Polacy na Bukowinie w świetle wybranej literatury polskiej i rumuńskiej wydanej po 1989 roku

Polacy na Bukowinie w świetle wybranej literatury polskiej i rumuńskiej wydanej po 1989 roku

Historia polskiego osadnictwa na Bukowinie sięga końca XVIII wieku. W 1775 roku Bukowina, czyli 10 441 km² z 71 750 osobami, trzema miastami: Seretem (Siret), Su- czawą (Suceava), Czerniowcami (Cernăuţi), 226 wsiami, 52 przysiółkami, została odłączona od Mołdawii i przyłączona do Austrii, a następnie poddana intensywnej kolonizacji. Cesję tę Rumuni uznali za krzywdzącą, ponieważ w XIX wieku północna część prowincji została zeslawizowana, co w 1940 roku posłużyło za pretekst do jej przyłączenia do ZSRR. W latach 1786–1849 Bukowina pozostawała w granicach Gali- cji. Był to najlepszy okres dla rozwoju i umocnienia polskiego osadnictwa. Gdy w 1861 roku Bukowina stała się autonomiczną prowincją cesarską, a w 1867 roku uzy- skała szeroką autonomię, wówczas wzrosła rola rumuńskiego żywiołu. Po pierwszej wojnie światowej, gdy Bukowina znalazła się najpierw w granicach Rumunii, a od 1940 roku w granicach Rumunii i ZSRR, Polacy już tylko walczyli i walczą o przetrwanie¹.

Losy bukowińskich Polaków były i są przedmiotem badań historyków oraz etnogra- fów polskich i rumuńskich. Do klasycznych opracowań dotyczących Polaków na Bu- kowinie należy monografia Emila Biedrzyckiego Historia Polaków na Bukowinie, wydana w 1973 roku. Jednak w 2004 roku ukazała się w tłumaczeniu Anny Kazimier- czak praca rumuńskiego historyka Mariusa Petraru Polacy na Bukowinie w latach 1775–1918. Z dziejów osadnictwa polskiego. Poza tym informacje o bukowińskich Polakach pozostają rozproszone w artykułach Krzysztofa Nowaka, Eugeniusza Kłoska, Jana Bujaka, Marcina Marynowskiego, Alfreda Zielonki, Marka Gotkiewicza, Florina Pintescu, Józefa Piotrowicza, opublikowanych w pracach zbiorowych oraz w materia- łach wydawanych co roku staraniem Związku Polaków w Rumunii po odbywających się w Suczawie konferencjach poświęconych stosunkom polsko-rumuńskim.

1 M. Petraru, Polacy na Bukowinie w latach 1775–1918. Z dziejów osadnictwa polskiego, Kraków 2004, s. 22–24, 35, 38, 43–44; J. Piotrowicz, Kaczyka-Salina i osada górnicza na Bukowinie. Z dziejów Polonii Kaczyckiej w XVIII–XX w., Wieliczka, Kraków 1991, s. 4.

Zmiany liczebności Polaków na Bukowinie i geografia polskiego osadnictwa

Z monografii Mariusa Petraru wynika, że w chwili włączenia Bukowiny do Austrii zamieszkiwało ją około 460 Polaków, czyli 0,55% ogółu ludności². W następnych latach liczba ta stale rosła. Zdaniem autora w latach 1869–1875 na Bukowinie miesz- kało około 5000 Polaków, w 1880 roku – 18 251, w 1890 roku – 22 876, w 1900 roku językiem polskim mówiło 26 857, a w 1910 roku 36 210³. Petraru uznał dane ze spisu z 1910 roku za wiarygodne, mimo że Emil Biedrzycki szacował liczbę Polaków w tym okresie na 43 412, czyli 5,43%⁴. Na podstawie istniejących opracowań można bez- piecznie przyjąć, że odsetek Polaków na Bukowinie w okresie jej przynależności do Austrii, a potem do Rumunii, nie przekroczył 6%.

Po pierwszej wojnie światowej, wedle szacunków Petraru, wyjechało z Bukowiny 2000–2500 Polaków, a wedle oceny polskich konsulów z Czerniowiec, do których dotarł Krzysztof Nowak – 5000. Na Bukowinie pozostało 39 400–40 000 Polaków. Ich liczbę w 1930 roku Petraru szacuje na 48 000–50 000 osób. Z kolei Jan Bujak uważa, że liczba Polaków w Rumunii w okresie międzywojennym wynosiła 80 000–120 000, z czego 2/3 mieszkało na Bukowinie⁵. Natomiast wedle spisu powszechnego z 1930 roku na Bukowinie polską narodowość deklarowało 30 580 osób (3,6%), a językiem polskim posługiwało się 28 411 (3,3%)⁶.

Po drugiej wojnie światowej centrum bukowińskiej Polonii przeniosło się do Su- czawy, gdzie mieszka około 500 Polaków, a w okręgu Suczawy 3500. Najliczniej za- mieszkane obecnie przez Polaków miejscowości to Nowy Sołoniec (Soloneţul Nou), Pojana Mikuli (Poiana Miculi), Plesza (Pleşa), Palatynosa (Păltinoasa), a także Kaczy- ka (Cacica) Vicşani, gdzie mieszka obecnie w sumie 2500 Polaków⁷.

