Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Witelona w Legnicy https://orcid.org/0000-0002-5734-642X
Justyna Węgrzyn
Uniwersytet Zielonogórski https://orcid.org/0000-0002-7996-9441Wolność zgromadzeń dzieci na tle międzynarodowych
i polskich rozwiązań prawnych
Streszczenie
Adresatem wolności zgromadzeń jest każdy człowiek. To powinno oznaczać, że z wolności tej mogą korzystać także dzieci ‒ osoby, które nie ukończyły osiemnastego roku życia. Istotne są przy tym re-gulacje prawa międzynarodowego, które mogą nakładać na poszczególne państwa (związane takimi normami prawnymi), obowiązki w zakresie zagwarantowania małoletnim możliwości organizowania lub uczestniczenia w zgromadzeniu. O ile Rzeczpospolita Polska jest związana takimi przepisami, to muszą one znaleźć swoje odzwierciedlenie także w krajowym porządku prawnym. Stąd też zagad-nienie to wymaga wszechstronnego rozstrzygnięcia.
Słowa kluczowe
Konstytucja RP, wolność zgromadzeń dzieci
Abstract
The addressee of the freedom of assembly are all humans. This should mean that it could be executed by adults as well as by children. However it is neccessary to analize international regulations that would impose specific obligations on the country related to them in the discussed scope. That should lead to a conclusion, whether Polish regulations provide guarantees to children right to organize and participate (or only participate) in a public assembly. It is also important to consider the adequate level of protection to children against the legal liability for both organizing and participating in a pub-lic assembly.
Keywords
Constitution of the Republic of Poland, children’s right to freedom of assembly
Wprowadzenie 1.
Jednym z elementów charakterystycznych dla współczesnych systemów demokra-tycznych jest wolność zgromadzeń, która immanentnie związana jest z wolnością słowa i wolnością zrzeszania się. Istotą tej wolności jest możliwość gromadzenia się osób
,,w celu wyrażenia swoich poglądów i przekonań”1. Co ciekawe, adresatem wolności
zgromadzeń mogą być nie tylko osoby dorosłe, ale także dzieci (a więc osoby niepełno-letnie, tj. według prawa polskiego takie, które nie ukończyły osiemnastego roku życia)2,
o czym świadczą przyjęte na poziomie międzynarodowym, jak i w Rzeczypospolitej Polskiej rozwiązania prawne, do których odnosimy się w dalszej części opracowania.
Celem niniejszego artykułu jest rozważanie, czy w związku z międzynarodowymi regulacjami uzasadnione jest wprowadzenie do prawa polskiego takich norm prawnych, które będą wprost gwarantowały dzieciom możliwość zorganizowania i uczestniczenia (względnie tylko uczestniczenia) w zgromadzeniu publicznym. Zrealizowanie tego celu wymaga w pierwszej kolejności odnalezienia wśród przepisów prawa międzynarodowe-go takich uregulowań, które nakładałyby na państwo nimi związane konkretne zobowią-zania w omawianym zakresie. W dalszej zaś kolejności niezbędna jest analiza regulacji krajowych.
Wolność zgromadzeń dzieci w ujęciu międzynarodowym 2.
Zagadnienie wolności zgromadzeń, bez odnoszenia go do konkretnego kręgu adre-satów, w prawie międzynarodowym znalazło już swoje odniesienie w polskiej literaturze przedmiotu. Traktuje o nim Artur Ławniczak, który wskazał historyczne kształtowanie się tej wolności, jak i wyszczególnił podstawowe akty prawne, w których owa wolność znalazła swoją regulację. Obok wymienionych przez tego autora Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka3 (art. 20), Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i
Podsta-wowych Wolności4 (dalej: EKPCz) (art. 11 ust. 1) czy Międzynarodowego Paktu Praw
Osobistych i Politycznych5 (art. 21)6 wolność zgromadzeń znajduje swoje
odzwierciedle-nie także i w innych regionalnych systemach ochrony praw człowieka niźli w przedsta-wionym uniwersalnym i europejskim. W pierwszej kolejności, z racji uczestniczenia w nim Rzeczypospolitej Polskiej, należy wyszczególnić unijny system ochrony wolności 1 M. Nawrot, Kilka uwag o konstytucyjnej wolności zgromadzeń, [w:] A. Kalisz (red.), Prawa
czło-wieka. Współczesne zjawiska, wyzwania, zagrożenia, t. I, Sosnowiec 2015, s. 249.
2 Zgodnie z art. 2 ust. 1 ustawy z 6 stycznia 2000 r. o Rzeczniku Praw Dziecka (Dz. U. z 2017 r., poz. 992): ,,W rozumieniu ustawy dzieckiem jest każda istota ludzka od poczęcia do osiągnięcia pełnoletności”. 3 Powszechna Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela, art. 19, http://www.unesco.pl/fileadmin/user_ upload/pdf/Powszechna_Deklaracja_Praw_Czlowieka.pdf [dostęp: 29.06.2017].
4 Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2 (Dz. U. 1993 nr 61, poz. 284).
5 Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz. U. 1977 nr 38, poz. 167).
