÂw kosÂcielnych
31. Tego samego biskupa, Feliksa, upomina w innym miejscu
32, zÇenieprzyszedø z po- mocaÎ jednemu z duchownych wzieÎtych do niewoli. Duchowny ten ± o imieniu Trybun ± sam pozÇyczyø pieniaÎdzena wykupieniesie Î, nie miaø jednak z czego spøacic zaciaÎgnieÎtego døugu. PapiezÇ nakazaø Fe- liksowi, aby zesÂrodkoÂw kosÂcielnych oddaø zÇaÎdanaÎ sumeÎ wierzycielo- wi Trybuna, aby wierzyciel nie zÇaøowaø, zÇe ¹w potrzebie przyszedø z pomocaÎ uciemieÎzÇonemuº
33. PodobnaÎ sprawaÎ zajmujesieÎGrzegorz w lisÂciedo subdiakona Artemiusza
34. PapiezÇ interweniowaø w sprawie niejakiego Stefana, ktoÂry zostaø wykupiony z niewoli przez Akcella, starszego miasta. Stefan utrzymywaø, zÇeniema z czego zwroÂcic sumy
28List III, 16.
29TamzÇe.
30List III, 40.
31PapiezÇ moÂwi tu wyrazÂnieo podarowaniu pienieÎdzy Ewangelusowi, a nie o po- zÇyczeniu.
32List IV, 17.
33TamzÇe.
34List IX, 84.
wykupu. PapiezÇ poleciø rozwiaÎzac teÎ spraweÎ, tzn. najpierw sprawdzicÂ, czy rzeczywisÂcie Stefan nie posiada odpowiednich zasoboÂw na spøateÎ døugu, a gdyby tak byøo, wypøacic odpowiedniaÎ kwoteÎ temu, ktoÂry go wykupiø. Grzegorz dodaø, zÇepo zøozÇeniu rachunkoÂw przez adresata listu ± subdiakona Artemiusza ± zostanie mu zwroÂconewszystko, co wydaø na wykup jenÂcoÂw.
Osoby wykupionez niewoli zesÂrodkoÂw kosÂcielnych zÇywiøy wi- docznieobawe Î, zÇekiedys mogaÎ byc zmuszonedo zwrotu pienie Îdzy, skoro papiezÇ w lisÂcie adresowanym do duchownych Demetriana i Waleriana zapewnia ich, zÇeniepodlegajaÎ obowiaÎzkowi zwrotu wy- danej na ich wykup sumy
35. Demetrian i Walerian oraz ich rodzice zostali osiemnasÂcielat wczesÂniej wykupieni z niewoli przez biskupa Fabiusza. PapiezÇ zagwarantowaø, zÇeani oni, ani ich spadkobiercy nie beÎdaÎ nigdy wzywani do zwrotu wypøaconych za nich pienieÎdzy
36.
W listach znajdujaÎ sieÎ przekazy sÂwiadczaÎceo tym, zÇeniektoÂrzy przekazywali pieniaÎdzena wykup jenÂcoÂw wøasÂnieza posÂrednictwem papiezÇa. Grzegorz przyjmowaø te dary, ale jednoczesÂniewyrazÇaø oba- weÎ: ¹[...] poÂjdeÎ przed strasznego SeÎdziego zdawac rachunki nietylko z majaÎtku Piotra, KsieÎcia ApostoøoÂw, aletakzÇez waszych rzeczyº
37. Przesøane przez patrycjuszkeÎ TeoktysteÎ i Andrzeja trzydziesÂci funtoÂw zøota papiezÇ przeznaczyø w poøowie na wykup jenÂcoÂw z Krotony, miasta zajeÎtego rok wczesÂniej przez LongobardoÂw, kiedy to ¹wielu meÎzÇczyzn i wiele niewiast uprowadzono do niewoli, dzieci oderwano od rodzicoÂw, rodzicoÂw od dzieci, meÎzÇoÂw od zÇonº
38. Wielu nie zostaøo dotychczas wykupionych, gdyzÇ ± jak podaje Grzegorz Wielki ± Lon-
35List IX, 52.