W północnej części Bukowiny Polacy mieszkają jeszcze w Piotrowicach Dolnych (100 rodzin, około 350 osób), Starej Hucie (około 300 osób), Tereblaczu (Tereblecea) (100 osób), Pance (60 osób), Dawidenach, Baniłowie Podgórnym i Budyńcu (po około 20 osób). W Hliboce w 1989 roku żyło tylko 10 osób⁸.

Wedle Mariusa Petraru większość Polaków osiedlała się na północnej Bukowinie, w miastach i miasteczkach. Na początku XX wieku w Czerniowcach mieszkało 14 893 osób, w Coţmani 455, Storożyńcu 1116, Waszkowcach (Văşcăuţi) 952. Natomiast większe skupiska polskiej ludności w południowej Bukowinie na południe od rzeki

2 M. Petraru, Polacy..., s. 45–46.

3 Ibidem, s. 184–186.

4 Ibidem, s. 77.

5 Ibidem, s. 78; J. Bujak, Czasopiśmiennictwo Polaków bukowińskich wobec napaści niemiecko- -radzieckiej na Polskę we wrześniu 1939 r. [w:] Druga wojna światowa na tle stosunków polsko- -rumuńskich, red. Stanislava Iachimovschi i Elżbieta Wieruszewska, Suceava 2000, s. 99; K. Nowak, Bu- kowina w opiniach polskich służb dyplomatycznych, konsularnych i wojskowych w Rumunii (1918–1930) [w:] Kontakty polsko-rumuńskie na przestrzeni wieków, materiały z sympozjum, red. S. Iachimovschi i E. Wieruszewska, Suceava 2001, s. 99.

6 A. Kastory, Rozbiór Rumunii w 1940 roku, Warszawa 2002, s. 17.

7 M. Marynowski, Polscy górnicy w rumuńskiej Kaczyce, Wieliczka 2004 , s. 15–16.

8 E. Kłosek, O czadeckiej góralszczyźnie z południowej Bukowiny [w:] Czadecka ojcowizna, red.

K. Nowak, Lublin 2000, s. 82.

Suczawy powstały w powiecie Gurahumora (Gura Humorului), Serecie. W samym Serecie mieszkało 354 Polaków, a w Suczawie 749. Na Bukowinie osiedlała się polska szlachta, która nabywała ziemię, rzemieślnicy, górnicy, urzędnicy, nauczyciele, księża, chłopi. Żywioł polski wspierali Ormianie, których Petraru umieszcza w tym samym kręgu kultury⁹.

Pomimo niewielkiego odsetka Polaków na Bukowinie, w rumuńskiej literaturze powstał stereotyp o polonizacji Bukowiny. Jego źródłem, zdaniem Mariusa Petraru i Florina Pintescu, był duży odsetek polskich ziemian, księży, nauczycieli, urzędników, rzemieślników. Według Florina Pintescu w XIX wieku na Bukowinie około 40–45%

aparatu administracyjnego i właścicieli ziemskich pochodziło z polskiej szlachty, a około 40% nauczycieli w latach 1808–1850 było Polakami. Gorycz Rumunów wy- woływała polonizacja nazw miejscowości oraz slawizacja prowincji, która jednak była dziełem nie polskich, ale ruskich osadników. Petraru uważa oskarżenia o polonizację za bezpodstawne. Prace innych autorów potwierdzają słabość polskiego żywiołu, który musiał bronić własnej tożsamości¹⁰.

Szczególne zainteresowanie historyków i etnografów: Krzysztofa Nowaka, Florina Pintescu, Eugeniusza Kłoska i innych, wzbudza zorganizowane osadnictwo na Buko- wienie górali z okolic Czadca nad Kisucą. Ziemia Czadecka, dziś położona w grani- cach Słowacji, była w XVIII i XIX wieku kolonizowana przez ludność pozbawioną wyraźnej tożsamości narodowej, napływającą z Polski, Słowacji, Rumunii. Dopiero po przybyciu na Bukowinę w 1803 roku górale ci stanęli przed koniecznością zaznaczenia swej odrębności i znajdując się w orbicie polskich wpływów, stawali się Polakami.

Zasiedlili albo założyli wiele miejscowości: Kaliczankę (Caliceanca), Kaczykę, Seret, Pleszę, Tereblacze, Nowy Sołoniec, Pojanę Mikuli, Starą Hutę, Krasną-Ilski (Crasna- -Ilschi), Krasną Putną (Crasna Putnei), Piotrowiec i Dunawiec¹¹.

Dzisiaj ich potomków nazywa się góralami czadeckimi. Nazwa ta powstała w okre- sie międzywojennym, gdy słowaccy działacze narodowi postanowili „odzyskać swych górali” i w 1937 roku otworzyli szkołę w Pojanie Mikuli. Przy tym rozpowszechniali pogląd, że mieszkańcy osady są spolonizowanymi Słowakami. Na skutek tej agitacji 40% mieszkańców wsi poczuło się Słowakami. Polskie władze wysłały wówczas na Bukowinę dra Mariana Gotkiewicza, znanego w Krakowie nauczyciela, instruktora geografii w krakowskim kuratorium, działacza Polskiego Towarzystwa Krajoznawcze- go i redaktora „Orlego Lotu”. Gotkiewicz interesował się Spiszem, Orawą, Ziemią Czadecką i migracją jej ludności na Bukowinę. Wymyślił i upowszechnił nazwę „gó- rale czadeccy” w odniesieniu do potomków przybyszy znad Kisucy na Bukowinie.

