Poglądy filozoficzne profesora Szczepana Witolda Ślagi

Kazimierz Kloskowski

Poglądy filozoficzne profesora

Szczepana Witolda Ślagi

Studia Philosophiae Christianae 32/1, 11-36

R

O

Z

P

R

A

W

Y

Studia Philosophiae C hristianae A TK

32 (1996) 1

K A Z IM IE R Z KLOSKOWSKI

POGLĄDY FILOZOFICZNE

PROFESORA SZCZEPANA WITOLDA ŚLAGI

1. Życie i działalność naukowa. 2. Przegląd osiągnięć naukow o - badawczych. 2.1. Biologia i filozoficzne problemy biologii oraz jej stosunek do filozofii. 2.2. Z aga­ dnienie istoty życia. 2.3. Problem pochodzenia życia. 2.4. Problem ewolucji życia i ewolucjonizmu. 2.5. Prace przeglądowe i wspom nienia o uczonych. 2.6. Aspekty systemowe badań naukoznawczych. 3. W ykaz publikacji.

1. ŻYCIE 1 D ZIA ŁA LN O ŚĆ NAUKOW A

Szczepan W itold Ślaga uro d ził się d n ia 26 g ru d n ia 1934 ro k u w Ł ukow icy koło Limanowej z ojca Ja n a i m atk i K u n eg u n d y . W 1951 ro k u ukończył Liceum O gólnokształcące w L im anow ej. W latach 1951-1956 od był studia filozoficzno-teologiczne w W yższym Sem ina­ rium D uchow nym w Łodzi, uw ieńczone święceniam i k apłańskim i w 1957 roku. W krótce po św ięceniach k o n ty n u o w ał rozpoczęte wcześniej specjalistyczne stu d ia n a W ydziale F ilozoficznym K a to lic ­ kiego U niw ersytetu Lubelskiego. D y plom m ag istra w zakresie filozofii p rzyrody uzyskał w 1961 ro k u n a K U L -u n a p o d staw ie pracy

Zagadnienie odrębności żyw ej m aterii na p rzykła d zie wirusów p rzy g o ­

tow anej p o d kierunkiem prof. W . S edlaka, zaś sto p ień d o k to ra filozofii w 1965 roku tamże, n a p odstaw ie ro zp raw y Abiogeneza

wobec badań nad wirusami, której oficjalnym p ro m o to re m był ks.

prof. S. A dam czyk. Faktycznie je d n a k p ra c a d o k to rs k a była p rzy g o ­ tow yw ana i kierow ana przez ks. prof. К . K ló sak a.

R a d a W ydziału Filozofii C hrześcijańskiej A k ad em ii T eologii K atolickiej w W arszawie n a p odstaw ie ca ło k sz tałtu d o ro b k u n a u k o ­ w ego, ocenionego przez prof. К . K ló sak a, p rof. В. G aw ęckiego i doc. T. R ylską, na kolokwium h abilitacyjnym 11 .XI. 1974 ro k u n a d a ła Sz. W . Sladze stopień doktora h abilitow anego n a u k hum anistycznych w zakresie filozofii przyrody, zatw ierdzony przez C e n tra ln ą K om isję K w alifikacyjną 26.V. 1975 ro k u . Pism em M in istra N u k i, S zkolnictw a W yższego i T echniki z dnia 1 lutego 1977 ro k u zostaje p o w o łan y n a stanow isko do cen ta w A T K . R a d a P ań stw a u ch w ałą z d n ia 12.VII.1982 ro k u nadała Sz. W . Śladze tytuł n au k o w y p ro feso ra

nadzw yczajnego n a u k hum anistycznych. W ro k u akadem ickim 1982/83 o d by w a stu d ia specjalistyczne w In stitu t S u périeu r de P hiloso ph ie w L o u v ain -L a-N euve. N a to m ia st w 1993 ro k u uzyskuje stan o w isk o p ro feso ra zw yczajnego.

O d 1965 do 1995 ro k u jest w ykładow cą: w stępu d o filozofii, m eto dy ki p racy naukow ej, filozofii p rzy ro d y w W yższym Sem ina­ rium D u ch ow ny m w Łodzi.

W 1965 ro k u został z a tru d n io n y przez ks. prof. К . K łó sak a n a W ydziale Filozofii C hrześcijańskiej A T K w W arszaw ie, najpierw przez 1 ro k - ja k o p ro w ad zący zajęcia zlecone, od 1 .Х.1966 ro k u do 30.1.1977 ro k u w ch a rak terze a d iu n k ta w K ated rze Filozofii P rzy ro­ dy, o d l . I I . 1977 ro k u ja k o docent, a od 1.VIII.1982 ja k o p rofeso r nadzw yczajny. Przez wiele lat poza zajęciam i na W ydziale Filozofii C hrześcijańskiej pro w ad zi w ykłady z filozofii p rzy rod y n a W ydziale T eologicznym A T K o raz w S em inarium D uchow nym X X P al­ lotynów w O łtarzew ie. D o listo p a d a 1995 ro k u w ykłada także filozofię p rz y ro d y w Ł ó dzk im O śro d k u A T K o raz w Instytucie T eologicznym w Łodzi.

O d 1981 ro k u jest kierow nikiem K a te d ry Filozofii P rzyrody A T K . W latac h 1965-1991 pełni różne funkcje w ydziałow e i ogólnouczel­ n ian e (w K om isji S typendialnej, W ydaw niczej, w Senacie A T K , R adzie W ydziału), m .in. funkcję p ro d z ie k an a W ydziału Filozofii C hrześcijańskiej (1984-1990). Jest członkiem Senackiej K om isji d/s N a u k i i Senackiej K om isji W ydaw niczej. O d założenia w 1965 ro k u p ó łro czn ik a Studia Philosophiae Christianae jest członkiem i sek­ retarzem R edakcji, n astępnie o d 1985 zastępcą re d a k to ra a o d 1989 ro k u re d a k to re m naczelnym . N a d to jest (z M . L u bań skim ) w spół­ re d a k to re m serii Z zagadnień filo z o fii przyrodoznaw stw a i filo zo fii

przyro d y, w ra m a c h k tórej u k az ało się ju ż 15 tom ów .

O d 1984 d o 1995 ro k u jest członkiem K o m itetu Biologii Ew olucyj­ nej i T eoretycznej Polskiej A kadem ii N a u k . N ależy także do zespołu redakcyjnego czasopism a Theoria et H istoria Scientiarum U M K w T o ru n iu .

Sz. W . Ślaga uczestniczył w następujących konferencjach m iędzy­ narodow ych :

- Su m m er School on Chemical Evolution and the Origin o f L ife, Stevensbeek, H o lan d ia, 4-10 lipiec 1983 roku;

- Philosophy o f Science Cource a t the Inter-U niversity C entre f o r

P ostgraduate Studies in D ubrovnik, 4-15 kwiecień 1988 roku;

w ygłosił referat p t. W hat philsophy is and m ay be?;

- S ix th I S S O L M eeting and the N inth International Conference on the Origin o f L ife, P rag a , 3-8 lipiec 1989 rok u ; p rzy go tow ał p o ster pt. Prem ises o f global-system approach to evolutionary protobiogenesis;

- 1 Oth In tern atio n al Congress o f Logic, M eth o d o lo g y an d P h ilo so p­ hy, F lorencja, 19-25 sierpień 1995 rok u ; przyg oto w ał referat pt.

Antagonistic interpretations o f nature and origin o f life, któ reg o nie

wygłosił z pow odu ciężkiej choro by.

U czestniczył w V Zjeździe Filozofii Polskiej, K ra k ó w 1987, a w VI w T o ru n iu m iał przewodniczyć Sekcji F ilozofii Ż ycia i Biologii i wygłosić referat pt. Ernesta M a y ra koncepcja biofilozofii, ale ciężka c h o ro b a uniemożliwiła zrealizow anie tegoż plan u.

W ygłasza odczyty na posiedzeniach n au k ow y ch A T K , K U L i P A N . Bierze też udział w sym pozjach filozoficznych, an tro p o lo g icz­ nych i biologicznych. Na uw agę zasługuje w tym zakresie Jego w kład w p ro blem atykę teilhardow ską. U czestniczy m .in. w następu jący ch sp o tk an iach naukowych [18; 21; 29; 30; 40; 46; 49; 57; 104]:

- Sesja antropologiczna, K U L 9-11.I I I . 1967 r.; przedstaw ia referat pt. Odrębność fenomenu ludzkiego w ujęciu Teilharda de Chardin; - Sesja jubileuszow a z okazji 40-lecia p racy naukow ej B. G aw ęc­ kiego, A T K 26.11.1968 r.; w ygłasza odczyt nt. Ż ycie, działalność

naukow a i poglądy B. Gawęckiego;

- Sesja Z ak ła d u Etnologii w Instytucie Biologii D ośw iadczalnej im. N enckiego P A N , W arszawa 7.V.1969 r.; przedstaw ia referat nt.

O rganizm alizm Bertalaffy’ego;

- Sym pozjum z okazji u k az an ia się książki ks. prof. K azim ierza K łó sak a p t. Z zagadnień filozoficznego poznania Boga K ra k ó w 1979, ss. 504, A T K 21.IV. 1980 r.; w ygłasza referat nt. Problem abiogenezy

w ujęciu K. Kłósaka;

- S em inarium prof. J. L adrière’a, L o u v ain styczeń 1983 r.; prezen ­ tuje referat pt. Ewolucjonizm - kreacjonizm a panspermia.

Z a osiągnięcia naukowe otrzy m ał d w u k ro tn ie (1977, 1980) n a ­ grodę indyw idualną III sto p n ia M in istra N a u k i, Szkolnictw a W y­ ższego i Techniki oraz Krzyż K aw alerski O rd e ru O d ro d z en ia Polski (1990).

2. PRZEG LĄ D OSIĄGNIĘĆ NAU KO W O-BA DA W CZY CH

D o ro b ek naukow o-badaw czy ks. Sz. W. Ślagi jest ogrom n y zarów n o p od względem ilości opub lik o w an y ch p ra c ja k i ró ż n o ro d ­ ności podejm ow anych problem ów . K o n cen tru je się O n głów nie na zagadnieniach z pogranicza biologii teoretycznej, filozofii biologii i filozofii przyrody. Ważne miejsce stan o w ią tak że kw estie n au k o - znaw stw a i metodologii n a u k ę ra z refleksje św iatopoglądow e.

