Barbara Mauer-Górska
Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa Uniwersytet Jagielloński
STRATEGIA EVIDENCE-BASED LIBRARIANSHIP (EBL)
[STRATEGY OF EVIDENCE-BASED LIBRARIANSHIP (EBL)]
Abstrakt: W latach 90. ubiegłego stulecia pojawiły się określenia, medycyna oparta na dowodach, praktyka oparta na wiarygodnych i aktualnych danych. Interdyscyplinarność wielu dziedzin nauki powoduje przenikanie stosowanych metod i źródeł informacyjnych. Tego przykładem je s t omówiona metodologia evidence-based, sto
sowana w celu dokumentacji badań nauk medycznych i w międzynarodowym bibliotekoznawstwie znana ja ko evidence-based librarianship. W spółpraca naukowa środow isk bibliotekarskich przyczyniła się do powstania no
wego typu opracowań analitycznych dotyczących prac z dziedziny bibliotekoznawstwa i publikowanych w specjal
nych wydawnictwach elektronicznych.
BIB LIO TEKO ZN AW STW O - EV ID EN C E -B ASE D LIB R A R IA N S H IP - M EDYC YNA - M ETAANALIZA
Abstract: The following scientific term inology as evidence-based medicine, evidence-based clinical practice has appeared since the 1990s. Interdisciplinary approach to many subjects of science pervades into the methods of research and resources. For example it is the evidence-based shown in the article as the methodology of the health sciences, and also - the international library science, called the evidence-based librarianship. The scientific cooperation among librarians all over the world has contributed to beginning of the new kind of analytical re
sources for the library science which are published in the special electronic publications.
EVIDENCE-BASED LIBR ARIAN SH IP - LIBRARY SCIENCE - M EDICINE - M ETAANALYSIS
*
* *
Wprowadzenie
Interdyscyplinarność wielu dziedzin nauki jest rezultatem przenikania metod i źródeł informacyjnych. Nale
ży do nich evidence-based medicine, metoda znana bardziej pod tą nazwą w języku angielskim i stosowana po
cząwszy od lat 90. dwudziestego wieku do analizy badań w naukach medycznych. Znana też jest jako popularna metoda badawcza w bibliotekoznawstwie międzynarodowym [Eldredge 2002, p. 71-77]. Wyszukiwanie tematu evidence-based librarianship w internetowych wyszukiwarkach pozwoliło na uzyskanie ponad stu trzydziestu tysięcy odpowiedzi. Wpisanie tego terminu w bazie bibliograficznej LISTA (Library, Information Science and
Dr BARBARA MAUER-GÓREKA, Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa UJ (od 2000). Wcześniej Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Katowicach (1973-1980), Biblioteka Śląskiej Akademii Medycznej (1980-2002).
Absolwentka kierunku bibliotekoznawstwo i informacja naukowa w Uniwersytecie Jagiellońskim (1979); doktor nauk humanistycznych (1999). Najważniejsze publikacje: (2003) Medical Information in Studies o f the Information Science and Librarianship, dok. elektr.; (2002) Stanisław Kośmiński (1837-1883) lekarz, bibliotekarz i bibliograf. Adres elektr.:
mauer@inib.uj.edu.pl
Technology Abstracts) dało w odpowiedzi dziewięćdziesiąt opisów bibliograficznych artykułów, opublikowa
nych w latach 2004-2007 w czasopismach z bibliotekoznawstwa, a zwłaszcza bibliotekarstwa medycznego. Ce
lem niniejszego opracowania jest omówienie evidence-based na podstawie polskiej praktyki dokumentacji nauk medycznych, w której stosowane są odpowiednie terminy, medycyna oparta na dowodach, praktyka oparta na wiarygodnych i aktualnych publikacjach, ewaluacja badań naukowych [Niedźwiedzka 1998, s. 15-20]. Najwięk
sze zasługi w zakresie opracowania tej metodologii należą do brytyjskiego lekarza i profesora medycyny, Archi- balda Lemana Cochrane’a (1909-1988), autora książki pt. Effectiveness and Efficiency: Random Reflections on Health Services (London 1972) [The name behind The <Cochrane> Collaboration, dok. elektr.]. W marcu 1993 roku grupa badaczy, kontynuujących prace Cochrane’a, założyła ośrodek dokumentacji nazwany The UK Co
chrane Centre [Chronology of The Cochrane Collaboration, dok. elektr.]. W wyniku analizy danych powstają przeglądy systematyczne, nazywane p ra k ty k ą o p a r t ą na d o w o d a c h (ang. evidence-based practice) [Booth 2001, s. 31]. Oprócz elementów, charakteryzujących treść dokumentów, międzynarodowe cechy evidence-based występują w jednakowym sposobie opracowania przeglądu systematycznego [Silagy ed. 2001, p. 5; Booth 2001, s. 39]. Zasady tej metodologii stanowią zarazem strategię tworzenia nowej informacji, jak i wyszukiwania, oparte na jednakowych kryteriach oceniających, nowelizowanych przez Stowarzyszenie Cochrane oraz publiko
wanych w poradnikach, pt. Cochrane Reviewers’ Handbook 4.2.1 [Higgins, Greek eds. 2004, dok. elektr]. Więk
szość autorów publikacji na temat evidence-based stwierdza, że jest to:
„Paradygmat postępowania, poparty naukowym opracowaniem analityczno-syntetycznym wyników, pierwotnych i wtórnych, dotyczących jednego tematu lub zagadnienia” [Booth 2001; Silagy, ed. 2001; Niedźwiedzka 1998].