Określenie „górale czadeccy” stało się elementem tożsamości tej ludności, która dziś rozproszyła się i zamieszkuje Rumunię, Polskę, Ukrainę. Nie przyjęło się zaś nad Ki- sucą. Co do słowackiej szkoły w Pojanie Mikuli, to za sprawą prefekta Czerniowiec,

9 M. Petraru, Polacy..., s. 50–52, 77–78.

10 Ibidem, s. 50–52, 178–179; F. Pintescu, Consideraţii privind situaţia învăţămantului şi culturii în comunităţile poloneze din Bucovina în perioada interbelică [w:] Polska i Rumunia na drodze do wzajemne- go poznania, red. S. Iachimovschi i E. Wieruszewska, Suceava 2002, s. 105.

11 M. Petraru, Polacy..., s. 49, 53–54, 56–57, 61–65, 68–69.

który był polonofilem, została zamknięta w 1938 roku w ramach gestu przyjaźni wobec Polski i Polaków¹².

Udział Polaków w rozwoju gospodarczym prowincji

Z pracy Mariusa Petraru wyłania się obraz Polaków jako mniejszości nielicznej, ale bardzo zasłużonej dla rozwoju gospodarczego prowincji. Do dziś, jak pisze Eugeniusz Kłosek, żywy jest wśród polskich mieszkańców Bukowiny pozytywny stereotyp Polski i Polaka, mający swe źródła w ich ogólnie wyższym i lepszym poziomie życia¹³.

Polscy i ormiańscy właściciele ziemscy propagowali nowoczesne techniki i uprawy rolne. Byli silnie reprezentowani w Stowarzyszeniu Kultury Rolnej na Bukowinie utworzonym w 1851 roku z inicjatywy Krzysztofa Petrowicza z Suczawy. Wielokrot- nie nagradzano ich na wystawach rolniczych. Około 1/3 polskiej populacji zdolnej do pracy znalazła zatrudnienie w rolnictwie i leśnictwie¹⁴.

Szczególnie patriotyczną i energiczną grupą polskiej ludności byli rzemieślnicy.

Dzięki ich przezorności, wspieranej przez polskich urzędników, powstawały na Buko- winie towarzystwa zawodowe i samopomocowe: Bukowińskie Towarzystwo Budow- nicze, Towarzystwo Polskiej Bratniej Pomocy powołane do życia w 1869 roku, Towa- rzystwo „Gwiazda” utworzone w 1886 roku, które działało do wybuchu drugiej wojny światowej¹⁵. Rozwój handlu wspierały instytucje kredytowe. W 1870 roku z inicjatywy polskich urzędników i właścicieli powstało w Czerniowcach Bukowińskie Towarzy- stwo Zaliczkowe, udzielające niskooprocentowanych pożyczek. Towarzystwo działało do 1886 roku, po czym uległo likwidacji. W 1898 roku powstało Polskie Towarzystwo Zaliczkowe i Oszczędności, przekształcone następnie w Bank Polski, i działało do 1922 roku¹⁶.

Historycy z Wieliczki: Marian Marynowki, Józef Piotrowicz, podobnie zresztą jak Marius Petraru, przyznają szczególne znaczenie roli polskich górników w rozwoju bukowińskiego górnictwa solnego, którego centrum stała się Kaczyka. Odtworzenie historii kopalni jest trudne, ponieważ jej archiwa w większości zginęły w 1944 roku.

Przed wkroczeniem Rosjan zostały wywiezione do Ocna-Mureş, gdzie podczas bom- bardowania doszczętnie spłonęły. Zachował się opis kopalni z 1810 roku Alojzego

12 K. Nowak, Ziemia Czadecka – znana i nieznana. Rys historyczny [w:] Czadecka ojcowizna…, s. 16–17, 22; M. Pokrzyńska, Wędrówki górali czadeckich z Bukowiny. Od emigracji do „repatriacji” (okiem socjologa) [w:] Czadecka ojcowizna…, s. 111; K. Nowak, Bukowina w opiniach…, s. 102–103; F. Pintescu, Conside- raţii..., s. 112; E. Kłosek, O czadeckiej góralszczyźnie..., s. 84–86; M. Gotkiewicz, Związki dr. Mariana Got- kiewicza z Bukowiną [w:] Bliżej siebie. W kręgu relacji polsko-rumuńskich, red. S. Iachimovschi i E. Wieru- szewska, Suceava 2005, s. 95–98.

13 E. Kłosek, Wokół stereotypów Polaków i Rumunów w polskich wsiach południowej Bukowiny [w:]

Kontakty polsko-rumuńskie na przestrzeni wieków, red. S. Iachimovschi i E. Wieruszewska, Suceava 2001, s. 86.