W szczególności ks. Sz. W . Ślaga zajm uje się1:

- analizam i m etodologicznym i biologii i jej sto su n k u d o filozofii, - b ad a n ia m i przyrodniczo-filozoficznym i n a d pro blem em istoty

życia,

- różnym i asp ek tam i zagadnienia p och odzen ia życia (c h ara k te ry s­ tyczne są tu taj analizy teorii i sposobów ich w eryfikacji i fal­ syfikacji o raz o cena ich w artości epistem ologiczno-m etodologicz- nej),

- refleksją n a tem at ew olucji życia i ew olucjonizm u,

- an alizą m eto do logiczn ą i filozoficzną po gląd ów różnych a u to ró w (m .in. A. O p a rin a, К . K ló sak a , W. Sedlaka, B. G aw ęckiego, J. R o sta n d a , M . Eigena, H. C. U reya, T. Ścibor-R ylskiej, b p a M . K lepacza, J. Bocheńskiego, J. T ischnera),

- asp ek tam i system ow ym i b a d a ń naukoznaw czych.

Te w ym ienione k ierunki badaw cze p o tra k tu je się ja k o hasła, k tó re pozw olą u p o rz ąd k o w ać złożoność p rezentow any ch zagadnień, częs­ to pow iązanych ze sobą, w p ra cac h ks. Sz. W . Ślagi. D la p rzejrzysto­ ści w ykładu p od aję się cyfry w naw iasach odsyłające do w ykazu publikacji Sz. W . Ślagi u ło żonego chronologicznie a stanow iącego trzeci p u n k t niniejszego o p racow ania.

2.1. B IO LO G IA I F IL O Z O F IC Z N E PR O B LEM Y B IO LO G II O RA Z J E J STO SU N EK D O F IL O Z O F II

P ro b lem aty k a relacji zachodzących pom iędzy n au k a m i biologicz­ nym i a filozofią biologii i filozofią p rzy ro d y pojaw ia się w różnym zakresie i z różnym natężeniem w wielu pub likacjach ks. Sz. W. Ślagi. P o raz pierw szy w bardziej u stystem aty zow any sposó b p o d jął się O n analiz n a ten tem at w arty k u le pt. N a u k i biologiczne a filo zo fia biologii w 1964 ro k u [37, s. 1419-1440]. P rzep ro w ad za ro zw ażania n a tem at biologii ogólnej i biologii teoretycznej. O bie tra k tu je ja k o a u to ­ nom iczne dziedziny wiedzy biologicznej. W ym ieniając zaś filozofię p o d k re śla jej o d ręb n o ść od n a u k biologicznych. F ilozofia biologii to n a u k a in statu nascendi [10], n a u k a o nauce. N ależy więc ją o d różn iać od filozofii przyrody. N iem niej je d n a k „biologia ja k k ażd a dyscyp­ lina n au k o w a, m a swoje głębokie u w a ru n k o w an ia i im plikacje filozoficzne a filozofia jest w jak iś sp osó b uw ik łan a a n au k a ch biologicznych” [141, s. 15]. P rzy tym biologia - ja k k ażd a n a u k a przy ro d n icza - w yjaśniając now o o d k ry te fa k ty i w iążąc je w całość, posługuje się teo riam i, k tó re m u szą być spraw dzone. W zw iązku z tym w y odrębnianie biologii teoretycznej od biologii em pirycznej je st z m etodologicznego p u n k tu w idzenia tru d n e do p rzep ro w adze­

nia. N iem niej je d n a k biologię teorety czną uw aża się za ta k ą dyscyp­ linę biologiczną, w której „ n a etapie w yk ładu stosuje się ro zu m o w a­ nie dedukcy jne (w nioskow anie)” [155, s. 293]. P rak tycznie więc

biologia teoretyczna w swym najgłębszym sensie jest n a u k ą , w ra ­ m ach której stosuje się w b a d a n iu s tru k tu r i procesów życiowych rozw ażania i m etody m atem atyczne z zak resu fizyki, teorii inform acji i system ów czy też cybernetyki. W konsekw encji k ieru nki b a d a ń biologii teoretycznej sp row adzają się d o biologii m atem atycznej, biofizyki, biologii organizm alno-system ow ej, biocybernetyki, bio- elektroniki [155, s. 292-294].

N a to m ia st przedm iotem b a d a ń filozofii p rzy ro d y ożyw ionej (bio- filozofii) jest analiza filozoficzna pod o b ień stw i różnic pom iędzy m artw ą a żyw ą m aterią, p ro b lem istoty i genezy życia o ra z jego ew olucyjnego charakteru. A nalizy te zn a jd u ją swoje uzasadnienie w podjęciu p ró b y odpowiedzi n a pytanie: czy b a d a n ia om ów ionych zagadnień przeprow adzone w płaszczyźnie em pirycznej są jedynym i dopuszczalnym i i naukow o uzasadn io nym i? W ażne jest przecież poszukiw anie pełnego ich w yjaśnienia i p o d a n ia racji ostatecznej [96, s. 61-69].

W o dróżn ien iu od biologii teoretycznej ja k i biofilozofii, k tó re b a d a ją problem atykę życia w aspekcie przed m ioto w y m istnieje więc filozofia biologii mająca c h a ra k te r m etaprzedm io to w y . F ilozofia biologii to m etabiologia, dziedzina filozofii przy ro d o zn aw stw a nie b ad a ją ca zjaw iska życia, ale p o d ejm u jąca p ro blem y logiczno-m eto- dologiczne zw iązane z językiem biologii, m eto d am i b a d a n ia , c h a ra k ­ terem i w artością poznania biologicznego o ra z p od staw am i n a u k biologicznych i analizą najogólniejszych rezu ltató w tych n a u k [131; 141].

W a rto w tym miejscu przypom nieć, że dla Sz. W . Ślagi n a styku biologii teoretycznej i filozofii biologii m ieści się wiele prob lem ów m .in. dotyczących celowości [28, s. 268-269; 43; 45; 145]. „Istn iejąca wielość ujęć i wynikająca stąd ró ż n o ro d n o ść interp retacji u w a ru n ­ ko w an a jest narosłym i historycznie uprzedzeniam i. T e o statn ie znów w ynikają, ja k się wydaje, przede w szystkim z b ra k u jasn y ch i precy­ zyjnych definicji »celu« i »celow ości« o ra z sto so w an ia w w y jaśnianiu teologicznym różnych p ro ced u r” [140, s. 11].

2.2. ZA G A D N IEN IE ISTOTY ŻY CIA

N iem al o d samego p o czątku swoich b a d a ń n au ko w ych Sz. W. Ślaga k o ncentrow ał się na p ro blem atyce istoty życia. K onsekw entnie pro w ad zo n e są one zarów no w perspektyw ie przyrodniczej ja k i filozoficznej. W ramach pierwszej z nich ch arak tery zu je o rganizm żywy poprzez poznanie skom plikow anej stru k tu ry i uzew nętrz­ niających się zjawisk życiowych. W ym ienia takie cechy ja k : cało- ściowość, złożoność, organizacja i sw oista energety ka [3, s. 101], p obudliw ość, ruchliwość, w zrost m asy, rozw ój, ro z ró d , p rzekazyw a­

nie in fo rm acji genetycznej, ew olucja [94, s. 401], o d p o w ied n ia in fo rm ac ja w ew n ątrz, h o m e o sta z a , zd o ln o ść o d b ie ra n ia bo dźców z o to czen ia, p rz y sto so w a n ie d o p rz y jm o w a n ia i w ysyłania in fo r­ m acji, zd o ln o ść d o d ziała n ia i o rg a n iz o w an ia siebie [55, s. 102]. C o więcej tw ierdzi, że istnieje re a ln a g ra n ic a m iędzy żyw ym i m artw y m [155, s. 299-318]. P otw ierd zen iem tegoż są krytycznie om ów ione p rz y ro d n icze definicje życia ja k i p o za to m isty czn e definicje p rzy ro - d niczo-filozoficzne [155, s. 327-331]. C o więcej, b ad a ją c spo so b y u o rg a n iz o w an e g o d z ia ła n ia żyw ych system ów odw o łuje się do teo rii m odeli. S ta ra się o dp ow iedzieć n a py tanie: w ja k im sto p n iu m od el m oże p o m ó c w p o z n a n iu fu n k c jo n o w a n ia d an eg o o b iek tu . F o rm u łu je pięć p o stu la tó w w a ru n k u jący c h w a rto ść p o zn aw czą m o d elo w an ia biologicznego o d n o szą c je d o system u żyw ego ja k o o ry g in ału m odelu: 1. m o d elo w an ie w biologii nie o g ran icza się do roli o p isu i d em o n strac ji lecz spełnia tak że funkcję w y jaśn iającą, ja k k a ż d a in n a m e to d a b iologiczna; 2. m o d elo w an iu b io lo gicznem u nie należy przypisyw ać c h a ra k te ru u niw ersalnej m eto d y badaw czej; 3. w m eto d zie m o d elo w an ia n ied o zw o lo n e je st m echaniczne p rz e n o ­ szenie za sad o b o w iązu jący ch w je d n y m u k ład zie - m o d elu n a d ru g i u k ła d - o ry g in ał, ani tym bard ziej p rzenoszenie za sad jed n eg o ro d z a ju m o d elu n a inny; 4. m odel biologiczny w zw iązku z treścią p u n k tu 1 i 2 nie u to ż sa m ia się z teo rią , a jeg o użyteczność n a u k o w a o p ie ra się n a tym , że je st jed y n ie śro d k iem d o sfo rm u ło w a n ia teorii, lu b co najw yżej szczególnego ty p u h ip o tezą; 5. o trz y m a n a przez m o d elo w an ie w iedza je st czym ś w zględnym w obec b ad a n eg o p rz e d ­ m io tu i m usi być p o w tó rn ie zw ery fik o w an a d ro g ą in terp re tacji cho ćby m yślow ej, w a ru n k u jące j p ra w id ło w ą ek stra p o la cję p o z n a ­ n ia z m o d elu n a o b ie k t żywy [22, s. 112-115]. N ie tru d n o więc d o strzec, że is to ta życia ja k o p ro b lem b iologiczny b a d a n y jest in terd y scy p lin arn ie (d o c ie k an ia p rz ed m io to w e i m etap rzed m io to - we). N a d to w łaśnie „w zględy n a tu ry m etodo lo gicznej a tak że w iekow e sp o ry p om iędzy m aterializm em i idealizm em , ściślej m iędzy m echan icyzm em i w italizm em , a obecnie p o m iędzy k ie ru n ­ kam i red u k cjo n isty czn y m i i org anizm aln o -cało ścio w y m i decy dują 0 tym , że is to ta życia je st w rów nej m ierze, a m oże n aw et bardziej z a g ad n ien iem filozoficznym niż b io lo g iczn y m ” [53, s. 70-71]. Jest więc i d ru g a p łaszczyzna refleksji n a d is to tą życia. C h o d zi o d o cie­ k a n ia filozoficzne w ścisłym sensie, w k tó ry c h Sz. W . Ś laga p o d ejm u je się an alizy dw óch kw estii: 1. „czy [...] filozoficzna w dużej m ierze m etafizy czn a k o n ce p cja życia zn ajd u je o p arcie 1 u z a sad n ien ie w d an y c h dośw iad czen ia p o to czn e g o i n a u k o w e g o ” i 2. „ ja k a je s t jej w a rto ść n a u k o w a w św ietle w spółczesnych p ró b odpo w iedzi n a p y tan ie, czym je s t życie” [53, s. 72].