6 A. Ławniczak, Wolność zgromadzeń, [w:] M. Jabłoński (red.), Realizacja i ochrona konstytucyjnych
i praw człowieka. Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej normuje kwestię wolno-ści gromadzenia się w art. 12 ust. 1. Wedle jego trewolno-ści: „Każdy ma prawo do swobodnego, pokojowego gromadzenia się i swobodnego stowarzyszania się na wszystkich poziomach, zwłaszcza w sprawach politycznych, związkowych i obywatelskich, z którego wynika prawo każdego do tworzenia związków zawodowych i przystępowania do nich dla obro-ny swoich interesów”. Następnie wskazać można na system afrykański, gdzie w Afrykań-skiej Karcie Praw Człowieka i Ludów ustalono, że „Każda osoba będzie miała prawo do swobodnego zgromadzenia się z innymi osobami. Korzystanie z tego prawa będzie pod-dane tylko koniecznym ograniczeniom przewidzianym przez prawo, w szczególności tym, wprowadzonym w interesie bezpieczeństwa narodowego, bezpieczeństwa, zdrowia, moralności, praw i wolności innych osób”7. Nadto uwagę zwraca także Amerykańska
Konwencja Praw Człowieka, według której: „Uznaje się prawo do spokojnego zgroma-dzania się. Na korzystanie z tego prawa nie mogą być nałożone ograniczenia inne niż zgodne z prawem i konieczne w społeczeństwie demokratycznym w interesie bezpie-czeństwa narodowego, bezpiebezpie-czeństwa publicznego lub porządku publicznego albo praw lub wolności innych osób”8. Obecność wolności zgromadzeń jako podstawowego prawa
politycznego nie tylko w uniwersalnym systemie praw człowieka, ale także w systemach regionalnych jest zatem oczywista. Tak samo oczywisty jest brak ograniczeń co do moż-liwości egzekucji tego prawa tylko w stosunku do osób dorosłych, co najmniej w zakresie uczestniczenia w zgromadzeniu. Tym bardziej uzasadnia to potrzebę wyodrębnienia z tej grupy dzieci. Wskazane prawo należy do grupy praw politycznych, a zatem naturalne wydaje się być realizowanie tej wolności właśnie przez dorosłych, z natury zainteresowa-nych sprawami funkcjonowania państwa.
Omawianą kwestię w szczególny sposób normuje Konwencja o ochronie praw dziecka (dalej: Konwencja)9. Wskazano w niej wprost, że prawo do spokojnych
(poko-jowych) zgromadzeń przysługuje dzieciom, o czym stanowi art. 15 tego aktu prawne-go. Wskazany artykuł należy interpretować, mając na względzie poprzedzające unor-mowania Konwencji. Pierwszą z nich jest zakaz dyskryminacji (art. 2 Konwencji). W przypadku dzieci sam wiek może być powodem dyskryminowania. Jako przykład podaje się Brazylię, w której władze starają się ukryć problem biednych dzieci wałęsa-jących się po ulicach poprzez zakazywanie pokazywania się im publicznie. Następną regulacją wartą wspomnienia jest obowiązek uwzględniania przez organy władzy
pu-7 Art. 11 Afrykańskiej Karty Praw Człowieka i Ludów z 1981 r., http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/ inne/1981.html [dostęp: 29.06.2017].
8 Art. 15 Amerykańskiej Konwencji Praw Człowieka z 1969 r., http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/inne /1969a.html [dostęp: 29.06.2017].
9 Konwencja o prawach dziecka, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r. (Dz. U. 1991 nr 120, poz. 526).
blicznej interesów dziecka (art. 3 Konwencji). Kolejna to prawo do życia, poprawy warunków życia i rozwoju (art. 6 Konwencji). W wielu słabiej rozwiniętych państwach, które nie poświęcają problemom ubóstwa dzieci należytej uwagi, te faktycznie radzą sobie z codziennością dlatego, że przebywają we wzajemnie wspierającej się grupie. To grupa zapewnia im bezpieczeństwo. Wskazać także należy na art. 12 Konwencji, gwarantujący prawo do wyrażania własnych poglądów we wszystkich sprawach doty-czących dziecka, z uwzględnieniem jego wieku i dojrzałości10. Komitet Praw Dziecka
(dalej: Komitet) – o którym poniżej ‒ w uwagach ogólnych do art. 12 Konwencji wska-zał, iż jest to regulacja wyjątkowa w traktatowym prawodawstwie poświęconym wol-nościom i prawom człowieka. Ustanawia ona prawny i socjalny status dziecka, które z jednej strony nie jest w pełni niezależne od dorosłych, ale z drugiej jest samodzielnym podmiotem tego prawa. Jednocześnie podkreślono, że we wskazanej jednostce redak-cyjnej ustanowiono jedną z czterech podstawowych zasad Konwencji. Kolejne trzy to właśnie wymienione: zakaz dyskryminacji, prawo do życia i rozwoju, oraz uwzględ-nianie interesów dziecka11. W literaturze zaznaczono, że omawiana regulacja
przewidu-je możliwość ograniczenia wolności zgromadzeń. Ograniczenia takie muszą przewidu-jednak „być wprowadzane na podstawie prawa, które przewiduje jasne kryteria oceny, czy dane działanie jest z nim zgodne czy nie”12.
W kontekście powyższych regulacji w literaturze podkreśla się szczególny wydźwięk postanowienia art. 15 Konwencji. Chodzi tu o stworzenie gwarancji bezpieczeństwa dzie-ci i młodzieży również wtedy, gdy pozbawione są jej ze strony państwa, także np. w sferze praw pracowniczych, czy też mają problemy z odnalezieniem właściwego sobie miejsca w społeczeństwie13. Oczywiście cel taki jest słuszny i zrozumiały. Można mieć jednak
wątpliwości, czy w gorzej rozwiniętych państwach w ogóle będzie on możliwy do
spełnie-nia, skoro państwo nie będzie ich w stanie zapewnić. Cały zatem ciężar spoczywał będzie na organizacjach trzeciego sektora oraz organizacjach międzynarodowych.
Wypada zaznaczyć, że Rzeczpospolita Polska ratyfikowała Konwencję składając deklarację dotyczącą m.in. art. 15. Stosownie do jej treści korzystanie ze wskazanej wolności „musi uwzględniać poszanowanie władzy rodzicielskiej, w zgodzie z polskimi zwyczajami i tradycją”14. W literaturze wskazuje się jednak, że „w świetle polskiej
Kon-stytucji prawo do wychowania dzieci w zgodzie z przekonaniami rodziców nie jest ab-10 A. Daly, The Importance of CRC Article 15: The Rights of the Child to Freedom of Association and
to Freedom of Peaceful Assembly, Leyden 2016, s. 1-2.
11 Komitet Praw Dziecka, General Comment No. 12 (2009), The right of the child to be heard, GE.09-43699 (E) 280709, Geneva 2009, s. 5.
12 A. Śledzińska-Simon, Prawo dziecka do uczestnictwa w życiu publicznym, [w:] S.L. Stadniczeńko,
Konwencja o prawach dziecka, Wybór zagadnień (artykuły i komentarze), Warszawa 2015, s. 141-142.