14 M. Petraru, Polacy..., s. 108–110, 111–112, 114, 116.

15 Ibidem, s. 123–125.

16 Ibidem, s. 123.

Küstela, dokumenty w Archiwum Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce i Archiwum Księży Misjonarzy w Krakowie¹⁷. Kopalnię uruchomił w 1791 roku Johann Hofmann i chociaż pierwszymi pracownikami byli Niemcy, to już w 1792 roku sprowadzono do Kaczyki pierwsze rodziny z Bochni i Wieliczki, a w 1794 roku góromistrzem został pochodzący z Bochni Jan Rysak. Polacy pracowali przeważnie jako górnicy głębinowi, natomiast warzycami byli Rusini. Do wybuchu pierwszej wojny światowej personel wyższy i zarząd kopalni były przeważnie polskie. Do Kaczyki przenoszono wzory z Bochni i Wieliczki: powstało w tamtejszej kopalni podziemne jezioro, okazała pod- ziemna kaplica i sala balowa¹⁸. Kontrowersje historyków budziło pochodzenie pierw- szych górników przybywających do Kaczyki. Józef Piotrowicz uważa, że napłynęli oni z Bochni i z okolic Świrska. Marius Petraru uznał, że z Bochni i Wieliczki, ponieważ nazwiska górników kaczyckich powtarzają się w księgach parafialnych obu miast.

Marcin Marynowski stwierdził zaś, że pierwsze rodziny pochodziły z Kałusza koło Stanisławowa, potem napłynęły rodziny bocheńskie, a w miarę rozwoju kopalni przy- bywało więcej rodzin wielickich niż bocheńskich¹⁹.

Po 1947 roku większość polskich górników wyjechała do Polski. Obecnie warzelnie znajdują się niedaleko Kaczyki w Pârteştii de Jos, pracują na licencji szwajcarskiej i zatrudniają 96 pracowników, w tym 12 górników. Wśród nich jeszcze są Polacy²⁰.

Udział Polaków w życiu religijnym Bukowiny

Kolejny stereotyp Polaka przywołany przez Eugeniusza Kłoska to człowiek mający

„prawdziwą wiarę” i gorliwy religijnie. Większość księży działających na Bukowinie było Polakami, co nawet wywoływało we Lwowie protesty niemieckich wiernych.

Wielu autorów podkreśla istotną rolę Polaków w rozwoju życia religijnego. Wpraw- dzie zdaniem Petraru silniejszy pod względem organizacyjnym był Kościół unicki (Kościół unicki posiadał 2 dekanaty i 21 parafii w 1914 roku, a rzymskokatolicki jeden dekanat, 4 parafie i 6 kapelanii), jednak znany ośrodek kultu maryjnego powstał w Kaczyce dzięki polskim kapłanom i polskim górnikom, którzy posiadali silne poczu- cie tożsamości narodowej i religijnej²¹.

Jako sanktuarium maryjne Kaczyka ma wyjątkowo obszerną literaturę. Pisali o niej ks. Alfons Zielonka, Jan Bujak, Marcin Marynowski. Początki sanktuarium wiąże się ze sprowadzeniem do Kaczyki przez ormiańskiego księdza Jakuba Bogdanowicza drewnianej płaskorzeźby, będącej kopią obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej.

17 J. Piotrowicz, Kaczyka-Salina..., s. 4; M. Marynowski, Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Kaczyce w świetle archiwów z Krakowa i Wieliczki [w:] Sanktuarium Maryjne w Kaczyce, red.

S. Iachimovschi i E. Wieruszewska Suczawa 2004, s. 32.

18 J. Piotrowicz, Kaczyka-Salina..., s. 6–11.

19 M. Petraru, Polacy..., s. 50–52; J. Piotrowicz, Kaczyka-Salina..., s. 5–7; M. Marynowski, Parafia…, s. 31–32.

20 M. Petraru, Polacy..., s. 118; J. Piotrowicz, Kaczyka-Salina..., s. 7–8; M. Marynowski, Polscy górni- cy w rumuńskiej Kaczyce, Wieliczka 2004, s. 7–8, 11.

21 E. Kłosek, Wokół…, s. 212–221; M. Petraru, Polacy..., s. 79–100.

W 2. połowie XIX wieku księża misjonarze z Krakowa uczynili Kaczykę miejscem pielgrzymek, a w 1904 roku wznieśli murowany kościół według projektu Teodora Talowskiego. Poświecenia kościoła, a także podziemnej kaplicy w kopalni dokonał arcybiskup lwowski Józef Bilczewski w obecności arcybiskupa ormiańskiego Józefa Teodorowicza. Przed wybuchem pierwszej wojny światowej parafię odwiedzali liczni pielgrzymi – nawet do kilkunastu tysięcy, a na odpust przybywali członkowie innych wyznań. Polscy księża opiekowali się kaczycką parafią do 1967 roku. Wśród nich wy- różniał się budowniczy kaczyckiego kościoła Kasper Słonimski, a także Wojciech Grabowski i Henryk Wochowski, który przeprowadził parafię przez drugą wojnę światową. Ostatnim proboszczem ze Zgromadzenia Księży Misjonarzy kierującym parafią w latach 1946–1967 był Józef Chachuła z Nowego Sołońca. Polscy historycy, a zwłaszcza Jan Bujak, bardzo pozytywnie oceniają rolę polskiego duchowieństwa:

księża oprócz wykonywania pracy duszpasterskiej dbali o rozwój oświaty i umocnienie polskości wśród bukowińskich Polaków, uczyli się także innych języków miejsco- wych: niemieckiego, rumuńskiego, a nawet węgierskiego. Obecnie parafią kaczycką opiekują się rumuńscy franciszkanie. W 2000 roku Jan Paweł II podniósł kościół w Kaczyce do rangi Bazyliki Mniejszej²².