O dpow iadając n a pierwsze pytanie ks. Sz. W . Ślaga przejął o d św. T om asza z A kw inu metodę u sta la n ia istoty życia w ujęciu filozoficz­ nym. Polega o n a n a wskazaniu d la „em pirycznej fenom enologii życia jej im plikacji ty p u redukcyjnego” (określenie K. K łó sak a ), k tó re odnosiłob y się do istoty b y tu żywego. F o rm u ło w an ie tych im plikacji do k o n u je się zarów no w o p arciu o zd an ia odnoszące się d o d an y ch em pirycznych ja k i o posiadaną o g ó ln ą wizję filozoficzną rzeczywis­ tości. Inaczej mówiąc, k o rzysta się tu taj z ro z u m o w an ia reduk cyj­ nego polegającego na ostatecznym tłum aczeniu fenom enologicznych danych dośw iadczenia potocznego i n aukow eg o, o dn oszących się do żywych organizm ów .

W zw iązku z tym , czy m ożna określić życie za św. T om aszem „jak o szczególny, doskonalszy niż w by tach nieożyw ionych rodzaj ist­ nienia, przysługujący takiej substancji, k tó ra dzięki złożeniu z m aterii pierwszej i odpowiednio do skonałej i dostosow anej d o niej form y substancjalnej jest uzdolniona d o w ykon yw ania o so bn ych czynności życiow ych” [155, s. 351].

D la Śz. W. Ślagi w taki sp osób ujęty p roblem filozoficznej definicji życia jest uszczegółowieniem wyżej p o staw ionego d rugiego p ytan ia. W swoich bow iem dociekaniach przynajm niej p o śre d n io sugeruje, że nie zostało udow odnione ja k o b y byty żywe m ają inny sp osób istnienia niż byty nieożywione. D latego też nie m oże dziwić, że u praw o m o cn ien ia tej definicji szuk a n a innej dro d ze p o p rz ez u k a z a ­ nie pew nych analogii, podobieństw w spółodpow iedzialności m iędzy T om aszow ym ujęciem istoty życia a w spółczesnym i koncepcjam i organizm alnym i, teorią całościow ości, system ow ości, organizacji biosystem ów i poziomów stru k tu raln o -in teg raty w n y ch m aterii oży­ wionej [53, s. 96-97]. Przy czym są to b ard zo o stro żn e sugestie. K s. Sz. W . Ślaga przecież zdaje sobie spraw ę, że „w arto ść d o k try n y T o m asza z A kw in u w zakresie natury życia nie m oże być je d n a k m ierz o n a jej »podobieństw em « do aktualnych koncepcji biologicznych” [155, s. 351], gdyż m a ona c h a ra k te r ontologiczny, zaś w spółczesne definicje życia m ają najczęściej c h a ra k te r czysto p rzyrodniczy.

2.3. PROBLEM PO C H O D Z E N IA ŻYCIA

Ks. Sz. W . Ślaga w szczególny sp osób interesuje się p ro b le m a ty k ą pow staw an ia życia z m aterii nieożyw ionej tzw. abio g en ezą [5, s. 79-86].

Przyjęcie abiogenezy jest d la N iego „ p o stu la te m logicznym ” , gdyż wszelkie inne propozycje tłum aczące p ocho dzenie życia należy odrzucić, włącznie z ujęciami hilozoistycznym i. „P rzem aw ia za tym nie tylko ta okoliczność, ja k ą przyjął A. W eissm ann, iż » d ośw iad czal­ nie nie m ożna w ogóle przeciw staw iać się teorii sam o ró d z tw a,

poniew aż k ażdy w ynik negatyw ny dow odzi jedynie, że w w a ru n k ach dośw iadczalnych życie nie pow staje«, ale rów nież i to , że naw et teorie o kosm icznym p och o d zen iu życia u znają za bezspo rn y fak t, iż był tak i etap w rozw oju Ziem i, w k tó ry m nie istniało życie w jak iejk o l­ wiek fo rm ie” [80, s. 230].

P ro b lem aty k ę abiogenezy analizuje nasz A u to r - p o d o b n ie ja k zagadnien ie isto ty życia - w płaszczyźnie przyrodniczej i filozoficznej. Przy czym , należy to m o cn o podkreślić, nie dąży „ d o unifikacji przyro dn iczych idei abiogenezy z filozoficznym i” . T ak a unifikacja jest bow iem „ tru d n a a być m oże zgoła niem ożliw a d o p rz ep ­

ro w ad zen ia ze w zględu n a od ręb n o ść a p a ra tu ry pojęciowej tych dw u dziedzin p o z n a n ia ” . N iem niej je d n a k „znajom o ść stan u b adań abiogenezy w płaszczyźnie przyrodniczej m oże przyczynić się do sprecyzow ania stano w iska filozoficznego i o d w ro tn ie” [38, s. 109].

K onsekw entnie, niem al we wszystkich swoich pu blik acjach d o ty ­ czących zag ad n ien ia abiogenezy najpierw zapo znaje C zytelnika ze stan em wiedzy przyrodniczej. N ie m oże więc dziwić stw ierdzenie, iż „ n a terenie n a u k przyrodniczych, w zależności od sto sow an ia m etod b a d a n ia , bez w zględu na jak o ść i w artość p ro p o n o w a n y ch m odeli w yjaśniających proces abiogenezy, uznaje się za m ożliwy fakt n a tu ra ln e g o pojaw ienia się życia organicznego w czasie, n a drodze sto pn iow ych p rzem ian chem icznych i fizycznych. T o w śród p rz y ro d ­ ników nie b udzi ża dnych w ątpliw ości. Jeśli naw et, ja k to m a miejsce o sta tn io , obserw uje się pew ien rezonan s teorii kosm icznych p o cz ąt­ ków życia, to teorie te m o g ą być tra k to w a n e co najwyżej n a rów ni z te o rią abiogenezy i b ad a n e, choć n a razie w skrom ny m zakresie, m eto d am i n a u k p rzy rod niczych” [38, s. 116-117; 6, s. 37]. W ram ach takiego podejścia hip o teza i teorie (m odele) abiogenezy p odlegają przede w szystkim konfirm acji tj. częściowej w eryfikacji. T a bow iem p ro c e d u ra b ad aw cza prow adzi d o zw iększania p ra w d o p o d o b ień stw a przyjęcia om aw ianej hipotezy n a dro d ze dośw iadczalnej.

Sz. W . Ślaga zajm uje się konfirm acją zarów no w spółczesnych pog ląd ó w d otyczących przedbiologicznego rozw oju m aterii i jej ew olucji chem icznej i biochem icznej, b a d a n ia paleobiochem iczne, egzobiologiczne, z zak resu kosm ochem ii organicznej, syntezy la b o ra ­ tory jn e m o n o m eró w i polim erów organicznych, ja k i krytyczną analizą m odeli ew olucji p rzedkom órkow ej (m odel k oacerw atow y A. O p a rin a , m odel m ikrosferow y S. W . F o x a, m odel sam orozw oju elem en tarn y ch system ów katalitycznych A. R u den ki, H. Q uastlera m odel p o w stan ia organizacji biologicznej, M . E igena m odel sam o ­ o rganizacji m aterii i ew olucji m ak ro m o lek u ł biologicznych, H. K u h n a m odel sam oorganizacji system ów m o leku larn ych i ewolucji a p a ra tu genetycznego, m odel genezy inform acji biologicznej

В.O. K iippersa, model ch e m o to n u T. G â n ti’ego, m odel m arig ra n u l F . E gam i’ego, H . Yanagawy, Y . K o b a y ash i’ego, K . S ato ) [79, s. 384-392; 92, s. 384-392; 155, s. 366-374].

Ja k sądzę w a rto w tym m iejscu z a p rez en to w ać przy n ajm n iej n ie k tó re b ard ziej szczegółowe an alizy do ty czące k o n firm ac ji teorii ew olucji chem icznej i biochem icznej. J a k o fu n d a m e n ta ln a jaw i się k w estia „czy i o ile b ad a n ia z za k resu k o sm o ch em ii o rg anicznej p rzy czy n iają się do rozw iązania za g ad k i p o c h o d z e n ia życia o r­ ganiczn ego n a Z iem i” [41, s. 96]. Sz. W . Ś laga u w a ża, że p ojaw ien ie się elem entów organicznych w c h o n d ry ta c h w ęglistych nie je st w ynikiem reakcji typu biologicznego a jed y n ie p ierw o tn e g o d łu g o ­ trw ałeg o p ro cesu syntezy chem icznej [41, s. 115; 48, s. 104,110-115]. A le g d yby n aw et przyjąć fa k t ab io g en n e g o p o c h o d z e n ia su b stan cji org an iczn y ch w m eteorytach to i ta k nie w sk azu je o n o w p ro st ro z w iąza n ia zagadki genezy życia. F a k t ten m oże co najw yżej w skazyw ać n a charakter w czesnych stad ió w ab io g en n e g o k s z ta ł­ to w an ia się i kom pleksyfikacji zw iązków o rg an iczn y ch . S tą d nie m o żn a jednoznacznie o p ow iadać się za istnien iem lu b n ieistn ien iem życia o rg anicznego na ja k im ś pozaziem sk im ciele niebiesk im o ra z za rozprzestrzenianiem się za ro d k ó w życia w k o sm o sie [48, s. 114; 51, s. 132-136].