13 A. Daly, The Importance of..., s. 1. 14 Za: A. Śledzińska-Simon, op. cit., s. 141.
solutne, a „wychowanie to powinno uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego sumienia i wyznania oraz jego przekonania” (art. 48 ust. 1)”15.
Na mocy Konwencji utworzono Komitet Praw Dziecka (dalej: Komitet). Składa się on z osiemnastu członków – ekspertów, reprezentujących wysoki poziom moralny i po-siadających uznane kompetencje w dziedzinie praw dziecka. Jego podstawowym zada-niem jest monitorowanie i badanie postępów dokonywanych przez Państwa ‒ Strony w realizacji zobowiązań przewidzianych we wskazanym akcie prawnym (art. 43 ust. 1 i 2 Konwencji). Państwa – Strony zobowiązane są do przedkładania Komitetowi za po-średnictwem Sekretarza Generalnego Narodów Zjednoczonych sprawozdań odnośnie do środków stosowanych przez nie do realizacji praw zawartych w Konwencji oraz po-stępów w korzystaniu z tych praw. Pierwsze sprawozdanie należy złożyć w ciągu dwóch lat od wejścia w życie Konwencji dla danego państwa, zaś następnie co pięć lat. Spra-wozdania mają wskazywać na czynniki oraz na ewentualne trudności wpływające na stopień wypełnienia zobowiązań wynikających z niniejszej konwencji (art. 44 ust. 1 Konwencji). Komitet może także podejmować określone w art. 45 lit. b-d Konwencji działania. Zaliczyć do nich wypada:
przekazywanie wyspecjalizowanym agencjom, Funduszowi Narodów Zjednoczo-•
nych na rzecz Dzieci i innym właściwym organom sprawozdań Państw ‒ Stron, zawierających prośby lub wskazujących na potrzebę w zakresie doradztwa tech-nicznego bądź pomocy, łącznie z ewentualnymi uwagami i sugestiami Komitetu odnośnie do owych próśb lub wskazań;
zalecenie Zgromadzeniu Ogólnemu zwrócenia się do Sekretarza Generalnego •
o zainicjowanie w jego imieniu badań konkretnych problemów odnoszących się do praw dziecka;
przekazanie sugestii i ogólnych zaleceń w oparciu o otrzymywane informacje, •
zgodnie z art. 44 i 45 Konwencji. Sugestie te i ogólne zalecenia przekazywane są zainteresowanemu Państwu ‒ Stronie i podawane do wiadomości Zgromadzenia Ogólnego, łącznie z ewentualnymi uwagami Państw ‒ Stron.
Wykonywanie tych charakterystycznych dla uniwersalnego systemu ochrony wol-ności i praw człowieka uprawnień przez Komitet jest jednak krytykowane w literaturze. Wskazuje się m.in., że Komitet nie przywiązuje wystarczającej wagi do interpretacji poszczególnych postanowień Konwencji. Często poszczególne wolności i prawa wy-mienione w Konwencji są niejako pomijane czy poruszane przy okazji omawiania jednej z zasad ogólnych Konwencji16. Gdy idzie o wolność zgromadzeń, to faktycznie należy
15Ibidem.
16 L. Smith, Convention on the Rights of the Child: Freedom of expression for children, [w:] T. Mac-Gongale, Y. Donders (eds.), The United Nations and Freedom of Expression and Information. Critical
wskazać, że nie poświęcono jej choćby jednej uwagi ogólnej. Kwestia ta nie wystąpiła także w ogóle w ostatnich dostępnych raportach złożonych przez Rzeczpospolitą czy w sugestiach i ogólnych zaleceniach wystosowanych przez Komitet do Polski po rapor-cie17. Tym niemniej zauważa się, że w ostatnich latach także i wolność zgromadzeń
za-częła być częściej przedmiotem zainteresowania Komitetu. Dzieje się tak w przypadku wstąpień do państw, w których ogólnie wolności i prawa polityczne nie są należycie przestrzegane (np. Białoruś, Birma, Egipt czy Syria)18. Nadto Komitet wskazał, że
pra-wo zagwarantowane w art. 15 Konwencji powinno mieć spra-woje jednoznaczne odzwier-ciedlenie w krajowym prawodawstwie (czego – jak się okaże w dalszej części opraco-wania – polski prawodawca zaniechał)19. Zapewnienie wolności zgromadzeń dla dzieci
niesie także za sobą istotne zobowiązanie dla państwa. Jest nim obowiązek zapewnienia bezpieczeństwa dzieciom biorącym udział w takim zgromadzeniu20. Kolejnym jest
obo-wiązek powstrzymania się od działań, które naruszałyby nienaruszalność dziecka lub godziłyby w jego wolność. Ostatnim natomiast jest zobowiązanie państwa do wypełnie-nia wszystkich niezbędnych działań w celu zapewniewypełnie-nia realizacji omawianej wolności, w tym na poziomie prawodawstwa, jak i planowania ewentualnych wydatków21.
Wskazać także wypada, że omawiana wolność nie podlega ograniczeniom z wyjąt-kiem tych, które są zgodne z prawem i które są konieczne w społeczeństwie demokra-tycznym do zapewnienia interesów bezpieczeństwa narodowego, porządku publicznego, ochrony zdrowia bądź moralności społecznej lub ochrony praw i wolności innych osób (art. 15 ust. 2 Konwencji).
W systemie ochrony wolności i praw człowieka kreowanym przez Unię Europejską nie sposób jest pominąć treści art. 24, w szczególności zaś ust. 1 tej jednostki redakcyj-nej. Zgodnie z nim „Dzieci mają prawo do ochrony i opieki, jaka jest konieczna dla ich dobra. Mogą swobodnie wyrażać swoje poglądy. Poglądy te są brane pod uwagę w spra-wach, które ich dotyczą, stosownie do ich wieku i stopnia dojrzałości”. Wypada także powrócić w tym kontekście do systemu europejskiego. Kwestię objęcia dzieci regulacją art. 11 ust. 1 EKPCz zajmował się bowiem Europejski Trybunał Praw Człowieka (dalej: ETPCz). W wyroku z dnia 14 lutego 2006 r., w sprawie Christian Democratic People’s 17 Zob. odpowiednio: Komitet Praw Dziecka. Consideration of reports submitted by States parties
under article 44 of Convention. Third and fourth periodic reports of States parties due in 2008, Poland,
GE.14-24339, Komitet Praw Dziecka, List of issues in relation to the third and fourth periodic reports of
Po-land, GE.15-06579 (E).