Losy polskiej oświaty na Bukowinie

Nauczanie w szkole było i jest nadal jednym z najważniejszych czynników, od których zależy przetrwanie polskiej mniejszości na Bukowinie. Z pracy Mariusa Petraru wyni- ka, że polskie szkolnictwo rozwijało się najlepiej w okresie przynależności Bukowiny do Galicji. Od 1805 roku bukowińskie szkoły miały charakter wyznaniowy, podlegały kontroli Konsystorza Katolickiego we Lwowie i były utrzymywane z Funduszu Ko- ścielnego, który powstał w wyniku sekularyzacji dóbr rumuńskiego prawosławnego biskupstwa w Radowcach²³.

Petraru podkreśla, że austriacka polityka oświatowa na Bukowinie, a więc oddanie szkolnictwa w utrzymanie i pod kontrolę Kościoła katolickiego budziło (i budzi) obu- rzenie Rumunów. W latach 1826, 1832, 1834, 1836 Konsystorz Prawosławny prote- stował w Wiedniu w sprawie sposobu nauczania w szkołach Bukowiny. W 1848 roku duchowni Kościoła prawosławnego podpisali protest przeciw nauczaniu języka rumuń- skiego tylko w niewielkim stopniu w porównaniu z nauczaniem polskiego w dużym wymiarze i z wielkim zapałem, jak gdyby „Bukowina była polska”. Oskarżali przy tym polskich nauczycieli, że zniechęcali Rumunów do posyłania dzieci do szkół. Zdaniem Petraru zarzuty te były bezpodstawne. W rzeczywistości języka polskiego nauczano

22 Ks. A. Zielonka, Sanktuarium Królowej Bukowiny [w:] Sanktuarium Maryjne w Kaczyce…, s. 86–87, 90–92; M. Marynowski, Parafia..., s. 31–35, 39; M. Petraru, Polacy..., s. 88; J. Bujak, Kaczyka – osada i duszpasterstwo (1785–2004) [w:] Sanktuarium maryjne w Kaczyce…, s. 58 –63; J. Bujak, Ksiądz infułat Wojciech Grabowski – superior Księży Misjonarzy, proboszcz w Kaczyce i Czerniowcach i wikariusz gene- ralny Bukowiny [w:] Kontakty polsko-rumuńskie, red. S. Iachimovschi i E. Wieruszewska, Seceava 2001, s. 125–130.

23 M. Petraru, Polacy..., s. 134–135.

tylko w szkołach istniejących na terenie zamieszkanym przez Polaków. Co więcej, stanowił on przedmiot drugorzędny wobec obowiązkowego rumuńskiego. Tylko w szkołach w Serecie i w Radowcach język polski był obowiązkowy w latach 50. XIX wieku. Wtedy też Polacy z Nowego Sołońca ściągnęli nauczyciela języka polskiego i otworzyli szkołę. W Kaczyce polska szkoła istniała zapewne już w 1802 roku.

Z pewnością zaś wiadomo, że w 1849 roku Józef Żurowski nauczał w Kaczyce języka niemieckiego i polskiego²⁴.

Polskie szkoły stanęły przed groźbą likwidacji, gdy Bukowina uzyskała w 1867 ro- ku szeroką autonomię i szkolnictwo uległo rumunizacji. Chociaż Polacy byli jedną z najliczniejszych grup etnicznych korzystających ze szkolnictwa podstawowego i średniego, to w wielu miejscowościach usunięto język polski ze szkół i zatrudniono nauczycieli, którzy polskiego nie znali. Zjawisko to dotknęło Starej Huty, Krasnej, Kaczyki, Suczawy, Seretu, Rohoznej, Rarańczy (Rarancea), Żuczki (Jucica)²⁵. 4 października 1875 roku otwarto w Czerniowcach uniwersytet, zresztą z inicjatywy polskiego posła Antona Kochowskiego. Jednak język polski był tam nauczany tylko w roku 1913/1914. W okresie 1880–1900 odsetek polskich studentów spadał (9,9% do 9,6%) i tylko jeden profesor był polskiej narodowości²⁶.