Niezwykle interesujące jest także pytanie Sz. W. Ślagi o związek kom et z genezą życia. Pow ołując się n a refleksje A. D elsom m e utrzym uje, że „molekuły kom etarne ja k o odpow iednie d la ewolucji prebiotycznej, mogły dostarczyć am inokw asów p ury n i pirym idyn. Część pierw otnej atmosfery m ożn a rów nież uw ażać za wynik wczes­ nego »bom bardow ania« przez kom ety w końcow ym stad ium akrecji planet. [...] praw dopodobnym miejscem »chemii prebiotycznej« m ogły być: a. obłok międzygwiazdowy, b. ch m u ra p ro to so larn a , c. kom ety w trakcie przebyw ania w chm urze O o rta , d. kom ety periodyczne p o „przechwyceniu” , e. pierw otna Ziem ia. Z dużym praw dopodobieństw em m ożna kom ety uw ażać za »posłańców « przy­ noszących n a Ziem ię kosmiczną chem ię p reb iotyczną” [111, s. 212].

D la rozw iązania zagadki pocho d zen ia życia na Ziem i w ażne znaczenie m ają d la ks. Ślagi analizy n a tem at genezy i rozw oju praatm o sfery . Badania geochem iczne p rzem aw iają za ob ecnością w erze prebiotycznej na Ziemi atm osfery tlenow ej i słabo lub średnio redukującej [109, s. 318]. H eurystycznie p ło d n e są tak że ro zw ażan ia n a tem at w irusów . W swoich licznych p ra cac h d o chod zi d o w niosku, że nie jest m ożliwe, by w irusy m ogły stanow ić p u n k t w yjścia dla abiogennych początków życia. W irusy bow iem nie p o sia d a ją „ a u to ­ nom icznego życia” i nie pow stają z m artw ych s tru k tu r w sensie biologicznym [6, s. 37-49; 8, s. 274-279; 11, s. 226-227].

Tego ty p u refleksje pozw alają Sz. W. Śladze przyjąć, iż „p rzy ro d ­ nicze hipotezy i teorie dość zgodnie zakładają, że praw a przyrody w ystarczają d o wyjaśnienia początków życia. W myśl tych teorii przyjm uje się, że pojaw ienie się życia na Ziemi było wynikiem pewnego ciągu zdarzeń obejm ujących stopniow y w zrost złożoności i p ro w ad zą­ cych - o d prostych syntez abiotycznych poprzez kolejne coraz to wyższe stopnie złożoności - d o pojaw ienia się pierwszych istot żyw ych” [112, s. 76]. O ile je d n a k przyrodnik m oże poprzestać n a udzielonych przez siebie odpow iedziach o charakterze em pirycznym , 0 tyle filozof staw ia jeszcze inne pytan ia, oczywiście n a innej płaszczyź­ nie badaw czej, o ostateczną przyczynę pow stania życia [103, s. 13]. W ppszukiw aniu owego ostatecznego w ytłum aczenia genezy życia Sz. W . Ślaga rozw aża dw a rozw iązania. W ram ach pierwszego z nich wiąże się hipotezę abiogenezy z pośrednim kreacjonizm em . D rugie zaś rozw iązanie widzi m ożliwość skojarzenia hipotezy abiogenezy z bez­ pośrednim kreacjonizm em [64, s. 416-418]. C hodzi tutaj o w skazanie n a rów noczesny udział (pośredni lub bezpośredni) stwórczej ingerencji Pierwszej Przyczyny i działania przyczyn naturalnych w obrębie przyrody. Z daniem Sz. W. Ślagi „łączenie idei abiogenezy z kreacjoniz­ m em p ośrednim stw arza [...] dość pow ażne trudności n atu ry filozoficz­ nej” . [...] „zw olennicy tego stanow iska nie zdołali określić, czym są te potencjalności w italne [Bóg wyposażył w nią m aterię - przyp. Κ. Κ.], czy w ew nętrznym uzdolnieniem do w ydania życia, czy zdolnością przyjęcia życia z zew nątrz; być m oże zauktualizow anie tych m ożności w ym agało osobnego a k tu stwórczego. N a d to przypisując Bogu spraw- czość w odniesieniu d o istnienia, a przyczynom m aterialnym wpływ na pow stanie nowej form y substancjalnej, nie w yjaśnia się jedności ontycznej pow stałego bytu żywego” [155, s. 381]. Z tych też pow odów nasz A u to r o po w iada się za tym , że „życie ja k o now y sposób istnienia 1 now a ontologicznie form a bytu jest bezpośrednim i łącznym skutkiem podw ójnej sprawczości: stwórczego działania Pierwszej Przyczyny i w pływ u przyczynow ego czynników m aterialnych” [155, s. 383]. T ak więc bez ingerencji Boga, od którego zależne są wszystkie byty przygodne, proces pojaw ienia się życia nie m ógłby zajść, gdyż brak o w ało b y adekw atnej dla tegoż zjaw iska przyczyny. C o więcej, Sz. W . Ślaga w skazuje, że „koncepcja kreacjonizm u bezpośredniego zdaje się niw elow ać w planie m etafizycznym rodzące tyle sporów przeciw­ stawienie pom iędzy ew olucją a stw arzaniem ” [155, s. 383].

2.4. PR O B LEM Y EW O LU CJI ŻYCIA I E W O L U C JO N IZ M U

P ro b lem aty k ę ew olucjonizm u Sz. W . Ślaga u p o rz ąd k o w ał w kilka blo k ó w tem atycznych. W ra m ach pierw szego z nich podejm uje się ogólnej ch a rak tery sty k i n au k i o ew olucji i sam ego preocesu ew olu­

cyjnego. N astępnie koncentruje się n a w ybranych teo riach ewolucji. K olejny zaś b lo k tem atyczny dotyczy przyczynow ego w yjaśniania procesów ewolucyjnych. W k o ń cu p o ru sz a filozoficzne zagad nienia ew olucjonizm u.

„D zięk i wieloletnim b a d a n io m w ra m ach różnych n a u k biologicz­ nych te o ria ewolucji stała się » spraw dzo ny m i obow iązującym praw em biologicznym« (J. M . Sm ith) a zarazem u o g ó ln io n ą teo rią in teg ru jącą i unifikującą poszczególne dziedziny wiedzy o życiu” [155, s. 385]. Teoria ta zm ierza do: stw ierdzenia fa k tu zm ienności i rozw oju organizm ów ja k o do k o n u jąceg o się w czasie procesu historycznego, uszeregowania faz rozw ojow ych poszczególnych ga­ tu n k ó w , ustalenia praw rządzących ew olucją o raz k o n stru o w an ie h ip o tez i teorii tłumaczących fa k t zm ienności i rozw oju [93, s. 117]. W zw iązku z tym Sz. W. Ślaga w skazuje n a konieczność ro z­ graniczenia fa k tu ewolucji (ew olucja biologiczna stanow i fa k t stw ier­ dzony n auk ow o) od tłum aczenia sp o so b u ja k proces ewolucji przebiegał (teorie). Omawia kilka teorii ewolucji: lam arkizm i neola- m arkizm , darwinizm i syntetyczną teorię ew olucji, m utacjonizm , ortogenezę, hologenezę [155, s. 390-400]. O m echanizm ach ewolucji pisze nasz A u to r w związku z teo rią genetyki R yszard a G o ldsch m id- ta. „Jeżeli nie da się utrzy m ać tezy o skokow ości zm ian m ikro- ew olucyjnych w procesie p o w staw an ia g atu n k u , k tó ry tw orzy się, ja k u trzym u je większość ew olucjonistów , przez pow o lne grom adzenie i utrw alan ie się różnic i zm ian w populacji p o d g a tu n k u , od m ian czy ras, to tym bardziej skokowo zm iany m ak roew olucyjne nie m og ą być uznane za źród ło tworzenia się wyższych od g a tu n k u g ru p ta k so ­ nom icznych. Niezgodność po glądów G o ld sch m id ta z o rto d o k sy j­ nym neodarw inizm em w spraw ie stopniow ego i ciągłego c h a ra k te ru procesu ew olucji i specjacji uw idaczniała się co raz bardziej w m iarę krystalizow ania się i rozbudow yw ania przez naszego A u to ra tezy, że skokow e pow staw anie w ielkich g ru p system atycznych je st logiczną konsekw encją przyjętych założeń, m ianow icie koncepcji m utacji system ow ych, ja k o per se nieciągłych, w ielkich zm ian g en o ty p u ” [9, s. 215-216].

G d y chodzi o filozoficzne prob lem y ew olucjonizm u to dzieli je na zagad nienia m etabiologiczne i biofilozoficzne (ontologiczne) oraz pseudonauk ow o ści kreacjonizm u „ n a u k o w eg o ” [155, s. 405-411]. P roblem y pierwszej grupy obejm ują „z jednej stron y spraw y język a w szerokim sensie oraz logiki język a teorii ew olucyjnych, a z drugiej epistem ologię i metodologię p o zn a n ia procesów ew olucji” [155, s. 405]. N a to m ia st druga g ru p a stanow i pole, w któ ry m „ścierają się najróżniejsze poglądy i in terp retacje dotyczące n a tu ry procesów ew olucyjnych, samej zmienności i jej ad ek w atn y ch przyczyn. P rzy­

bierały on e form ę m onizm u, pluralizm u, m echanicyzm u, w italizm u, finalizm u, p an teizm u, ateizm u, teizm u itd .” 154, s. 406. Z daniem Sz. W. Ślagi te in terp retacje nie p ro w a d zą je d n a k d o adekw atnego w yjaśnienia ew oluującej rzeczywistości. D latego też skłania się do pogląd u , że „ sp o śró d różnych k ierunkó w filozoficznych jedynie tom izm daje się pogodzić z ew olucjonizm em w tym sensie, że w jego ra m a ch m o żn a o trzym ać pełne m etafizyczne w ytłum aczenie ew olu­ cji” [155, s. 407].