18 L. Smith, op. cit., s. 166. Działania te szeroko opisuje także A. Daly, Demonstrating Positive
Obli-gations: Children’s Rights and Peaceful Protest in International Law, „George Washington International
Law Review” 2013, nr 4, s. 27.
19 R. Hodgkin, P. Newell, Implementation Handbook for the Convention on the Rights of the Child, Geneva 2007, s. 197 i n.
20 A. Daly, Demonstrating Positive..., s. 25-26. 21 Za: ibidem, s. 28-29.
Party v. Moldova, ETPCz stwierdził m.in., że gdy idzie o zgromadzenia publiczne, to każdy może w nich uczestniczyć, nie wyłączając dzieci. W zasadzie uczestnictwo dzieci w takim zgromadzeniu zależy od decyzji rodziców. Wbrew wolności zgromadzeń byłoby zakazanie dzieciom uczestnictwa w zgromadzeniach publicznych, szczególnie takich, które dotyczą kwestii związanych z ich wychowaniem czy edukacją22.
Wolność zgromadzeń dzieci w ujęciu krajowym 3.
W polskim porządku prawnym wolność zgromadzeń uregulowana została w art. 57 Konstytucji RP23, który umieszczony został jako pierwszy w śródtytule ,,Wolności i
pra-wa polityczne” rozdziału II. ,,Wysunięcie wolności zgromadzeń na czoło katalogu”24
wskazanych wolności i praw utożsamiane jest − przez niektórych przedstawicieli dok-tryny25 – z jej szczególnym znaczeniem. Argument ten wydaje się słuszny, bowiem
prze-mawia za nim uznanie wolności zgromadzeń za ,,szczególny sposób wyrażania poglą-dów, przekazywania informacji i oddziaływania na postawy innych osób”26, a także
powiązanie tej wolności z innymi wolnościami i prawami politycznymi, choć – co warto w tym miejscu podkreślić – w doktrynie nie ma jednolitego stanowiska w tej kwestii27.
Różnice w poglądach dotyczą także zakresu przedmiotowego wolności zgroma-dzeń. Paweł Sarnecki uważa, że wolność, o której mowa, należy ujmować w wąskim rozumieniu. ,,Dotyczy ona zebrań mających za swój przedmiot zagadnienia polityczne. Poza zakresem wolności zgromadzeń pozostają więc spotkania o charakterze prywat-nym, co oczywiście nie oznacza, iż nie korzystają one w ogóle z konstytucyjnej ochrony, podstawą dla niej są postanowienia ustawy zasadniczej statuujące prawo do ochrony pry-watności (art. 47)”28. Odmienne zdanie, które w pełni aprobujemy, wyraża Jacek
Sob-czak. Według tego Autora art. 57 Konstytucji dotyczy ,,wszelkich zgromadzeń, a nie tyl-22 Wyrok ETPCz z dnia 14 lutego 2006 r., Christian Democratic People’s Party v. Moldova, http:// hudoc.echr.coe.int/eng#{%22itemid%22:[%22001-72346%22]} [dostęp: 30.06.2017]. Warto także pod-nieść, że również w sprawie Valamis v. Greece rozstrzygnięty miał być podobny problem, lecz ETPCz ostatecznie nie odwołał się do prawa dziecka do uczestniczenia w zgromadzeniu publicznym. Tak: A. Daly,
Demoinstrating Positive..., s. 31-32.
23 Art. 57 ,,Każdemu zapewnia się wolność organizowania pokojowych zgromadzeń i uczestniczenia w nich. Ograniczenie tej wolności może określać ustawa”, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwiet-nia 1997 r., Dz. U. Nr 78, poz. 483 ze zm.
24 W. Sokolewicz, Komentarz do art. 57, [w:] L. Garlicki (red.), Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej.
Komentarz, t. IV, Warszawa 2005, s. 7.
25 Zob. np. P. Sarnecki, Prawo konstytucyjne RP, Warszawa 2008, s. 132; P. Czarny, B. Naleziński,
Wolność zgromadzeń, [w:] B. Banaszak, A. Preisner (red.), Prawa i wolności obywatelskie w Konstytucji RP, Warszawa 2002, s. 571.
26 Wyrok TK z dnia 28 czerwca 2000 r., K 34/99. 27 Zob. np. W. Sokolewicz, op. cit., s. 7. 28 P. Sarnecki, op. cit., s. 132.
ko politycznych, oczywiście pod warunkiem, że będą one miały charakter pokojowy”29.
Na kwestię tę i wcześniejszą zwrócił uwagę także Trybunał Konstytucyjny, który wyraź-nie podkreślił, że umiejscowiewyraź-nie wolności zgromadzeń w części rozdziału II, zatytuło-wanej „Wolności i prawa polityczne” ,,wiąże się ze szczególnym znaczeniem tej wolno-ści dla sfery życia politycznego. Zamieszczenie art. 57 konstytucji wśród wolnowolno-ści i praw politycznych nie upoważnia jednak do wyciągnięcia wniosku, że konstytucyjne pojęcie zgromadzenia obejmuje wyłącznie zebrania o charakterze politycznym. Art. 57 konstytu-cji gwarantuje wolność zgromadzeń politycznych, innych zgromadzeń publicznych, a także zgromadzeń prywatnych, nie związanych ze sferą życia publicznego. Ochrona konstytucyjna rozciąga się zarówno na zgromadzenia w pomieszczeniach zamkniętych jak i na zgromadzenia na otwartej przestrzeni, w tym m.in. na zgromadzenia na drogach publicznych”30. Ważne przy tym jednak jest, aby zgromadzenie miało charakter
pokojo-wy, bowiem jest to warunek konieczny, aby mogło ono zostać objęte ochroną.