Po lekturze Petraru nasuwa się smutna refleksja, że chociaż język polski dominował na czerniowieckich salonach, to po 1967 roku polskie szkolnictwo stanęło przed groź- bą likwidacji²⁷. Nędza polskiego szkolnictwa wynikała zdaniem Petraru z organizacyj- nej słabości polskiej mniejszości. Polacy zamieszkujący miasta nie współpracowali z ludnością wiejską. Istniały oczywiście pojedyncze przykłady starań o ratowanie pol- skiej szkoły. Dużą rolę odegrała powstała w 1890 roku polska szkoła z internatem dla dziewcząt, prowadzona przez zakon Sióstr Rodziny Maryi, która przekształciła się następnie w seminarium pedagogiczne z polskim językiem wykładowym²⁸. W 1870 roku powstała polska szkoła w Nowym Sołońcu za sprawą nauczyciela Daniela Miel- nika, który założył „dynastię” polskich nauczycieli na Bukowinie. Jego zięć Włady- sław Świderski objął po nim szkołę w Nowym Sołońcu, a drugi zięć Józef Grabowski od 1883 roku uczył w Pojanie Miculi. W 1895 roku Grabowski przeniósł się do Ka- czyki, gdzie istniała 6-klasowa szkoła z językiem niemieckim, rumuńskim, ukraińskim, polskim. Był też pierwszym polskim inspektorem szkolnym i z jego inicjatywy założo- no Związek Nauczycielstwa Polskiego na Bukowinie. Do 1918 roku był nauczycielem w Kaczyce. W 1906 roku przybył do Pleszy pierwszy polski nauczyciel²⁹. Jednak ini- cjatywy te były niewystarczające. Bez pomocy silnych organizacji z Galicji, a zwłaszcza Towarzystwa Szkoły Ludowej, które przystąpiło na przełomie XIX i XX wieku do odbu- dowy polskich szkół, Polacy stanęliby przed perspektywą asymilacji. TSL udało się od- tworzyć w przededniu pierwszej wojny światowej 16 polskich szkół, z czego połowa

24 Ibidem, s. 133, 135–137.

25 Ibidem, s. 138–139.

26 Ibidem, s.145, 146–149, 150–151, 152.

27 Ibidem, s. 139.

28 Ibidem, s. 141.

29 Ibidem, s. 142.

znajdowała się w południowej części prowincji. Petraru nie ukrywa, że wysiłek polskich działaczy oświatowych uratował polską społeczność przed wynarodowieniem³⁰.

W 1918 roku Polacy na Bukowinie poparli przyłączenie tej prowincji do Rumunii.

W delegacji, która przedstawiła królowi Ferdynandowi decyzję kongresu Bukowiny z 28 listopada 1918 roku o przyłączeniu do Rumunii, był Polak Stanisław Kwiatkow- ski. Według Petraru, bezpośrednio po przyłączeniu Bukowiny do Rumunii wzrosła liczba polskich szkół do 34, język polski był wykładany jako przedmiot obowiązkowy w kolejnych 11 szkołach, w seminariach dla dziewcząt i chłopców w Czerniowcach, polskie szkoły otrzymały polskich inspektorów³¹. Jednak w kolejnych latach sytuacja polskiej mniejszości gwałtownie się pogorszyła. Świadczą o tym raporty polskich kon- sulów z Czerniowiec, które zebrał i opracował Krzysztof Nowak. Przede wszystkim duża część polskich narodowych elit wyjechała z Bukowiny do Polski. W 1922 roku zamknięto szkoły mniejszościowe, w tym 24 polskie szkoły powszechne. Rumuni podjęli akcję kolonizacji rumuńskiej na Bukowinie, zresztą bez powodzenia. Polska Rada Narodowa działająca od 1918 roku na Bukowinie bezskutecznie domagała się otwarcia polskich szkół³².

Natomiast Florin Pintescu przedstawia polskie szkolnictwo w okresie międzywojen- nym w dużo lepszym świetle. Przed pierwszą wojną uczniowie szkół powszechnych na Bukowinie w pierwszej i drugiej klasie uczyli się w językach narodowych, a jednocze- śnie uczyli się języka niemieckiego, by w trzeciej klasie język niemiecki mógł się dla nich stać językiem wykładowym. W Rumunii postanowiono stworzyć scentralizowany system szkół z rumuńskim językiem wykładowym. Polski stawał się w nich od razu tylko jednym z przedmiotów. Zdaniem Pintescu w 1929 roku istniały 34 szkoły podstawowe na Bukowinie, w których nauczano polskiego. Autor przyznaje jednak, że liczba godzin języka polskiego systematycznie się zmniejszała i na przykład przed wojną w Pojanie Miculi wynosiła jedną godzinę tygodniowo. Zdaniem Pintescu w latach 1925–1941 po- wstało na Bukowinie jedenaście polskich szkół podstawowych, cztery klasy gimnazjalne w Czerniowcach, szkoła zawodowa trzyletnia i osiem kursów polskiego³³.

Obecnie rumuńska szkoła jest poważnym zagrożeniem dla języka polskiego i za- chowania polskiej tożsamości narodowej. Eugeniusz Kłosek przeprowadził badania, z których wynika, że polskie dzieci mieszkające w miastach, uczęszczające do rumuń- skich szkół, szybko zapominają język ojczysty. Lepiej zachowują znajomość języka ojczystego wiejskie dzieci, mające utrudniony dostęp do szkoły³⁴.