G d y chodzi zaś o problem y zw iązane z pseudonaukow ścią krea- cjonizm u „naukow ego” to Sz. W. Ślaga wskazuje, że idee tegoż am erykańskiego kreacjonizm u rozpow szechniane w Polsce 1. przeciw­ staw iają się tw ierdzeniom teorii ewolucji i w ogóle w ynikom nauk szczegółowych, 2. w yrażają się poprzez literalne przyjęcie wypowiedzi Pism a św., k tó re trak tu ją ja k o podstaw ę dociekań naukow ych, 3. przeciw staw iają religijnem u poglądow i, zgodnie z k tórym Boga uw aża się za Stw órcę tw ierdzenia teorii ewolucji, przy równocześnie selektyw­ nej akceptacji faktów „pasujących” i popierających ten pogląd. [173 i 176]. Przyznać trzeba jed n ak , że kreacjoniści „n au k o w i” bardzo d b ają o pokazanie w spółzależności om aw ianych zagadnień z w ynika­ mi n au k szczegółowych. Sposób jed n ak interpretow ania tej zależności oraz korzystanie z rezultatów różnych n au k budzi wiele wątpliwości n atu ry logicznej, epistem ologicznej i m etodycznej.

2.5. PR A C E PR Z E G L Ą D O W E I W SPO M N IEN IA O U C ZO N Y C H D la pełniejszej ch a rak tery sty k i b a d a ń nau ko w ych prof. Sz. W. Ślagi należy przypom nieć Jego głębokie i niezw ykle rzetelne analizy m etodologiczne i filozoficzne po gląd y różnych au to ró w .

Ks. prof. Sz. W . Ślaga ja k o jed en z nielicznych polskich uczonych zw rócił uw agę n a dwie rocznice obch o d zo n e w 1974 ro k u , a d o ty czą­ ce o sob y A lek sa n d ra Iw anow icza O p a rin a, tj. 80-ta rocznicę u ro d zin i 50-lecie jego biochem icznej teorii abiogenezy znanej n a całym świecie [58, s. 187-201]. N ajpierw p o d k re śla zainicjow anie przez O p a rin a podejścia n au kow eg o do zagadnienia abiogenezy, k tó re d o tą d uw ażan o b ąd ź za nierow iązalne, b ądź m ieszczące się w za­ kresie spekulacji filozoficznych. N a d to O p a rin ujm uje życie w k a te ­ goriach całościow ości, system ow ości i organizacji. C o więcej, o p o ­ w iad a się za tw ierdzeniem , że n a tu rę życia m o żn a w pełni zrozum ieć tylko w ów czas, gdy z b a d a się jego p ow stanie i rozw ój. P oza tym O p a rin uw aża, że^ pierw sze organ izm y żywe były h etero tro fam i. W reszcie ks. prof. Ślaga p o d k reśla ogrom n e znaczenie b a d a ń O p a ri­ n a n a tem at k oacerw ató w i procesów koacerw acji [70, s. 217-263].

N iezw ykle cenne je st m onograficzne opraco w an ie teorii M . Eigena z G ö ttin g en , przez om aw ianego U czonego, dotyczącej sam o o rg a n i­

zacji m aterii i ewolucji m ak ro m o lek u ł biologicznych. A u to r po p rzedstaw ieniu głównych założeń term odynam icznych i system o- w o-inform acyjnych teorii E igena sta ra się określić c h a ra k te r m e to d o ­ logiczny i epistem ologiczny m odelu sam oorganizacji s tru k tu r (sam o- odtw arzający ch się przez za k o d o w an e funkcje katalityczne) oraz w skazać n a w kład Eigena w proces teoretyzacji biologii a także miejsce jeg o m odelu wśród innych teorii genezy życia [71, s. 121-152].

Prof. Sz. W. Ślaga z ogro m nym pow ażaniem w yrażał się n a tem at życia i działalności naukow ej prof. B olesław a G aw ęckiego [21]. Z apew n e kluczem do tego stało się m o tto filozoficzne sam ego prof. G aw ęckiego, k tó re stwierdza, że „ż aden ze znanych mi w spółczes­ nych i dawniejszych kierunków filozoficznych nie o d p o w iad a mi całkow icie, żaden też nie jest mi dostateczn ie bliski, abym m ógł się z nim solidaryzow ać pom im o pew nych zastrzeżeń i w ątpliw ości. U zn aję zresztą wielkie zalety n iektórych stanow isk i nie sądzę, aby n aw et najm niej dla mnie sym patyczne nie zaw ierało jak ieg oś o k ru c h a praw dy. N iejeden zwykł - w zorem C ycerona - u k ład ać z p o d o b n y ch ok ru ch ó w p od łu g własnej oceny i w ybo ru w ielob arw n ą m ozaikę, cieszącą oczy wielu. Ale eklektyzm zawsze był mi obcy. O d wczesnej m łodości nosiłem się z m yślą stw orzenia w łasnego, oryginalnego p o g ląd u n a św iat” . K om entując to w yznanie Sz. W. Ślaga zauw aża, że realizacją zamierzeń prof. G aw ęckiego jest niew ątpliw ie p ra ca pt. „ F ilo zo fia rozw oju” [21, s. 15].

Innym wielkim filozofem i myślicielem , k tó ry w yw arł ogrom ny wpływ na poglądy filozoficzne i w ogóle n au kow e prof. Ślagi był ks. p ro feso r K azim ierz Kłósak. D o ro b e k n au k o w y zw iązany je st z po- znąw alnością istnienia B oga, z zainteresow aniem filozofią p rzyrod y orientacji neoscholastycznej o raz filozoficznym i zagad nieniam i fizy­ ki, biologii i kosmologii. O d rę b n ą dziedzinę b a d a ń stanow i a n t­ rop o lo g ia filozoficzna (szczególnie n a tu ra i p ochodzenie duszy ludzkiej). Fascynuje też ks. Ślagę o tw arto ść i zn ajom o ść różnych kierunk ów filozoficznych o raz po glądó w wielu uczonych daw nych i w spółczesnych przez prof. К . K łó sak a [72; 91]. W tym kontekście prof. Ślaga podejm uje się p ró b y ch a rak tery sty k i system u filozoficz­ nego ks. prof. Kłósaka i jego spo so b u filozoficznego w idzenia rzeczywistości. I tak, 1. filozofia p ojm o w an a jest przez K . K łó sak a realistycznie i zarazem krytycznie; 2. rozw ijana przez K łó sak a pluralistyczna koncepcja filozofii przyjm uje wielość od rębn ych w zględnie autonom icznych dyscyplin naukow ych tak ze w zględu n a wielość b ad an y ch typów bytu i sto so w an ą d o nich a p a ra tu rą pojęciow ą o odpowiednio różnym sto p n iu ogólności, ja k i ze w zględu na ujm ow anie w badaniach odm iennych asp ek tó w bytu; 3. ks. prof. K łósak d b a o przestrzeganie o dręb no ści i czystości epistem ologicznej

poszczególnych dyscyplin naukow ych; stąd nie m oże dziwić, że dla N iego 4. n au ki p rzyrodnicze i filozofia p rzy ro d y ró żnią się od siebie w sp osób istotny; 5. filozofia, a przede w szystkim filozofia przyrod y p o w in n a k o rzystać z n a u k szczegółowych; 6. w system ie filozoficz­ nym K. K ló sak a d om inuje ew olucyjny o b ra z św iata i dy nam iczna w izja rzeczywistości. P rzed staw io n a ch a rak tery sty k a filozofii K. K ló sak a zdaniem prof. Ślagi zarazem pro w o k u je i inspiruje do wciąż now ych przem yśleń n a tem at Boga, człow ieka, życia i św iata [152, s. 23-26].

W a rto w tym m iejscu przypom nieć jeszcze refleksje ks. prof. Ślagi na tem at w ażniejszych osiągnięć w zakresie n a u k biologicznych i filozoficznych J. R o sta n d a [82, s. 179-183] o raz analizy p oglądów na p ow stanie życia H . C. U reya; ks. Ślaga podkreśla, że b a d a n ia H. C. U reya w zbogaciły wiedzę ek spery m en taln ą i teoretyczn ą n a tem at w a ru n k ó w i m echnizm ów fizyczno-chem icznych złożonych pro ce­ sów p ro w ad zących d o pojaw ienia się życia organicznego n a naszej planecie [108, s. 271].

G o d n e uw agi są także ks. Ślagi szkice d o p o rtre tu prof. W łodzim ie­ rza S edlaka [86, 168], b p a M ichała K lepacza [160; 161; 163], o. In no cen tego Józefa M arii B ocheńskiego [179; 180] o raz ks. prof. Józefa T ischnera [181].

2.6. A SPEK TY SY STEM O W E BAD AŃ N A U K O ZN A W C Z Y C H B ad an ia system ow e n ad n a u k ą o ra z w ybranych p ro blem ów istoty życia i abiogenezy to kolejny k ierunek zain teresow ań n aukow ych ks. Sz. W . Ślagi. Insp iracją stał się p o stu la t tra k to w a n ia n au ki ja k o pewej całości ujm ow anej w kateg o riach system u.

N ajpierw podejm uje się uzasad n ien ia (w raz z prof. L ub ańsk im ) m ożliw ości tra k to w a n ia n au k i ja k o pew nej całości ujm ow anej w k a ­ tegoriach system u. C o więcej, kategorie te p o k azu ją, że w procesie dążenia n au ki d o jedności, n a u k a m oże być je d n ą w różnym sto pn iu pom im o k o rz y sta n ia z ró ż n o ro d n y ch języków i m eto d. „Jedn ość system ow a n au k i w yraża się przez dostrzeżenie w wielości n au k wspólnej stru k tu ry i najogólniejszych praw i zasad. Te o statn ie nie stan o w ią p ro c ed u ry badaw czej, lecz w io dącą ideę m etateorety czną, k tó ra w eryfikuje się w k o n k re tn y c h realizacjach badaw czych. Jeżeli w każdej nauce ujm uje się system ow o relacje m iędzy elem entam i, to w tym p rz y p ad k u m o żn a m ów ić o m etazw iązkach w odniesieniu do zb io ru k o n k re tn y c h teo rii” [73, s. 159].