Pokojowy charakter zgromadzenia dotyczy jego przebiegu. Jak podkreślił Trybu-nał Konstytucyjny, ,,zgromadzenie pokojowe to zgromadzenie, które przebiega z posza-nowaniem integralności fizycznej osób oraz mienia prywatnego i publicznego. Pojęcie «zgromadzenia pokojowego» wyklucza zatem stosowanie przemocy oraz przymusu przez uczestników zgromadzenia, zarówno wobec innych uczestników zgromadzenia, jak i wobec osób trzecich oraz funkcjonariuszy publicznych”31. Zdaniem Trybunału
,,Pokojowy charakter zgromadzenia, będący fundamentalną cechą konstytucyjnej wol-ności zgromadzeń, winien być oceniany zarówno w świetle założonego celu, zamiarów organizatorów zgromadzenia, jak i dotyczyć przebiegu zgromadzenia. W doktrynie de-mokratycznych państw europejskich mających doświadczenie w ocenie charakteru zgromadzeń publicznych nieprzypadkowo wskazuje się na potrzebę dalece posuniętej ostrożności w podchodzeniu do zdarzeń, które uprawniałyby do uznania zgromadzenia za takie, które utraciło swój pokojowy charakter. Podkreśla się tutaj, że zgromadzenie nie traci jeszcze swego pokojowego charakteru, jeśli zdarzają się pojedyncze incydenty czy zakłócenia spokoju. Przestaje być pokojowe, gdy zakłócenia stają się poważne, do-chodzi do przemocy wobec osób lub rzeczy. Nawet zgromadzenia, na których podburza się do czynów karalnych słowami lub pismem albo prowokuje się lub poniża innych, tracą swój pokojowy charakter dopiero wtedy, gdy pojawia się przemoc lub powstają szkody”32.
29 J. Sobczak, Wolność zgromadzeń a prawo do prywatności i ochrony wizerunku ich uczestników, [w:] P. Hofmański (red.), Fiat iustitia pereat mundus. Kięga jubileuszowa poświęcona Sędziemu Sądu
Najwyż-szego Stanisławowi Zabłockiemu z okazji 40-lecia pracy zawodowej, Warszawa 2014, s. 522.
30 Wyrok TK z dnia 28 czerwca 2000 r., K 34/99. 31Ibidem.
Jak wynika z treści art. 57 Konstytucji, adresatem wolności zgromadzeń jest każdy. Należy przy tym zwrócić uwagę, że wyróżnienie przez ustawę zasadniczą ,,wolności orga-nizowania zgromadzeń i wolności uczestniczenia w nich pozwala na różne określenie za-kresu podmiotowego tej wolności. Każdy w odniesieniu do organizującego zgromadzenie oznacza zarówno osobę fizyczną, jak i prawną, z oczywistych zaś względów w przypadku wolności uczestniczenia w zgromadzeniu należy założyć, że chodzić tu może tylko o oso-bę fizyczną”33, a więc nie tylko obywatela, ale także cudzoziemca i apatrydę. Ogólnie rzecz
ujmując, podmiotem wolności zgromadzeń – w odniesieniu do osoby fizycznej – może być zarówno osoba dorosła, jak i dziecko, która/które korzysta z tej wolności w sposób kolek-tywny. Ponadto należy mieć na uwadze, że z treści wskazanego wyżej przepisu wynika również możliwość ograniczenia wolności zgromadzeń w drodze aktu prawnego rangi ustawy34. Podstawowe znaczenie w tej kwestii przypisuje się ustawie Prawo o
zgromadze-niach35, która w art. 4 ust. 1 stanowi, że ,,Prawo organizowania zgromadzeń nie przysługu-je osobom nieposiadającym pełnej zdolności do czynności prawnych”.
Mając na względzie zacytowany wyżej przepis dostrzeżemy, że ustawodawca przy-znał prawo organizowania zgromadzeń tylko osobom dorosłym, tj. takim, które ukoń-czyły osiemnaście lat i mają pełną zdolność do czynności prawnych36. Wymóg ten nie
dotyczy jednak osób uczestniczących w zgromadzeniu, a to oznacza, że jego uczestni-kiem może być nie tylko osoba dorosła, ale także i dziecko pod warunuczestni-kiem, że nie ma przy sobie broni, materiału wybuchowego, wyrobów pirotechnicznych lub innych nie-bezpiecznych materiałów lub narzędzi37.
Co ciekawe, ustawa Prawo o zgromadzeniach definiuje zgromadzenie jako ,,zgru-powanie osób na otwartej przestrzeni dostępnej dla nieokreślonych imiennie osób w określonym miejscu w celu odbycia wspólnych obrad lub w celu wspólnego wyraże-nia stanowiska w sprawach publicznych”38. Przyjęcie takiej definicji może sprawiać
pewne problemy interpretacyjne, bowiem pojawia się pytanie, kiedy możemy mówić 33 B. Banaszak, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, wyd. 2, Warszawa 2012, s. 345. 34 ,,Nie znaczy to jednak, że ustawodawca może w dowolny sposób decydować o treści i zakresie ograniczeń wolności zgromadzeń. Przepis ten nie wyłącza bowiem stosowania art. 31 ust. 3 Konstytucji, który mówi o konieczności zachowania przez ustawodawcę zwykłego miary w ograniczeniach konstytucyj-nych wolności i praw. Ograniczenia zatem po pierwsze, mogą być ustanowione tylko w ustawie, po drugie, mogą być ustanowione tylko wtedy gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla ochrony wskazanych wartości (bezpieczeństwo państwa lub porządek publiczny, ochrona środowiska, zdrowia i moralności pu-blicznej, wolności i praw innych osób), po trzecie – nie mogą naruszać istoty danej wolności lub prawa”, wyrok TK z dnia 10 lipca 2008 r., P 15/08.