W jednolity sposób, w ramach międzynarodowej komunikacji naukowej, powstają również źródła informa
cji, w których stosuje się metaanalizę oraz syntezę danych.
System baz oceniających Cochrane Library i wydawnictwa informacyjne EBM [Evidence-Based Medicine]
W latach 1993-1994 powstały w Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych, Kanadzie i Australii ośrodki analizujące piśmiennictwo medyczne. Obecnie współpracują w zakresie opracowania międzynarodowych prze
glądów systematycznych oraz wydawnictwa bibliograficznego Cochrane Library [The Cochrane Library 2007, dok. elektr.]. Międzynarodowe stowarzyszenie, Cochrane Collaboration, składa się z grup specjalistów, które opracowuje ustalone tematy z nauk medycznych i zajmuje się ich analizą według wspólnie uznanych kryteriów [Netting The Evidence, dok.elektr.]. Rezultatem współpracy jest system bibliograficzny złożony z siedmiu baz, wydawany od 1995 roku przez firmę informatyczną Update Software pod wspólną nazwą Cochrane Library.
Każda z siedmiu baz różni się ze względu na sposób opracowania analityczno-syntetycznego tematów medycz
nych, wyznaczaj ący następujący podział:
• przeglądy systematyczne - The Cochrane Database od Systematic Reviews,
• streszczenia strukturalne z kryteriami oceniającymi efektywność procedur medycznych - The Cochrane o f Abstracts o f Reviews o f Effects,
• metaanaliza piśmiennictwa i raportów z uwzględnieniem wyników
• kontrolowanych prób klinicznych - The Cochrane Controlled Trials Register,
• analiza metod badawczych zarejestrowanych w przeglądach systematycznych - The Cochrane Metho
dology Register,
• porównawcza analiza ekonomiczna kosztów postępowania medycznego - NHS Economic Evoluation Database,
• analiza oceniająca medycznej według kryteriów ekonomicznych oraz osiągniętych wyników w leczeniu lub diagnostyce z wykorzystaniem aparatury i sprzętu medycznego - Health Technology Assessment Database,
• przeglądy systematyczne prac publikowanych i niepublikowanych z kryteriami oceniaj ącymi badania kliniczne - Cochrane Database o f Methodology Reviews [The Cochrane Library, dok. elektr.]
Termin evidence-based oznacza również sposób opracowania nowego rodzaju wydawnictw informacyjnych.
Począwszy od 1995 roku ukazuje się dwumiesięcznik pt. Evidence-Based Medicine, wydawany przez wy
dawnictwo BMJ Publishing Group for Evidence-Based Medicine [Haynes, Glasziau, eds. 1995, dok. elektr.].
Międzynarodowe cechy opisanej metodologii analizy badań naukowych w medycynie spowodowały jej zasto
sowanie w innych dziedzinach, w tym również w bibliotekoznawstwie.
Evidence-Based Librarianship (EBL)
Zasady EBL w bibliotekoznawstwie zostały opisane po raz pierwszy przez Jonathana Eldredge’a, Andrew Bootha i Denise’a Koufogiannikisa [Eldredge 2002; Booth 2002; Koufagiannikis, Dorgan, Crumley 2003]. Do adaptacji tej metody w badaniach bibliotekoznawczych przyczyniły się stowarzyszenia bibliotekarskie, a zwłaszcza American Medical Libraries Association i Canadian Medical Libraries Association. W 1997 roku Jonathan Eldredge zaproponował metodologię EBL z wykorzystaniem podobnych zasad, które zostały wcześniej wprowadzone do analizy publikacji w naukach medycznych. Z publikowanej korespondencji w amerykańskim czasopiśmie bibliotekarskim Hypothesis wynika, że bibliotekarze w Stanach Zjednoczonych przyjęli zapropo
nowaną przez Eldredge’a metodologię EBL, motywując potrzeby jej wprowadzenia do wiedzy o bibliotece.