K o m p lem en tarn e d o tych analiz staje się stu diu m procesu b ad a w ­ czego ujm ow anego w aspekcie system ow ym [81]. O kazuje się, że „ k a ż d a n a u k a m a za przed m io t nie izolow ane, p ro ste zjaw iska i fakty, ale w różnym sto p n iu sko m plikow ane i złożone. O znacza to,

w yrażając się słowami E. Laszlo (S ystem ow y obraz świata, tłum . V. N iklas, W arszaw a 1978, s. 40), m yślenie w k ateg o riach w praw dzie faktów i zd arzeń, ale osadzon ych w k ontekście pew nych całości, k tó re są zintegrow anym i uk ład am i o sw oistych w łasnościach i relac­ jach . W szystko bowiem, w przeciw ieństw ie do daw nych ujęć ty p u

analityczno-m echanicznego, w rzeczywistości sk ład a się z wielkiej liczby p rzedm iotów i zdarzeń p o d d an y ch działan iu wielu rozm aitych czy n n ik ó w ” [81, s. 140]. Oczywiste jest, że k ażdy k o n k re tn y proces badaw czy uzależniony jest nie od jednej ale od różnych koncepcji ogólnom etodologicznych. N a d to ad ek w atn e rozw iązanie jakiego ś p ro b lem u naukow ego nie uzyska się w ra m ach jednej dziedziny w iedzy lecz poprzez korzystanie z wielu n au k . D o b rą ilu stracją m ogą być p ró b y analiz dotyczących zagadnien ia p o c z ą tk u życia.

Te sugestie m etodologiczne zostały sp oży tk ow an e przez ks. Sz. W. Ślagę do p ró b y rozstrzygnięcia kwestii: czy o n to lo g ia system ow a jest lu b m oże być ja k ą ś współczesną w ersją filozofii przy ro dy . D ocho dzi do w niosku, że ontologia system ow a to sw oista n ad b u d o w a ideow a system ow ego o b razu świata nie zaś właściwie p o jęta filozofia p rz y ro ­ dy [96]. ,

Sz. W. Slaga zastosował też teorie system ów d o refleksji nad abiogenezą. Uważa, że abiogenezę w płaszczyźnie przedm iotow ej należy ujm ow ać w sposób całościowy i system owy. N a to m iast w płasz­ czyźnie m etaprzedmiotowej „m ożem y form ułow ać lub stosow ać w y­ pracow ane już metody analizy systemowej i n a tej drodze budow ać jed n o litą teorię wyjaśniającą przyczynow o i zarazem całościow o złożony proces powstawania życia n a Ziem i” [119, s. 51]. N a d to dla naszego p rofesora podejście system owe m oże stanow ić z jednej strony płaszczyznę integracji badań analitycznych i syntetycznych abiogene­ zy, z drugiej zaś teoretycznym i eksperym entalnym p arady gm atem dla abiogenezy [137]. Podobne wnioski prezentuje w odniesieniu do istoty życia i teleonomicznych własności życia [145].

Niezwykle w ażne są refleksje ks. Sz. W. Ślagi (z prof. L u bań sk im ) n a tem at cech przysługujących k ażdem u typow i p o zn a n ia n a u k o ­ wego. C hodzi tutaj o dyskretność czyli nieciągłość do starczan y ch w skończonej ilości informacji i rozm ytość, k tó ra w skazuje n a to, że w języku używ a się term inów „n ieo stry c h ” czyli nieprecyzyjnych. Pierw sza z tych cech wskazuje n a konieczność ciągłego uzu p ełn ian ia inform acji naukow ej. Albowiem „z chw ilą fo rm u ło w a n ia ja k ie jk o l­ wiek tezy o świecie przez nas pozn aw an y m d o k o n u jem y a u to m a ty c z ­ nie ekstrapolacji w oparciu o dostępne inform acje d y sk re tn e” [77. s. 124]. R ów nocześnie jednak ekstrap o lacje te także w zw iązku z roz- m ytością inform acji prowadzą do p o zn a n ia o ch a rak terze więcej lub m niej praw dopodobnym .

W YKAZ PU B LIK A C JI

1. Filozoficzne asp ekty ewolucji, rec. Sym posium on evolution, P itts­ b u rg 1959, R ocz. F iloz., 10 (1962) z. 3, 111-115.

2. Koncepcja czasu biologicznego, Zesz. N auk. K U L , 6 (1963) nr 1,61-77. 3. Odrębność żyw ej m aterii na p rzykładzie wirusów, R ocz. F iloz., 11

(1963) z. 3, 87-108.

4. Rec.: K o re n H .: A n introduction to the philosophy o f nature, P ittsb u rg 1962, R ocz. F iloz., 11 (1963) z. 3, 114-115.

5. Podstaw ow e założenia i w artość teorii abiogenezy, Rocz. Filoz. 12 (1964) z. 3, 79-86.

6. Japońskie doświadczenia na d wirusami a problem pochodzenia

życia, Zesz. N a u k . K U L , 8 (1965) n r 1, 37-49.

7. Rec.: Problem a priczinnosti w sowriemiennoj biologii, M o skw a 1961, R ocz. Filoz., 13 (1965) z. 3, 115-118.

8. Geneza wirusów u K azuno Yam afuji, rec.: N utritional fa c to rs in

virus fo rm a tio n , L o n d o n 1964, S tud. Philos. C hr. 1 91965) n r 1,

2 4-279.

9. G oldschm idtow ska teoria m echanizm ów ewolucji, S tud. Philos. C hr. 2 (1966) n r 2, 199-217.

10. Z filo z o fii n a u k przyrodniczych, rec. serii: Philosophy o f science;

The philosophy o f physics; Philosophy o f biology; The logic o f science; N ew Y o rk 1960-1964, S tud. Philos. C h r., 2 (1966) n r 2,

257-264.

11. Pow stanie życia wobec genezy i ewolucji wirusów, S tud. Philos C h r., 3 (1967) n r 1, 193-228.

12. Rec.: F ro lo w I. T.: O czerki m etodołoggi biołogiczeskogo is-

sledowanija, M o sk w a 1965, S tud. Philos. C hr., 3 (1967) n r 1,

281-286.

13. Rec.: F e rra te r M o ra J.: Ontologie de la realité organique, Rev. M et. et M o rale 1965, S tud. Philos. C h r., 3 (1967) n r 1, 286-288. 14. Rec.: H a lp e rn B.: Concepts philosophiques de Claude Bernard,

Rev. H ist. Sci. A ppi. 1966, S tud. Philos. C h r., 3 (1967) n r 1, 288-290.

15. Rec.: O w czinnikow N .: O sobiennosti sowriemiennogo jestestw o z- '

nanija, W op ro sy F ilos. 1966, S tud. Philos. C hr., 3 (1967) n r 1,

290-291.

16. Rec.: C zuw aszow В.: К woprosu о wozniknowienii żizni na Z iem ie, W o p ro sy F ilos. 1966, S tud. Philos. C hr. 3 (1967) n r 1, 291-293. 17. Rec.: L ek to rsk i M .: O t pozitiw izm a к neopozitiwizm u, W o prosy

Fiłos. 1966, S tud. Philos. C hr. 3 (1967) n r 1, 361-362.

18. Spraw ozdanie z I I I Sym po zjum Filozofii P rzyrody w Bardo SI. 1966, Stud. Philos. C h r. 3 (1967) n r 1, 380-381.

19. Z p roblem atyki genezy życia organicznego, Stud. Philos. C h r., 3 (1967) n r 2, 327-342.

20. C harakterystyka koncepcji organicznej, R ocz. F iloz., 16 (1968) n r 3, 105-125.

21. P rofesor Bolesław G aw ęcki (Z arys życia, działalności naukow ej i p o g ląd ó w z okazji Jubileuszu 50-lecia pracy nauk ow ej), Stud. Philos. C hr. 4 (1968) n r 1, 5-22.

22. Pojęcie i wartość poznaw cza modelowania biologicznego, S tud. Philos. C h r., 4 (1968) n r 1, 97-117.

23. N iektóre problemy z zakresu filo z o fii biologii (art. spraw ozd.), S tud. Philos. Chr. 4 (1968) n r 1, 167-197.

24. Rec.: M yers J. M.: On lim itations o f theories o f biology, Persp. Biol. M ed. 1967, Stud. Philos. C h r., 4 (1968) n r 2, 207-208. 25. Rec.: Philosophical problem s in biology, ed. by V. E. S m ith, N ew

Y o rk 1966, S tud. Philos. C h r., 4 (1968) n r 2, 208-212.

26. S chaffner K. М.: Antireductionism an d molecular biology, Science 1967, Stud. Philos. Chr. 4 (1968) n r 2, 212-214.

27. Rec.: Zagadnienia cybernetyki we współczesnej biologii, W a r­ szaw a 1968, Stud. Philos. C hr. 4 (1968) n r 2, 214-218.

28. G łos w dyskusji o celowości (bez tyt.), S tud. Philos C h r., 4 (1968) n r 2, 268-269.

29. Ś w iadom ość ludzka w ujęciu T eilh ard a de C h ard in , w: W nurcie

zagadnień posoborowych, p o d red. B. Bejze, W arszaw a 1968, t. 2,

79-95.

30. G łos nt. nowego ujęcia an tro p o lo g ii filozoficznej, w: W nurcie

zagadnień posoborowych, p o d red. B. Bejze, W arszaw a 1968, t. 2,

71-73. T o sam o w Stud. Philos. C h r., 5 (1969) n r 1, 49-51. 31. Alszeghy Z.: Ewolucjonizm a U rząd N au czycielski Kościoła,

tłum aczenie, Concilium n r 1-10 (1966-67), 276-280, P o zn ań 1969. 32. R ah n er Κ.: Grzech pierw orodny a ewolucja, tłum aczenie, C o n ­

cilium n r 1-10 (1966-67), 288-295, P o zn ań 1969.

33. Rec.: Pojęcie prawa w fiz y c e X I X w.; R ozw ój pojęcia praw a

w naukach biologicznych, S tud. Philos. C hr. 5 (1969) n r 1, 243-244.

34. Rec.: K o p s J.: Charakter a hodnotenie biologickeho mechaniciz-

m u, F ilozofia 1968, Stud. Philos. C hr. 5 (1969) n r 2, 229-230.