35 Ustawa z dnia 24 lipca 2015 r. Prawo o zgromadzeniach, Dz. U. z 2015 r. poz. 1485 ze zm. 36 Art. 10 § 1. Pełnoletnim jest, kto ukończył lat osiemnaście. Art. 11. Pełną zdolność do czynności praw-nych nabywa się z chwilą uzyskania pełnoletności. Ustawa z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, t. j. Dz. U. z 2017 r. poz. 459 ze zm.
37 Art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 24 lipca 2015 r. Prawo o zgromadzeniach. 38Ibidem, art. 3 ust. 1.
o zgrupowaniu osób i o sprawie publicznej. Naszym zdaniem za zgromadzenie − w świe-tle obowiązujących przepisów − można uznać zgrupowanie już dwóch osób. Trudno natomiast wyjaśnić, co ustawodawca rozumie pod pojęciem ,,sprawy publicznej”. Wy-daje się, że termin ten można ,,w pewnym sensie utożsamiać z wszystkimi działaniami (jak również zaniechaniami) podmiotów podejmujących czynności w sferze realizacji zadań zaliczanych do szeroko rozumianego interesu publicznego”39.
Z przedstawionych powyżej rozwiązań przyjętych na gruncie ustawy Prawo o zgro-madzeniach wynika, że odnosi się ona wyłącznie do zgromadzeń publicznych. Zgroma-dzenie takie, jak podkreśla Trybunał Konstytucyjny, ,,choć jest okazjonalne, nie jest jednak przypadkowym zgrupowaniem osób, lecz zgromadzeniem intencjonalnym, zwo-łanym przez jego organizatorów; ma swój konkretny cel, którym jest wyrażenie opinii lub idei albo też obrona określonych interesów przez jego uczestników”40. Jak
wspo-mnieliśmy już wcześniej, organizatorem zgromadzenia może być tylko osoba dorosła, natomiast jego uczestnikiem także dziecko, które pozostaje pod opieką rodziców lub opiekunów prawnych. Ponadto zarówno dorosły, jak i dziecko może być także uczestni-kiem zgromadzenia spontanicznego, tzn. takiego, które odbywa się ,,w związku z zaist-niałym nagłym i niemożliwym do wcześniejszego przewidzenia wydarzeniem związa-nym ze sferą publiczną, którego odbycie w inzwiąza-nym terminie byłoby niecelowe lub mało istotne z punktu widzenia debaty publicznej”41. Ze zgromadzeniem, o którym mowa,
możemy mieć do czynienia np. w przypadku ,,zmiany sytuacji politycznej w państwie, podwyżki cen, uświadomienia sobie skutków jakichś działań organów państwowych”42,
,,reakcji na oświadczenie polityka, niespodziewanej wizyty gościa zagranicznego, uchwalenia ustawy”43.
Poza zakresem ustawy Prawo o zgromadzeniach pozostają zgromadzenia prywat-ne, bowiem zgodnie z definicją zawartą w tym akcie zgromadzeniem jest zgrupowanie, które dotyczy sprawy publicznej. Przyjęcie takiego rozwiązania nie oznacza jednak, że organizowanie i uczestniczenie w zgromadzeniu prywatnym jest zabronione. Ustawa przecież nie wprowadza zakazu gromadzenia się w innych sprawach aniżeli publiczne. Wobec tego brak publicznego charakteru sprawy wiąże się z tym, że zarówno organiza-tor, jak i uczestnicy zgromadzenia prywatnego nie podlegają przepisom wskazanej wy-żej ustawy. Nic nie stoi zatem na przeszkodzie, aby dzieci mogły zorganizować i uczest-niczyć w zgromadzeniu prywatnym, którego celem byłoby wyrażenie poparcia np. innemu dziecku. Aby można było mówić o zgromadzeniu prywatnym, uważamy, że 39 M. Jabłoński, K. Wygoda, Ustawa o dostępie do informacji publicznej. Komentarz, Wrocław 2002, s. 19. 40 Wyrok TK z dnia 10 lipca 2008 r., P 15/08.
41 Art. 3 ust. 2 ustawy z dnia 24 lipca 2015 r. Prawo o zgromadzeniach. 42 J. Sobczak, op. cit., s. 518.
wystarczyłoby, aby dwoje dzieci zebrało się w określonym miejscu (park, chodnik) i wspólnie wyraziło swoje stanowisko, że np. Janek Kowalski z miejscowości X jest najlepszym tancerzem breakdance w kategorii wiekowej od 7 do 10 lat.
Mając na względzie powyższe odniesienia dokonane na tle Konstytucji RP oraz ustawy Prawo o zgromadzeniach można stwierdzić, że zgromadzenie to zgrupowanie osób ,,których celem są wspólne obrady lub wspólne wyrażenia stanowiska bez względu na to, czy ich uczestnicy wyrażają swoje pogląd przy pomocy słowa czy też w inny spo-sób”44. Jak podkreślił Trybunał Konstytucyjny, cechą każdego zgromadzenia, tj.
zarów-no publicznego, jak i prywatnego jest istnienie ,,psychicznego związku pomiędzy zebra-nymi osobami”45, a więc także i dziećmi. Istnienie intelektualnej więzi między
uczestnikami zgrupowania wiąże się zatem z chęcią wymiany opinii lub poglądów. Na-leży jednak pamiętać, że konstytucyjna wolność zgromadzeń może podlegać ogranicze-niom tylko w drodze ustawy (art. 57 zd. 2). ,,Nie znaczy to jednak, że ustawodawca może w dowolny sposób decydować o treści i zakresie ograniczeń wolności zgroma-dzeń. Przepis ten nie wyłącza bowiem stosowania art. 31 ust.3 Konstytucji, który mówi o konieczności zachowania przez ustawodawcę zwykłego miary w ograniczeniach kon-stytucyjnych wolności i praw. Ograniczenia zatem popierwsze – mogą być ustanowione tylko w ustawie, po drugie – mogą być ustanowione tylko wtedy gdy są konieczne w de-mokratycznym państwie dla ochrony wskazanych wartości (bezpieczeństwo państwa lub porządek publiczny, ochrona środowiska, zdrowia imoralności publicznej, wolności i praw innych osób), po trzecie – nie mogą naruszać istoty danej wolności lub prawa”46.