36Grzegorz uzasadnia swojaÎ decyzjeÎ nasteÎpujaÎco: ¹sprawiedliwosÂc wymaga, by to, co z miøosÂci blizÂniego wyøozÇono, niestaøo sieÎ cieÎzÇarem lub zÂroÂdøem udreÎki dla wykupionychº (tamzÇe).
37List VII, 23. W podobnym toniewypowiada sieÎ w LisÂcieV, 46: ¹KwoteÎ zasÂ, ktoÂraÎ za natchnieniem BozÇym przysøalisÂciena wykup jenÂcoÂw, przyjaÎøem ± wyznajeÎ to ± z radosÂciaÎ i zesmutkiem: z radosÂciaÎ, oczywisÂciezewzgleÎdu na was, bo widzeÎ, zÇe mysÂlicieo przygotowaniu sobiepobytu w ojczyzÂnie niebieskiej; ze smutkiem zas ze wzgleÎdu na mnie, gdyzÇ oproÂcz trosk o sprawy sÂwieÎtego Piotra Apostoøa beÎdeÎ jeszcze musiaø skøadac rachunki ze spraw miøego syna mego dostojnego Teodora, gdy beÎdeÎ badany, czy zaøatwiøem je nalezÇycieczy tezÇ niedbaleº.
38List VII, 23.
gobardowiewyznaczyli bardzo wysokieceny. W innych listach pa- piezÇ dzieÎkujeza przesøanaÎ mu kwoteÎ na wykup jenÂcoÂw Teodorowi, lekarzowi cesarskiemu
39, oraz patrycjuszceRystycjanie
40.
Najazd wodza benewentynÂskiego Arichisa na KampanieÎ, zøupie- niejej i wzie Îcie do niewoli wielu jenÂcoÂw wywoøaøo natychmiastowaÎ reakcjeÎ papiezÇa
41. Wysøaø do subdiakona Antemiusza w Neapolu swojego wysøannika Stefana oraz pewnaÎ kwoteÎ pienieÎdzy, ktoÂra mia- øa byc wydana na wykup jenÂcoÂw. Co wieÎcej, nakazaø wykupic nie tylko tych, ktoÂrzy byli wolni przed popadnieÎciem w niewoleÎ, ale roÂwniezÇ niewolnikoÂw, ktoÂrych wøasÂcicieli nie byøo stac na ten wyda- tek. Poleciø roÂwniezÇ wykupic niewolnikoÂw kosÂcielnych (servos eccle- siae) oraz sporzaÎdzic spis osoÂb wykupionych (ich imiona, miejsce pobytu, zatrudnienie, miejsce pochodzenia) i dostarczyc go do Rzy- mu. Zalecaø, aby Antemiusz staraø sieÎ wykupic je nÂcoÂw za jak najnizÇ- szaÎ ceneÎ
42.
W czasach Grzegorza Wielkiego praktykowane byøo wciaÎzÇ wy- kupywaniejenÂcoÂw dla uzyskania korzysÂci w postaci taniej siøy robo- czej. Wykupieni, ktoÂrzy niemieli sÂrodkoÂw na zwrot døugu wykupu- jaÎcemu, pozostawali w pewnej zalezÇnosÂci od niego, choc spornejest, czy byli traktowani jak niewolnicy
43. W lisÂciez 597 r. papiezÇ interwe- niuje u Kandyda, kapøana w Galii, w sprawie przedstawionej mu przez Dominika, ktoÂrego czterej bracia zostali wykupieni z niewoli przez ZÇydoÂw i ciaÎgleznajdowali sieιw søuzÇbietychzÇe ZÇydoÂwº. Grze- gorz poleciø zbadac spraweÎ i je sÂli przedstawiona przez Dominika wersja wydarzen okazaøaby sieÎ prawdziwa, nakazaø wykupic jego braci od ZÇydoÂw
44.
39List V, 46.
40List VIII, 22: ¹dziesieÎc funtoÂw zøota, przesøanych przez WaszaÎ DostojnosÂc na wykupienie jenÂcoÂw, odebraøem od wymienionego mego syna. A proszeÎ, by øaska niebios, ktoÂra pozwoliøa dac jedla zasøugi waszej duszy, i mniepozwoliøa wydac je bez zÇadnej skazy grzechowej [...]º.