35. Rec.: D ietrich W.: Z u r Theorie der experim entellen M ethode, D eut. Z. Philos. 1968, S tud. Philos. C hr., 5 (1969) n r 2, 230-231. 36. Rec.: Siw okon P.: M etodologiczeskijeproblem y jestestw ennonau-

cznogo eksperimenta, M oskw a 1968, S tud. Philos. C h r., 5 (1969) n r

2, 231-235.

37. N a u ki biologiczne a filo zo fia biologii, Z n ak 21 (1969), 1419-1440. 38. Z a i przeciw teorii abiogenezy, Stud. Philos. C h r., 6 (1970) n r 1,

39. Rec.: B endm ann A.: L . von B ertalanffys organismische A u ffa s­

sung des L ebens..., Je n a 1967, S tud. Philos. C hr., 6 (1970) n r 11,

181-185.

40. Spraw ozdanie z sym pozjum na tem at przedm iotu filo z o fii p rzyro­

dy, Stud. Philos. C hr. 6 (1970) n r 1, 300-302.

41. K osm ochem iczne badania począ tkó w życia, S tud. Philos. C hr., 6 (1970) n r 2, 93-120.

42. Rec.: K a rp in sk aja R.: Problem a celostnosti i molekuljarnaja

biologija, W o p ro sy Filos. 1969, S tud. Philos. C h r., 7 (1971) n r 1,

191-193.

43. Rec.: K o ro tk o w a G . P.: Principy celostnosti ( K woprosu о soot-

noszeniii żiw ych i nieżiw ych sistem ), Izd. Leningr. U niw . 1968,

S tud. Philos. C hr., 7 (1971) n r 1, 193-195.

44. Rec.: O licki A.: Funkcjonalnyj podchod w biologii i postrojenie

idealizirowanych obiektow , W op ro sy Filos. 1969, S tud. Philos.

C hr., 7 (1971) n r 1, 195-199.

45. Rec.: F ro ło w I. T.: O rganiczeskij determ inizm , teleologija i celo-

w yj podchod w issledowanii, W oprosy Filos. 1970, S tud. Philos.

C h r., 7 (1971) n r 2, 308-310.

46. Spraw ozdanie z sym pozjum na K U L nt. ewolucji układów fiz y c z ­

nych i biologicznych, S tud. Philos. C h r., 8 (1972) n r 1, 285-287.

47. B iologiczne zagrożenie życia (bez tyt.), w: W kierunku człowieka, p o d red. B. Bejze, W arszaw a 1972, 313-319.

48. S po ry w okół genezy m aterii organicznej w m eteorytach, S tud. Philos. C hr., 8 (1972) n r 2, 99-119.

49. Spraw ozdanie z sym pozjum antroplogicznego A T K 10.4.1972 r., S tud. Philos. C h r., 9 (1973) n r 1, 293-306.

50. Problem genezy życia na sym pizjach m iędzynarodowych, Stud. Philos. C h r., 9 (1973) n r 1, 311-318.

51. Zagadnienie pow stania życia organicznego, W iad. Diec. Ł ódzkie, 47 (1973) n r 5-6, 132-136.

52. C złow iek w perspektyw ie n auk przyrodniczych, w: A b y poznać

Boga i człow ieka, cz. II O człow ieku dziś, p o d red. B. Bejze,

W arszaw a 1974, 9-50.

53. Próba uściślenia Tomaszowego określenia istoty życia, S tud. Philos. C h r., 10 (1974) n r 2, 67-99.

54. Rec.: Theory and experim ent in exobiology, ed. by S chw artz A. W „ T he N e th erlan d s, v. 1-1971, v. 11-1972, S tud. Philos. C hr., 10 (1974) n r 1, 202-207.

55. W poszukiw aniu isto ty życia, rec.: T. Ś cibor-R ylska: Porządek

i organizacja w przyrodzie, W arszaw a 1974, Z n ak , 27 (1975) n r 247,

56. Rec.: P o p o w A.: O zakonom iernostjach ewolucji к а к sistem y, F ru n ze 1973, Stud. Philos. C hr., 11 91975) n r 2, 205-209.

57. Specjalizacja filozofii przyrod y, w: X X X lat A ka dem ii Teologii

K atolickiej, Księga Pam iątkow a 1954-1974, W arszaw a 1976, A T K ,

332-356.

58. P ól w ieku teorii Oparina, S tud. Philos. C hr., 12 (1976) n r 2, 187-201.

59. Problem konfirmacji teorii abiogenezy w świetle badań W ow ka

nad wirusami, w: Z zagadnień filo zo fii przyrodoznaw stw a i filo z o fii przyrod y, p o d red. K. K ló sak a, W arszaw a 1976, t. I, 107-139.

60. D ylem aty unikalności człowieka, Z n ak , 28 (1976) n r 269, 1048-1054.

61. Rec.: Kinastowski W .: Podstaw y biologii współczesnej, W a r­ szaw a 1974, Biul. Inform . A T K , 1 (1977), 8-9.

62. Rec.: W dow ykin G. P.: Eksobiologija Ł uny, M osk w a 1975, Stud. Philos. C hr., 13 (1977) n r 1, 228-230.

63. Rec.: N agy В.: Carbonaceous m eteorites, A m sterd am -N ew Y o rk 1975, S tud. Philos. C hr. 13 (1977) n r 1, 225-228.

64. Geneza i stworzenie życia w św iatopoglądzie chrześcijańskim , w:

W kierunku chrześcijańskiej kultury, p o d red. B. Bejze, W arszaw a

1978, 407-420.

65. Rec.: W ciorka L.: Ewolucja i stworzenie. Próba reinterpretacji

pro blem atyki ewolucji i stworzenia na podstaw ie tom istycznej koncepcji partycypacji, P o zn ań 1976, Coli. T heol., 48 (1978), f. 1,

180-183.

66. Rec.: Buvet R.: L ’origine des etres vivantes et des processus

biologiques, Paris 1974, S tud. Philos. C hr., 14(1978) n r 1, 153-155.

67. Rec.: W iszarenko S. W.: D eterm inacija w biologiczeskich proce­

sach, L eningrad 1975, S tud. Philos. C h r., 14 (1978) n r 1, 156-158.

68. Rec.: L ancaster J. B.: Prim ate behavior and the emergence o f human

culture, N e w Y o rk l9 7 5 , Stud. Philos. C hr., 14(1978) n r 1 , 158-160.

69. Rec.: Les mécanismes ethologique de l ’évolution. C olloque organisé p a r J. M edioni et E. Boesiger, Paris 1977, Stud. Philos. C hr., 14 (1978) n r 2, 221-223.

70. Problem istoty życia w teorii abiogenezy A . Oparina, w: Z zagad­

nień filo zo fii przyrodoznawstwa i filo z o fii p rzyrod y, p o d red. K.

K lósaka, W arszawa 1979, A T K , t. II, 217-263.

71. Eigena fiz y k a ln y model ewolucji prebiotycznej, w: Z zagadnień fil.

przyr., p o d red. K. K lósaka, W arszaw a 1979, t. III, 121-152.

72. K ierunki pracy naukowej i organizacyjno-dydaktycznej ks. prof.

К. K lósaka, Stud. Philos. C hr., 15 (1979) n r 1, 9-26.

73. (-z M . Lubańskim) A sp ek t system ow y problem u jedności nauki, Stud. Philos. Chr., 15 (1979) n r 1, 134-161.

74. Rec.: F iesienkow a L. W.: M etodołogiczeskije aspekty issledowa-

n iiżizn i w Kosmosie, M oskw a 1976, S tud. Philos. C hr., 15 (1979) n r

1, 197-199.

75. Rec.: Com m unicative behavior and evolution, ed. by H . H a h n , E. C .S im m el, N ew Y o r k - L o n d o n 1976, S tu d .P h ilo s. C hr., 15(1979) n r 1, 197-199.

76. (-z M . L u bań skim ), W spólnota kościelna w aspekcie system ow ym , w: C złow iek we wspólnocie Kościoła, p o d red. L. B altera, W arszaw a

1979, A T K , 117-151.

77. (-z M . L ub ańskim ), Dwie cechy wiedzy naukowej, S tud. Philos. C h r., 15 (1979) n r 2, 121-131.

78. (w spółpraca), Polska bibliografia nauk kościelnych za lata

1972-73, p o d red. R. S obańskiego, W arszaw a 1979, A T K .

79. Ż y c ie - Ewolucja, w: M . H eller, M . L u bań ski, Sz. W . Ślaga:

Zagadnienia filo zo ficzn e współczesnej nauki. W stęp do filo z o fii przyrod y, W arszaw a 1980., A T K , 297-423.

80. Teoria abiogenezy, w: Z a ry sfd o zo fiip rzy ro d y ożywionej, p o d red. S. M azierskiego, L ublin 1980, K U L , 225-277.

81. (-z M . lub ańsk im ), Proces badaw czy w aspekcie system ow ym , Stud. Philos. C hr., 16 (1980) n r 1, 139-152.

82. Biolog-humanista z Ville-d’Avray. Jean R ostan d (1894-1977), Stud. Philos. C hr., 16 (1980) n r 1, 179-183.

83. Rec.: Z aw ad ski K ., E. K olczinski: Ewolucija ewolucii, L eningrad 1977, S tud. P hilos C hr., 16 (1980) n r 1, 183-185.

84. Rec.: T h o rp e W . H.: Purpse in a world o f chance. A biologist view, O xford U niv. Press 1978, Stud. Philos. C hr., 16 (1980) n r 1,

186-188.

85. Rec. (-z M . L ubańskim ), К . K łósak: Z zagadnień filozoficznego

poznania Boga, K ra k ó w 1979, S tud. Philos. C hr., 16 (1980) n r 1,

163-165.

86. W okół bioelektroniki i je j twórcy, S tud. Philos. C hr., 16 (1980) n r 2, 199-207.

87. Problem abiogenezy w ujęciu K. Kłósaka, S tud. Philos. C hr., 17 (1981) n r 1, 164-172.

88. Rec.: D illon L. S.: The genetic mechanism and the origin o f life, N ew Y o rk -L o n d o n 1978, Stud. Philos. C h r., 17 (1981) n r 1, 211-213.

89. Rec.: F rąckiew icz J.: S ystem y sprawnego działania, O ssolineum 1980, S tud. Philos. C h r., 17 91981) n r 2, 241-243.