Jak wspomnieliśmy już wcześniej, podstawowe znaczenie ma w tym przypadku ustawa Prawo o zgromadzeniach, która przewiduje ograniczenia tylko co do zgromadzeń pu-blicznych47. Poza jej regulacją pozostają więc zgromadzenia prywatne, które nie
wiado-mo dlaczego zostały przez ustawodawcę pominięte.
Zakończenie 4.
Wolność zgromadzeń, której adresatami są nie tylko osoby dorosłe, ale także i dzieci, uregulowana została zarówno w płaszczyźnie międzynarodowej, jak i krajowej. W tej ostatniej kluczowe znaczenie przypisuje się art. 57 Konstytucji RP i rozwijającej jego po-stanowienia ustawie Prawo o zgromadzeniach. Zgodnie z art. 4 ust. 1 tej ustawy, ,,Prawo organizowania zgromadzeń nie przysługuje osobom niemającym pełnej zdolności do
44 Wyrok TK z dnia 28 czerwca 2000 r., K 34/99. 45 Wyrok TK z dnia 10 lipca 2008 r., P 15/08. 46Ibidem.
czynności prawnych”. Odnosząc się do tego przepisu warto nadmienić, że także i inne europejskie kraje regulują granice wolności gromadzenia się, mając na względzie wiek uczestników i organizatorów zgromadzenia. Dla przykładu można wskazać, że w art. 2 fińskiej ustawy o zgromadzeniach publicznych wyszczególniono, że aby móc zorganizo-wać zgromadzenie, osoba musi posiadać odpowiednik znanej z polskiego prawodawstwa pełnej zdolności do czynności prawnych, a zatem mieć ukończone 18 lat. Nie ma nato-miast restrykcji, gdy idzie o uczestnictwo w zorganizowanym zgromadzeniu48. Wobec tego
wydawać by się mogło, że wprowadzone w drodze ustawy ograniczenia są niezgodne nie tylko z Konstytucją, ale także i z art. 15 Konwencji o prawach dziecka. Jak się okazuje, wcale tak nie jest, o czym świadczy orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. Organ ten co prawda orzekał co do zgodności poprzednio obowiązującej ustawy, niemniej stanowi-sko przez niego zajęte jest w pełni aktualne. Trybunał zwrócił bowiem uwagę, że ,,Wol-ność zgromadzeń obejmuje, zgodnie z brzmieniem art. 57 Konstytucji, wol,,Wol-ność organizo-wania pokojowych zgromadzeń oraz wolność uczestniczenia w nich. Wyróżnienie tych dwóch elementów służyć ma nie tylko doprecyzowaniu zakresu gwarancji konstytucyj-nych wskazanej wolności, ale także podkreślać odmienny charakter obu jej komponentów. Odrębne ujęcie wolności organizowania zgromadzeń oraz wolności brania dobrowolnego udziału w trwającym zgromadzeniu wskazuje na brak treściowej tożsamości obu kategorii, a tym samym skłania do nadania im różnego zakresu znaczeniowego.
Wolność organizowania pokojowych zgromadzeń i wolność udziału w takim zgru-powaniu wzajemnie się uzupełniają. Stwarza to w przestrzeni publicznej warunki do wyrażania swoich poglądów i formułowania stanowisk w określonej sprawie. Wolność organizowania poprzedza korzystanie z wolności pokojowych zgromadzeń, czyli doty-czy udziału w takim wydarzeniu. Konieczne jest określenie czasu, miejsca oraz wyzna-czenie tematyki zgromadzenia. Zadanie to powierza się organizatorowi zgromadzenia, którym jest konkretnie identyfikowana osoba. Na organizatorze ciążą określone obo-wiązki w sferze informacyjnej związane z koniecznością notyfikacji zamiaru przepro-wadzenia zgromadzenia. Osoba ta pełni – co do zasady – funkcję przewodniczącego zgromadzenia obowiązanego do jego otwarcia, kierowania przebiegiem oraz zamknię-cia go. Organizator ma również uprawnienia do zapewnienia zgodnego z prawem odby-wania zgromadzenia i ponosi w tym zakresie odpowiedzialność prawną.
Wolność uczestniczenia w zgromadzeniach obejmuje możliwość dobrowolnego przyłączenia się do takiego zgrupowania, pozostawania w miejscu i czasie jego trwania oraz możliwość jego opuszczenia w wybranym przez siebie momencie. Zakłada zatem 48 L. Kirschke, J. Lunn, T. Mendel, R. Carver, Kid’s Talk, Freedom of Expression and the UN
Conven-tion on the Rights of the Child, London 1999, s. 52-53. Tekst ustawy dostępny na stronie: http://www.finlex. fi/fi/laki/kaannokset/1999/en19990530.pdf [dostęp: 29.06.2017].
akceptację ustalonej uprzednio formy oraz treści wyrażania określonych poglądów w kwestiach publicznych. Nie wiąże się z koniecznością istnienia organizacyjnych po-wiązań między uczestnikami zgromadzenia […]; uczestnicy są anonimowi […].