30 Ibidem, s. 143–144.

31 Ibidem, s. 153–155; F. Pintescu, Consideraţii..., s. 106.

32 K. Nowak, Bukowina w opiniach…, s. 99–100.

33 F. Pintescu, Consideraţii, s. 108–110, 111–112.

34 E. Kłosek, O czadeckiej góralszczyźnie..., s. 86.

Działalność społeczno-kulturalna Polaków na Bukowinie

Marius Petraru przedstawia obszernie polską działalność społeczno-kulturalną, która koncentrowała się w dużych miastach, przede wszystkim w Czerniowcach. Z jego pracy wynika, że była mocno związana z życiem kulturalnym Galicji. Na Bukowinie powstawały koła Towarzystwa Szkoły Ludowej, Towarzystwa Gimnastycznego „So- kół”. Oczywiście były także przedsięwzięcia charakterystyczne dla Bukowiny. W 1869 roku powstało w Czerniowcach Towarzystwo Polskie Bratniej Pomocy i Czytelni Pol- skiej, które zakupiło lokal, prowadziło działalność dobroczynną i zorganizowało czy- telnię. W 1877 roku powstało Towarzystwo Akademików Polskich w Czerniowcach –

„Ognisko”, w 1890 roku powstało Bukowińskie Koło Polskie – organizacja polityczna.

W 1897 roku przy Czytelni Polskiej powstało Towarzystwo Rzemieślników „Gwiaz- da”. W 1905 roku otwarto Dom Polski w Czerniowcach. W 1896 roku z inicjatywy księdza Kasprowicza powstało Towarzystwo Bursy Ormiańskiej, które zbudowało internat dla uczniów szkół bukowińskich. W 1904 roku dzięki TSL oraz staraniem polskich i ormiańskich ziemian powstała także Bursa Polska. Zarządzało nią Towarzy- stwo Bursy Polskiej im. Adama Mickiewicza. Bursa ta, gdzie nauczano też języka polskiego, przetrwała do wybuchu drugiej wojny światowej³⁵.

Dużą rolę w życiu mniejszości polskiej odegrała prasa, a zwłaszcza „Gazeta Pol- ska” ukazująca się od 1883 roku. Rozwojowi polskiego czasopiśmiennictwa poświęcił wiele uwagi Jan Bujak. Pierwsza część zaplanowanej przez niego pięciotomowej mo- nografii: Zaczyny dziennikarstwa polskiego na Bukowinie. „Bratek” – „Ogniwo” –

„Osa” – „Przedświt” – „Przegląd Czerniowiecki” – „Diablica” dotyczy pierwszych polskich czasopism wydawanych na Bukowinie w XIX wieku. W większości wypad- ków ukazało się tylko kilka numerów opisywanych tytułów, a do dziś nie wszystkie numery się zachowały. Autor stara się jednak na tym skąpym materiale odtworzyć te problemy społeczne, kulturalne i narodowe polskiej społeczności na Bukowinie, które znalazły odzwierciedlenie w prasie. Przytacza obszerne wyjątki z zachowanych pism.

Jednak z tego opracowania wynika, że Polacy na Bukowinie raczej nie byli w stanie utrzymać więcej niż jednego pisma, zwłaszcza jeśli było poświęcone wyłącznie litera- turze i sztuce. Poza tym co zdolniejsi redaktorzy wyjeżdżali do Galicji³⁶.

Niewielka liczba polskich odbiorców kultury i sztuki stała się także przyczyną upad- ku polskiego teatru w Czerniowcach. Teatr powstał w 1863 roku z pełną obsadą aktorską i techniczną. Wystawiał sztuki polskich autorów i tłumaczenia z języka niemieckiego i francuskiego. W 1864 roku miał wystawić aż 44 przedstawienia. Jednak w związku z niską frekwencją – zwłaszcza Polaków, został rozwiązany w 1865 roku. Dopiero w 1875 roku odżył amatorski teatr polski przy Czytelni Polskiej w Czerniowcach³⁷.

35 M. Petraru, Polacy..., s 158–162.

36 J. Bujak, Zaczyny dziennikarstwa polskiego na Bukowinie, Kraków 2006, s.15–19, 21–27, 29–56, 83–

–90, 95–96, 97–111, 119–134; M. Petraru, Polacy..., s. 163, 165–167.

37 J. Bujak, Zaczyny..., s. 12–14; M. Petraru, Polacy..., s. 171.

Polacy na Bukowinie w okresie jej przynależności do państw narodowych

Nadal brakuje poważnej monografii na temat losów Polonii w Rumunii po pierwszej wojnie światowej, a po drugiej wojnie światowej w Rumunii i w ZSRR (dzisiaj Ukra- ina). Dlatego nabierają znaczenia rozproszone artykuły Krzysztofa Nowaka, Jana Bu- jaka, Eugeniusz Kłoska, Florina Pintescu, Marcina Marynowskiego.

W okresie międzywojennym istniały nadal polskie organizacje powstałe jeszcze przed wojną i tworzyły się nowe. Życie społeczno-kulturalne Polaków koncentrowało się w „Domach Polskich” w Czerniowcach i Suczawie. Słabością Polonii były we- wnętrzne kłótnie, w które zwaśnione strony angażowały rumuńskie władze. Cierpiał na tym prestiż polskich działaczy narodowych. Język polski przestał być „językiem sfer towarzyskich” w Czerniowcach³⁸.