Wśród zalet wykazano możliwości kontroli w realizacji badań, w których niejednokrotnie powtarzają się podob
ne tematy, publikowane w czasopismach bibliotekarskich [Byrd, Stanley, Wood 1998, p. 5-12]. Eldredge opra
cował wykaz metod badawczych, wnoszących w największym stopniu, wartość wiarygodnych dowodów na
ukowych, pochodzących z badań bibliotekoznawczych [Eldredge 2002, p. 71-77]. Są to uznane, według ustalo
nej hierarchicznej typologii: przegląd systematyczny z technikami statystycznymi, badania porównawcze, opisy przypadków, ocena decyzji, badania jakościowe (historyczne, etnograficzne). Metodologia EBL według kana
dyjskich bibliotekarzy, Ellen Crumley, Denise’a Kaufogiannakisa i Lindy Slater, przedstawia główne tematy badawcze dotyczące zarządzania i organizacji praktyki bibliotekarskiej takie, jak:
• źródła uzależniające realizację potrzeb użytkowników i usług bibliotecznych,
• edukacja użytkowników bibliotek,
• analiza kosztów zbiorów drukowanych i elektronicznych,
• organizacja zbiorów bibliotecznych,
• udostępnianie informacji i jej ochrona,
• marketing i promocja bibliotek [Crumley, Kaufogiannakis 2002, p. 63].
Pierwszy etap polega na wyznaczeniu pytań badawczych. Następnie proponuje się przydział odpowiednich grup tematycznych, wyszukiwanych w źródłach bibliograficznych, np. LISA, EcoLit, Inspec, Ulrich’s Inter
national Periodical Directory i czasopismach, które najwięcej publikują prac badawczych [Koufogiannakis, Slater, Crumley 2004, p. 230-231]. Autorzy ci wytypowali dziesięć tytułów czasopism z dziedziny bibliote
koznawstwa i informacji naukowej, publikujących najwięcej prac badawczych, stanowiących 37,5%
wszystkich artykułów. Następnie umieścili w rankingu tytuły czasopism, począwszy od najbardziej warto
ściowych, to znaczy tych, które oceniają i publikuj ą wyniki zrealizowanych przez autorów badań. Są to następujące tytuły czasopism:
• Journal of the American Society for Information Science and Technology (JASIST),
• Scientometrics,
• Information Processing and Management,
• College and Research Libraries,
• Journal of Library Administration,
• Journal of the Medical Library Association,
• Libraries and Culture,
• Journal of Documentationn,
• Journal of Information Science,
• Journal of Academic Librarianship [Koufogiannakis, Slater, Crumley 2004, p. 231-232].
Zasadniczym elementem metodologii EBL jest analiza, której celem jest wykazanie w ia ry g o d n y c h d o w o d ó w n a u k o w y c h w badaniach bibliotek. Do opracowania schematu analizy, pozwalającej na otrzymanie tego typu wyników, przyczynił się Andrew Booth. Zaproponował algorytm, nazwany modelem 4S (ang. Studies + Synthesis + Synopses + Systems) [Booth 2002, p. 54]. W tym uproszczonym schemacie są ukryte symbole, oznaczające kolejne etapy realizacji opracowania, składające się z: analizy badań (ang. studies), syntezy wyni
ków (ang. synthesis), analizy porównawczej (ang. synopses) i rozwiązań systemowych (ang. systems). W dal
szym ciągu, wykazując podobieństwo tego nowego sposobu opracowania analityczno-syntetycznego do eviden
ce-based medicine, należy podkreślić jego realizacj ę w ramach międzynarodowej współpracy bibliotekarzy.