Wskazane różnice w zakresie znaczeniowym obu elementów składowych wolności zgromadzeń nakazują nieco odmiennie postrzegać zakres treściowy obu wolności wy-szczególnionych w art. 57 Konstytucji. Wyłączenie wolności organizowania zgroma-dzeń nie powoduje samo w sobie automatycznego wyłączenia wolności uczestniczenia w takich zgrupowaniach. Nie wszyscy biorący udział w zgromadzeniu muszą mieć jed-nocześnie zapewnioną możliwość organizowania tego rodzaju wydarzeń […]. W tym kontekście wprowadzanie ograniczeń wolności organizowania pokojowych zgromadzeń można rozpatrywać odrębnie od wolności uczestniczenia w zgromadzeniach. […] Czyn-ności polegające na zwoływaniu, a następnie kierowaniu zgromadzeniem mogą być po-dejmowane przez osoby będące w stanie sprostać temu zadaniu […]. Z tego powodu wprowadzenie ograniczeń wolności organizowania pokojowych zgromadzeń należy uznać za uzasadnione, biorąc pod uwagę potrzebę ochrony bezpieczeństwa lub porządku publicznego, zasad moralności publicznej oraz wolności i praw innych osób (art. 31 ust. 3 Konstytucji). Kryteria zastosowane w art. 3 ust. 1 prawa o zgromadzeniach [obec-nie – art. 4 ust. 1, przyp. J.R i J.W.] [obec-nie stanowią arbitralnego ograniczenia wolności organizowania pokojowych zgromadzeń. Wyłączają możliwość korzystania z tej wolno-ści przez osoby, które z racji swojego wieku bądź cech indywidualnych stwierdzonych orzeczeniem sądowym nie ponoszą pełnej odpowiedzialności za swoje działania. Biorąc pod uwagę nałożenie określonych obowiązków na organizatora zgromadzenia oraz pod-danie go odpowiedniemu reżimowi odpowiedzialności prawnej, ograniczenie grupy osób mogących pełnić tę funkcję wyłącznie do tych, które mają pełną zdolność do czyn-ności prawnych, jest przydatne i niezbędne do osiągnięcia rezultatów zamierzonych przez ustawodawcę. Ograniczenie to nie jest nadmierne z punktu widzenia wykonywa-nia analizowanej tu wolności.
Ustawodawca wyłączył możliwość organizowania zgromadzeń przez osoby mało-letnie oraz ubezwłasnowolnione, ale zagwarantował ją każdej osobie mającej pełną zdolność do czynności prawnej […]”49. Rozwiązanie takie ,,nie narusza istoty wolności
zgromadzeń […] nie wiąże się bowiem automatycznie z wyłączeniem czy też ogranicze-niem możliwości udziału w takich zgromadzeniach przez osoby małoletnie bądź niepo-siadające pełnej zdolności do czynności prawnych. Osoby te mogą zatem efektywnie uczestniczyć w życiu publicznym przez wspólne wyrażanie stanowisk i prezentowanie opinii w sprawach o istotnym znaczeniu społecznym i politycznym […]. W tym sensie ograniczenie wynikające z kwestionowanego przepisu prawa o zgromadzeniach nie
może być postrzegane jako […] przejaw dyskryminacji pewnej kategorii podmiotów, bo jest to rozwiązane o charakterze ochronnym. Chroni osoby niemające pełnej zdolności do czynności prawnej przed obowiązkami i reżimem odpowiedzialności prawnej zwią-zanymi z funkcją organizatora zgromadzenia. Nie ogranicza przy tym możliwości ko-rzystania przez te osoby z wolności uczestniczenia w pokojowych zgromadzeniach”50.
Podsumowując, z przejawem wolności zgromadzeń mamy do czynienia, gdy doj-dzie do zgrupowania osób oraz gdy pomiędzy zebranymi osobami będoj-dzie zachodziła intelektualna więź wynikająca ze wspólnej chęci wyrażenia stanowiska w sprawie pu-blicznej lub prywatnej. Wprowadzenie więc ustawowego wymogu posiadania pełnej zdolności do czynności prawnych w zakresie organizowania zgromadzeń publicznych co prawda stanowi ograniczenie wolności zgromadzeń, to jednak jest ono dopuszczalne, gdyż nie narusza istoty tej wolności.
Bibliografia
Banaszak B., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, wyd. 2, Warszawa 2012. Bodnar A., Ziółkowski M., Zgromadzenia spontaniczne, „Państwo i Prawo” 2008, nr 5.
Czarny P., Naleziński B., Wolność zgromadzeń, [w:] B. Banaszak, A. Preisner (red.), Prawa i wolności
obywatelskie w Konstytucji RP, Warszawa 2002.
Daly A., Demonstrating Positive Obligations: Children’s Rights and Peaceful Protest in International
Law, „George Washington International Law Review” 2013, nr 4.
Daly A., The Importance of CRC Article 15: The Rights of the Child to Freedom of Association and
to Freedom of Peaceful Assembly, Leyden 2016.
Hodgkin R., Newell P., Implementation Handbook for the Convention on the Rights of the Child, Geneva 2007.
Jabłoński M., Wygoda K., Ustawa o dostępie do informacji publicznej. Komentarz, Wrocław 2002. Kirschke L., Lunn J., Mendel T., Carver R., Kid’s Talk, Freedom of Expression and the UN Convention
on the Rights of the Child, London 1999.
Komitet Praw Dziecka, General Comment No. 12 (2009), The right of the child to be heard, GE.09-43699 (E) 280709, Geneva 2009.
Ławniczak A., Wolność zgromadzeń, [w:] M. Jabłoński (red.), Realizacja i ochrona konstytucyjnych
wol-ności i praw jednostki w polskim porządku prawnym, Wrocław 2014.
Nawrot M., Kilka uwag o konstytucyjnej wolności zgromadzeń, [w:] A. Kalisz (red.), Prawa człowieka.
Współczesne zjawiska, wyzwania, zagrożenia, A. Kalisz (red.), t. I, Sosnowiec 2015.
Sarnecki P., Prawo konstytucyjne RP, Warszawa 2008.
Smith L., Convention on the Rights of the Child: Freedom of expression for children [w:] red. T. Mac-Gongale, Y. Donders (eds.), The United Nations and Freedom of Expression and Information. Critical
Perspectives, Cambridge 2015.
Sobczak J., Wolność zgromadzeń a prawo do prywatności i ochrony wizerunku ich uczestników, [w:] P. Hofmański (red.), Fiat iustitia pereat mundus. Księga jubileuszowa poświęcona Sędziemu Sądu
Najwyższego Stanisławowi Zabłockiemu z okazji 40-lecia pracy zawodowej, Warszawa 2014.
Sokolewicz W., Komentarz do art. 57, [w:] L. Garlicki (red.), Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej.
Komentarz, t. IV, Warszawa 2005.
Śledzińska-Simon A., Prawo dziecka do uczestnictwa w życiu publicznym, [w:] S.L. Stadniczeńko,