90. Rec. (-z M . L ubańskim ), K. K łósak: Z teorii i m etodologii

filo zo fii przyrody, P o zn ań 1980, S tud. Philos. C h r., 17 (1981) n r 2,

91. Ks. K. K lósak - filo z o f i organizator nauki, w: W kierunku Boga, p o d red. B. Bejze, W arszaw a 1982, A T K , 167-179 (zm ieniona w ersja poz. 72).

92. Ż y c ie - ewolucja, w: M . H eller, M . L u b ań sk i, Sz. W . Ślaga:

Zagadnienia filozoficzne współczesnej nauki. W stęp do filo z o fii przyro d y, W arszawa 1982, A T K , 297-423, wydanie^ II.

93. Ew olucjonizm , w: K atolicyzm A -Z , P o zn ań 1982, Św. W ojciech, 117-119, II wyd. Diec. W yd. Ł ódzkie 1989.

94. Ż ycie, w: Katolicyzm A -Z , P o zn ań 1982, Św. W ojciech 400-404, II. wyd. Diec. Łódzkie 1989.

95. (-z M . Lubańskim ): Zagadnienie teorii filo z o fii przyrod y, A n alec­ ta C racoviensia, 14 (1982), 61-77.

96. Ontologia systemowa a filo zo fia p rzyrody, R ocz. F iloz., 30 (1982) n r 3, 119-128.

97. (-z M . Lubańskim): The system approach to scientific research, P hilosophical Inquiry V (1983) n r 1, 1-13.

98. Rec.: G o o d R.: The philosophy o f evolution, S tanb rid ge 1982, Stud. Philos. Chr., 19 (1983) n r 1, 187-188.

99. Rec.: Serm onti G., R. F ondi: D opo Darwin. C ritica alTevoluzioni-

sm o, M ilan o 1980, Stud. Philos. C hr., 19 (1983) n r 1, 189-192.

100. Rec.: P. W odopijanow: U stojcziwost i dinam ika biosfery, M insk 1981, Stud. Philos. C hr., 19 (1983) n r 1, 193-195.

101. H asła, w: M aly słownik term inów i pojęć filo zo ficzn ych , W a r­ szaw a 1983, PA X , (hasła w łasne, uzupełnienia, weryf. itp). 102. Casim ir Klosak, Rev. Philos, de L ouvain, 81 (1983) n r 49, s. 169. 103. O narodzinach życia (wyw iad), Z a i Przeciw n r 51/52 (1983),

12-13.

104. Sum m er School on chemical evolution and the origin o f life, 4-10 July 1983, Stevensbeek H o llan d (spraw ozd.), Stud. Philos. C h r., 20 (1984) n r 2, 211-214.

105. Ewolucjonizm -krea cjo n izm a pansperm ia, S tud. Philos. C hr., 20 (1984) n r 2, 111-127.

106. Rec.: C. E. Folsome: The origin o f life. A little warm pond, San F rancisco 1979, Stud. Philos. C hr., 20 (1984) n r 1, 203-206. 107. Bioelektroniczny model abiogenezy, w: P ersp ektyw y bioelekt-

roniki, p o d red. J. Zona i M . W n u k a, L ublin 1984, 13-26.

108. H. C. Urey (1893-1981) ijeg o poglądy na pow stanie życia, Rocz. F iloz., 32 (1984) nr 3, 251-272.

109. Geneza i rozw ój praatmosfery, w: Z zagadnień filo z o fii p rzyro do ­

znaw stw a i filo zo fii przyrody, P od red. M . L ubań sk ieg o i Śz. W.

Ślagi, W arszaw a 1985, t. V II, 281-318.

110. Rec.: A. Henderson-Sellars: The origin and evolution o f planetary

111. K o m ety a życie. P rzegląd retrospektyw ny wybranych publikacji, Stud. Philos. C hr. 21 (1985) n r 1, 199-213.

112. W okół problem atyki genezy życia, w: Z zagadnień filoz. przyr., W arszaw a 1986, t. V III, 75-83.

113. Przedm ow a, do: K . K loskow ski: R ola przypadku w genezie

życia, w: Z zagadnień filo z . p rzyr., W arszaw a 1986, t. V III, 85-88.

114. Rec.: M olecular evolution and protobiology, ed. by K. M atsu n o , K. D ose, K. H a ra d a , D. R ohlfing, N ew Y o rk -L o n d o n 1984, Stud. Philos. C hr., 22 (1986) n r 1, 199-201.

115. Rec.: G . N orel: H istoire de la m atière et de la vie. L es

transofrm ations de l ’energie et l ’évolution, Paris 1984, S tud. Philos.

C h r., 22 (1986) n r 1, 201-204.

116. Rec.: W. Sedlak: K ierunek - począ tek życia. N arodziny paleo-

biochem iikrzem u. L ublin 1985, K U L , S tud. Philos. C hr., 22 (1986)

n r 1, 204-207.

117. Rec.: W . E ngelhardt: Poznanie jaw lienii żizni, M osk w a 1984, S tud. Philos. C hr., 22 (1986) n r 1, 207-209.

118. Przedm ow a, do: M . W nu k, R ola układów porfirynow ych w ewo­

lucji życia, w: Z zagadnień filo z . p rzyr., W arszaw a 1987, t. IX ,

11-14.

119. U podstaw biosy stem ogenezy, S tud. Philos. C hr., 23 (1987) n r 1, 21-51.

120. M o d el chem otonu w wyjaśnianiu genezy życia, S tud. Philos. C h r., 23 (1987) n r 2, 199-205.

121. Rec.: K. Sim ionescu, F . Denes: Proischożdienije żizni. Chimi-

czeskie teorii, perew od s rum ., M oskw a 1986, S tud. Philos. C hr., 23

(1987) n r 2, 205-208.

122. (-z M . L u bańsk im ) W prowadzenie, w. W poszukiw aniu prawdy.

Pam ięci prof. К. K łósaka, W arszaw a 1987, A T K , 6-11.

123. Profesor K azim ierz K łósak, w: W poszukiw aniu praw dy, jw , 12-28.

124. U podstaw biosy stem ogenezy, w: W poszukiw aniu praw dy, jw ., 174-201 (p rzed ru k poz. 118).

125. Résum é: Vers une recherche de la Vérité. En mem oire du prof.

Kasim ir K łósak, w: W poszukiw aniu praw dy, jw ., 202-204.

126. W okół p rob lem atyki genezy życia, w: Kalendarz ,,C arita s”, W arszaw a 1988, 116-119 (p rzed ru k ze skró tam i poz. 111). 127. W okół filo z o fii zjaw iska biologicznego, S tud. Philos. C hr., 24

(1988) n r 1, 201-210.

128. Rec.: K rish n a Swamy: Physic o f com ets, S ingapore 1986, Stud. Philos. C hr., 24 (1988) n r 2, 173-175.

129. Rec.: T. S cibor-R ylska: Tajemnice uorganizowania żyw ej ko m ó ­

130. Biologiczny obraz św iata (w yw iad), W iara i O dpow iedzialność, n r 4 (1988), 26-34.

131. W hat the philosophy o f biology is and should be?, Stud. Philos. C h r., 25 (1989) nr 2, 155-175.

132. Prem ises o f global-system approach to evolutionary protobioge­

nesis, A b stra c t for the Sixth ISSO L M eetin g a n d the N in th Int.

C onference on the O rigin o f Life, P rag u e 3-8.07.1989.

133. (-z W . Ł y d k ą) Generacjonizm , w: E ncyklopedia K atolicka, lublin 1989, t. V, 943-944.

134. Rec.: G . Wojtkiewicz: O snow yt teorii proischożdienija Z iem li, M o sk w a 1988, Stud. Philos. C h r., 26 (1990) n r 1, 213-215. 135. Rec.: Bioplazma, p o d . red. W . S edlaka, J. Z o n a, M . W n u k a ,

L ublin 1988, Stud. Philos. C h r., 26 (1990) n r 1, 215-217.

136. Rec.: Z. Msinovskij, B. V echet, Evoluent a spekty fotobiologie, P ra h a 1986, Stud. Philos. C h r., 26 (1990) n r 1, 217-219.

137. Z ałożenia globalno-systemowego badania protobiogenezy, S tud. Philos. C h r., 26 (1990) n r 2, 161-163 (poszerz, w ersja poz. 131). 138. Rec.: Origin and evolution o f planetary and satellite system s, ed.

by D . M oh lm an n , H. Steller, B erlin 1989, S tud. Philos. C h r., 26 (1990) n r 2, 190-192.

139. W stęp, do: S. Kajta: Wl. Sedlaka kw antow a teoria życia, w: Z zagadnień filo z . przyr., p o d red. M . L u b ań sk ieg o i Sz. W . Ślagi, W arszaw a 1991, t. XII, 7-9.

140. Z pogranicza metabiologii i biofilozofli, w: Z zagadnień fd o z o fii

p rzyr., jw ., W arszawa 1991, t. X III, 7-14.

141. C zym je s t i czym powinna być fd o z o fia biologii, w: Z zagadnień

filo z . p rzyr., jw . W arszawa 1991, t. X III, 15-32.

142. (-z K . Kloskowskim): N eopansperm ia alternatyw ą abiogenezy?, w: Z zagadnień filoz. przyr., jw ., W arszaw a 1991, t. X III, 109-156. 143. Rec.: F an g Li Zhi, Li S hu X ian: Creation o f the universe,

Singapore 1989, Stud. Philos. C h r., 27 (1991) n r 1, 194-195. 144. Rec.: Philosophy o f biology, ed. by M . R use, N ew Y o rk -L o n d o n

1989, Stud. Philos. Chr., 27 (1991) n r 1, 195-197.

145. Teleonomia organizacji biosystem ów , S tud. Philos. C h r., 27 (1991) n r 2, 65-81.

146. Rec.: K . Kloskowski: Zagadnienie determ inizm u ewolucyjnego.

Studium biojïlozofïczne, G d a ń sk 1990, Stud. Philos. C h r., 27 (1991)

n r 2, 151-154.

147. System approach to teleonomy o f biological organization, T h eo ria et H istoria Scientiarum (A cta Univ. T orunensis), IV (1994), 67-80. 148. Rec.: Z o tin A.: Thermodynamic basis o f biological processes.

Physiological reactions and adaptations, B erlin-N ew Y ro k 1990, W .