Polski rząd starał się inspirować i kontrolować polską mniejszość na Bukowinie.

Pod wpływem zachęty z Warszawy stowarzyszenia Polaków na Bukowinie zostały połączone w jednym Związku Stowarzyszeń Polskich z centrum w Czerniowcach, na czele z ks. prałatem Andrzejem Łukaszewiczem. Związek Stowarzyszeń Polskich zli- kwidował wiele polskich periodyków i wydawał jeden, będący jego organem: „Kurier Polski w Rumunii”. „Kurier” był powiązany ściśle z polską polityką. Ukazywał się w latach 1933–1940 i zastąpił zasłużoną „Gazetę Polską”. W 1938 roku „Kurier Polski w Rumunii” zmienił nazwę na „Kurier Polski”³⁹.

W wyniku podziału Bukowiny w 1940 roku, potwierdzonym w traktacie pokojo- wym z Rumunią, podpisanym w 1947 roku, centrum Polaków bukowińskich przenio- sło się do Suczawy. Powstał tu Związek Polaków „Dom Polski”, mający siedzibę w „Domu Polskim”. Prezesem Związku jest obecnie Gerwazy Longher. Najsilniejszy- mi ośrodkami polskości wydają się, zdaniem Eugeniusza Kłoska, miejscowości zało- żone i zamieszkane przez górali czadeckich: Nowy Sołoniec, Pojana Mikuli, Plesza, Paltinosa, a także Kaczyka i Vicşani⁴⁰.

Obecnie w Pojanie Mikuli mieszka 110 góralskich rodzin (około 450 osób), Rumu- ni i skoligacone z Polakami oraz Rumunami rodziny niemieckie i ukraińskie. W Pleszy mieszkają sami Polacy, 65 rodzin (około 220 osób). W Nowym Sołońcu żyje 220 pol- skich rodzin (około 720 osób), a w przysiółku tej wsi Majdanie żyją 53 ukraińskie rodziny wyznania greckokatolickiego. Polacy mieszkają także w Palatynosie, gdzie przenieśli się pod koniec XIX wieku górale z Pleszy, Pojany Mikuli i Nowego Sołońca.

Wówczas wieś była w większości niemiecka, dzisiaj jest w większości rumuńska.

Mieszka tu obecnie 30 polskich rodzin i około 30 mieszanych z Rumunami i Niemca- mi. Górale mieszkają też we wsi Rakowiec, położonej między Solką (Solca) a Nowym Sołońcem. Żyje tam 12 rodzin pochodzących z Nowego Sołońca⁴¹.

Górale z Pleszy, Nowego Sołońca i Pojany Mikuli borykają się z brakiem pracy.

Zaszkodził im zakaz wypasu owiec, kopalnia w Kaczyce nie zatrudnia już mieszkań- ców tych wiosek. Rzemiosło upada, a z rolnictwa mogą wyżywić się tylko nieliczni.

38 K. Nowak, Bukowina w opiniach..., s. 101.

39 J. Bujak, Czasopiśmiennictwo..., s . 90–91, 95–96.

40 M. Marynowski, Polscy górnicy..., s. 15–16.

41 M. Petraru, Polacy..., s. 60; E. Kłosek, O czadeckiej góralszczyźnie…, s. 80–81.

Rumuni nazywają mieszkańców tych trzech wsi Słowakami. Jednak najsilniejsza jest ich identyfikacja z miejscem zamieszkania, poczuciem, że należy się do ludności „tu- tejszej”. Górale z tych trzech wsi dużo lepiej zachowują język ojczysty niż Polacy zamieszkujący Kaczykę czy inne duże miasta⁴².

Eugeniusz Kłosek dostrzega zagrożenie polskich enklaw asymilacją i wynarodo- wieniem. Pozytywny stereotyp Polski i Polaka, którego źródła tkwią w „prawdziwej wierze”, porządku, wyższym poziomie życia, silny dotąd wśród bukowińskich Pola- ków, jest wypierany przez kulturę masową, która lansuje wzorce kultury rumuńskiej.

Zdaniem Eugeniusza Kłoska jest kwestią czasu, gdy młode pokolenie Polaków przyj- mie te wzorce kosztem stereotypów umacniających polskie poczucie odrębności. Inną drogą do asymilacji Polaków są mieszane małżeństwa. Przed drugą wojną światową należały do rzadkości: Polacy częściej wchodzili w związki z Ukraińcami, wyznającymi także „prawdziwą wiarę”. Obecnie jest wiele mieszanych małżeństw polsko-rumuńskich.

Na przykład w Pojanie Mikuli na 100 polskich rodzin 12 jest mieszanych⁴³.

Po lekturze prac dotyczących Polaków na Bukowinie w przeszłości i obecnie nasu- wa się smutna refleksja, że chociaż Polacy na Bukowinie wnieśli poważny wkład w rozwój gospodarczy i cywilizacyjny Bukowiny, to dzisiaj walczą o przetrwanie.

Wygrać tę walkę będzie im raczej trudno bez pomocy z Polski.

42 E. Kłosek, O czadeckiej góralszczyźnie…, s. 83–84, 84–86.

43 E. Kłosek, Wokół stereotypów..., s. 212–221.