41Grzegorz pisze: ¹Nie mozÇemy wypowiedziecÂ, jak wielki boÂl i jak wielki smutek sÂcisnaÎø nasze serce na wiesÂc o tym, co zaszøo w Kampaniiº (List VI, 32). O wydarze- niach w Kampanii zob.: M. C h u c h r a, PapiezÇ Grzegorz Wielki, s. 20n.
42List VI, 32.
43Zob. przyp. 12.
44List VII, 21.
Ustawodawstwo cesarskie zasadniczo zakazywaøo sprzedazÇy na- czyn kosÂcielnych. Zakaz taki zostaø wyrazÂniesformuøowany przez cesarza Justyniana
45. Ustawodawstwo dopuszczaøo jednak wyjaÎtek.
PrzyjmujaÎc punkt widzenia sÂw. AmbrozÇego, zezwalaøo na sprzedazÇ sprzeÎtoÂw kosÂcielnych w celu zdobycia sÂrodkoÂw na wykup jenÂcoÂw
46.
Z takim rozstrzygnieÎciem zgadzaø sieÎ Grzegorz Wielki. PodkresÂ- laø, zÇe nie wolno bardziej cenic sprzeÎtoÂw kosÂcielnych nizÇ jenÂcoÂw
47. W lisÂcie do Donusa, biskupa Messany, papiezÇ poleciø mu spraweÎ Faustyna, ktoÂry wykupiø swojecoÂrki z niewoli, pozÇyczajaÎc na te n cel sto trzydziesÂci solidoÂw, z czego udaøo mu sieÎ oddac trzydziesÂci.
Grzegorz Wielki prosiø o wydanie Faustynowi brakujaÎcej sumy ze sÂrodkoÂw kosÂcielnych, w razie koniecznosÂci sprzedajaÎc nawet posÂwieÎ- conenaczynia
48. W innym lisÂcie, skierowanym do biskupa Fortunata, papiezÇ na jego prosÂbeÎ udzieliø zgody na sprzedazÇ naczyn posÂwieÎco- nych. Fortunat zaciaÎgnaÎø bowiem pozÇyczkeÎ na wykup jenÂcoÂw i nie miaø sÂrodkoÂw, aby oddac døug
49. ¹PostaralisÂmy sieÎ o udzielenie na- szej zgody w tej sprawieº ± pisze Grzegorz Wielki ± ¹gdyzÇ zgadza sieÎ to z postanowieniami i prawami kanonoÂw i dajemy wam wolnaÎ reÎkeÎ w spienieÎzÇeniu naczyn posÂwieÎconychº
50.
Listy Grzegorza Wielkiego stanowiaÎ zapis najwazÇniejszych wy- darzen i problemoÂw, przed ktoÂrymi stali ludzie z tamtej epoki. PapiezÇ korespondowaø z wieloma osobami, u ktoÂrych interweniowaø w spra- wach o bardzo roÂzÇnym wydzÂwieÎku. StaÎd z jego listoÂw przebija tak
45C. 1, 2, 21pr.
46C. 1, 2, 21, 2: ¹Nam si necessitas fuerit in redemptione captivorum, tunc et venditionem praefatarum rerum divinarum et hypothecam et pignorationem fieri concedimus [...]º (I. 2, 1, 8; Nov. 7, 8; Nov. 65pr; Nov. 120, 10). Poprzez sprzedazÇ naczynÂ, rzeczy nieozÇywionych, dokonujesieα podkresÂlaø cesarz ± wyzwolenia dusz od sÂmierci (Nov. 7, 8).
47List VII, 35.
48TamzÇe.
49List VII, 13: ¹Podczas gdy jest rzeczaÎ nagannaÎ i karygodnaÎ, aby ktokolwiek sprzedawaø naczynia posÂwieÎcone, z wyjaÎtkiem gdy na to pozwala prawo i gdy sÂwieÎte kanony to zalecajaÎ, tak niema powodu do stawiania zarzutoÂw lub do karania, jesÂli ze wzgleÎdu na miøosÂc blizÂniego zostaøy one sprzedane dla wykupienia jenÂcoÂwº.
50List VII, 13. PapiezÇ nakazuje, aby sprzedazÇ naczyn odbyøa sieÎ w obecnosÂci obronÂcy Jana, zÇeby ¹nie sÂciaÎgnaÎc niecheÎciº na biskupa Fortunata.