Ustalona metodologia analizy przez J. Eldredge’a, E. Crumley i D. Koufogiannatisa była dyskutowana przez bibliotekarzy na pierwszej konferencji pt. „Evidence based librarianship”, zorganizowanej w Uniwersytecie w Sheffield (Wielka Brytania) w dniach od 3-4 września 2001 roku [Eldredge 2002, p. 72]. Zaplanowano tam perspektywiczne etapy realizacji tego typu badań na lata 2005-2020 [Eldredge 2002, p.73-75]. Do zagadnień, które powinny być opracowane jako przeglądy systematyczne i ocenione według ustalonych kryteriów, zaliczo
no: dydaktykę użytkowników, wyszukiwanie informacji, ocenę jakości wydawnictw elektronicznych, umiejętno
ści zawodowe bibliotekarzy w bibliotekach medycznych [Koufogiannakis, Dorgan, Crummley 2003, p. 66]. Ka
nadyjski biuletyn Evidence Based Library and Information Practice jest wydawnictwem informacyjnym, przed
stawiaj ącym opracowania z zakresu badań bibliotekoznawczych według metodologii evidence-based librarians- hip [Evidence Based Library and Information Practice, dok. elektr.]. Elektroniczne publikowanie wyników ba
dań lub tematów badawczych rozszerza i porządkuje problematykę badawczą w ramach międzynarodowego bibliotekoznawstwa. Ten nowy sposób komunikacji naukowej umożliwia wytypowanie problemów badawczych, uznanych za potrzebne do rozwiązania w praktyce bibliotekarskiej.
Zakończenie
Strategia evidence-based w naukach medycznych potwierdziła skuteczność tej metodologii w planowaniu i określaniu problematyki badawczej. Przyczyniła się do powstania nowego rodzaju źródeł bibliograficznych i ich międzynarodowego udostępniania. Jednakowy algorytm postępowania badawczego, wyznacza kooperację środowisk naukowców z różnych krajów, akceptujących wspólnie ustalone zasady i metody.
Wykorzystane źródła i opracowania
Booth, A. (2002). From EBM to EBL: two steps forward or one step back? Medical Reference Services Quarterly Vol. 21, p. 51-64.
Booth, A. (2001). Systematyczny przegląd badań naukowych. [W:] Franaszek, P. (red.). Informacja naukowa w zdrowiu publicznym. Kraków: Wydaw. Uniwersytetu Jagiellońskiego, s. 25-44.
Byrd, G; E. Stanley; B. Wood (1998). On Jon Eldredge’s commentary < evidence-based librarianship>. Hypothesis. The Newsletter o fthe Research Section o f MLA Vol. 11, pp. 5-12
Chronology of The Cochrane Collaboration, dok. elektr. (2006). http://www.cochrane.org/docs/cchronol.htm [odczyt 14.04.2007].
The Cochrane Library [online] http://www.cochrane.org/reviews/clibintro.htm [odczyt 14.04.2007].
Crumley, E; D. Koufogiannikis (2002). Developing evidence-based librarianship: practical steps for implementation. Health Information and Libraries Journal Vol. 19, pp. 61-70.
Eldredge, J.D. (2002). Evidence-based librarianship: what might we expect in the years ahead? Health Information and L i
braries Journal Vol. 19, p. 71-77.
Evidence Based Library and Information Practice, dok. elektr. http://ejournals.library.ualberta.ca [odczyt 14.04.2007].
Haynes, B; P. Glasziau, eds. (1995). Evidence-Based Medicine. London: BMJ Publishing Group Vol. 1; dok. elektr.
http://www.evidence-basedmedicine.com [odczyt 14.04.2007].
Higgins, J; S. Greek, eds. (2004). Cochrane Reviewers’ Handbook 4.2.1 dok. elektr. http://www.cochrane. org/resources/
handbook/hbook.htm [odczyt 14.04.2007].
Koufogiannakis, D.; M. Dorgan; E. Crumley (2003). Facilitating evidence-based librarianship: a Canadian experience.
Health Information and Libraries Journal Vol. 20, suppl. 1, p. 72-78.
Koufogiannakis, D.; L. Slater; E. Crumley (2004). A content analysis of librarianship research. Journal o f Information Sci
ence Vol. 30, p. 227-239.
The name behind The Cochrane Collaboration, dok. elektr. http://www.cochrane.org/docs/archiew.htm [odczyt 14.04.2007].
Netting The Evidence dok. elektr. http://www.shef.ac.uk/Scharr/ir/netting [odczyt 14.04.2007].
Niedźwiedzka, B. (1998). Praktyka lekarska oparta na wynikach badań naukowych. Jak dotrzeć do wartościowych publikacji naukowych? Medycyna po Dyplomie Vol. 7, s. 15-20.
Silagy, Ch., ed. (2001). Evidence-based practice in primary care. London: BMJ Publishing, 197 p.
