Waldemar Woźniak
Cechy osobowościowe
wychowanków domów dziecka w
perspektywie integracji społecznej
Studia nad Rodziną 15/1-2 (28-29), 307-317
Studia nad Rodziną UKSW 2011 R. 15 nr 1-2 (28-29)
ks. Waldemar WOŹNIAK - Instytut Psychologii WFCH UKSW
Warszawa
CECHY OSOBOWOŚCIOWE WYCHOWANKÓW
DOMÓW DZIECKA W PERSPEKTYWIE
INTEGRACJI SPOŁECZNEJ
Wstęp
Zasoby rozwojowe dzieci z domów dziecka, zarówno dziewcząt, jak i chłop ców w okresie pubertacji i adolescencji, w poważnym zakresie są uszczuplone, zahamowane. Naruszenie tychże zasobów może odkładać się w strukturze oso bowości i objawić się w poziomie nasilenia danych cech, może także stać się podłożem do kryzysów i konfliktów rozwojowych.
Dzieci z domów dziecka często postrzega się jako naznaczone, na przykład w gwarze więziennej placówki te nazywane są „bidulami” 1. Niejednokrotnie dzieci przekraczając bramy ośrodka, niosą już ze sobą urazy psychiczne dozna ne w dysfunkcyjnym środowisku rodzinnym2. Zdrowa rodzina jest podstawo wym i często niezastąpionym środowiskiem rozwoju małego człowieka3.
Dzieciństwo to okres kształtowania się przywiązania w relacji: dziecko - ro dzic4. Typ uformowanego przywiązania będzie często już na zawsze uwidacz niał się w behawioralnym elemencie dorosłego życia człowieka5. To dzieciństwo decyduje, czy dorosły człowiek będzie cechował się przywiązaniem pewnym
1 M. Szaszkiewicz, Tajemnice grypserki, Kraków 1997, s. 187.
2 Por. A. Krasowska, Zagrożone dzieciństwo, „Świat Problemów”, 2011, nr 4, s. 7; por. J. L. Herman, Uraz psychiczny i powrót do równowagi, Gdańsk 1999.
3 Por. M. Plopa, Psychologia rodziny. Teoria i badania, Kraków 2005.
4 Por. G. Attili, Ansia da separazione e misura dell’attaccamento normale e patologico, Roma 2001.
5 Por. W. Woźniak, Stalking jako zjawisko patologiczne - definicje, zakres, charakte rystyka stalkera i radzenie sobie ze stalkingiem, w: Wybrane elementy pedagogiki resocja lizacyjnej -u ję c ie teoretyczne i praktyczne, red. R. M. Ilnicka, Lubin 2011, s. 136-137.
czy unikającym, czy też ambiwalentnym6. Osoby o przywiązaniu pewnym roz wijają obraz siebie jako osób zasługujących na miłość i zdolnych do obdarzania miłością, a także potrafiących zmierzyć się z trudnościami życiowymi7. Oso by odznaczające się przywiązaniem unikającym uważają się za osoby niegod ne miłości, mogą wykazywać zachowania agresywno-pogardliwe8. Wreszcie, osoby o przywiązaniu ambiwalentnym przesadnie wyrażają swoje uczucia - na przykład od miłości do nienawiści, co w kontaktach z innymi ludźmi powoduje poczucie zmieszania i zakłopotania - z powodu zniekształconej uczuciowości ich zachowania nie są przewidywalne9.
Osobowość a kierunek zachowania
Osobowość jest pojęciem szerokim. Decyduje ona w znacznej mierze o za chowaniu człowieka. Rozwijająca się psychologia wciąż odkrywa kolejne cechy osobowości. Oczywiście te podstawowe elementy osobowości to temperament połączony z emocjonalnością oraz charakter wraz z łączącą się z nim uczucio wością. Kolejne elementy to: potrzeby, wartości, postawy. Obecnie mówi się dużo w psychologii o takich cechach jak inteligencja emocjonalna, kompetencje społeczne, poszukiwanie doznań.
Ph. G. Zim bardo i F. L. Ruch określają osobowość jako „to, co charak teryzuje daną jednostkę”10. Zdaniem A. P. Sperlinga osobowość to: „złożo ny system motywów w yrażający się w cechach niepow tarzalnego sposobu przystosow yw ania się danej jednostki do otoczenia”11. „Klasyfikacja ICD-10 rozumie przez osobowość zespół trw ałych wzorców m yślenia, odczuwania i zachowania, charakteryzujący indywidualny styl życia i sposób adaptacji jednostki” 12. T. M ądrzycki ukazuje osobowość jako system tw orzący i reali zujący plany13.
6 M. V. Caria, Lo stalking e le teorie dell’attacamento, w: Stalking - między przemo cą a uzależnieniem, red. W. Woźniak, M. Lattanzi, Konstantynów Łódzki - Kutno 2010, s. 34-48.
7 Tamże, s. 45. 8 Tamże. 9 Tamże, s. 46.
10 Ph. G. Zimbardo, F. L. Ruch, Psychologia i życie, Warszawa 1994, s. 393. 11 A. P. Sperling, Psychologia, Poznań 1995, s. 379.
12 Za: J. W. Aleksandrowicz, Zaburzenia nerwicowe, zaburzenia osobowości i zacho wania dorosłych (według ICD-10). Psychopatologia, diagnostyka, leczenie, Kraków 1998, s. 122.
13 T. Mądrzycki, Osobowość jako system tworzący i realizujący plany. Nowe podej ście, Gdańsk 1996.
Przykładowo koncepcja osobowości R. B. Cattella prezentuje 16 czynników dwuwymiarowych, które możemy traktować jako 32 cechy osobowości14: cyklo- tymia - schizotymia, wysoka inteligencja - niska inteligencja, dojrzałość emo cjonalna - neurotyczność, dominowanie - uległość, surgencja - desurgencja, wysokie superego - niskie superego, odporność - brak odporności, wrażliwość - brak wrażliwości, paranoidalna podejrzliwość - brak podejrzliwości, niekon- wencjonalność - konwencjonalność, racjonalizm - prostota, depresyjna niepew ność siebie - pewność siebie, radykalizm - konserwatyzm, samowystarczalność - zależność od grupy, wysoka samoocena - niska samoocena, wysokie napięcie ergiczne - niskie napięcie ergiczne. Obojętnie czy w danych ujęciach psycho logicznych mówi się o cechach, czy na przykład o czynnikach lub o wymiarach osobowości, to generalnie uznaje się, że są to wszystko cechy osobowościowe, zauważalne w działaniowo-zachowaniowym składniku postaw ludzkich.
Uwzględniając już chociażby tylko koncepcję Cattella, należy uznać, że za sadnym jest używanie terminu struktura osobowości. S. Siek proponuje okre ślenie struktury osobowości jako „spoistej organizacji obejmującej całokształt życia psychicznego jednostki, takiej, w której występują elementy: różne jako ściowo (na przykład temperament, charakter, potrzeby psychiczne, wola, posta wy, emocje, systemy Ego, ukierunkowania, psychofizyczne systemy, uzdolnie nia), złożone, wewnętrznie spójne, względnie trwałe, określane jako: schematy reagowania, cechy, wymiary, typy, które mogą pozostawać we wzajemnych związkach o charakterze dynamicznym, korelacji, «przyczynowym»”15.
M ożna na przykład mówić o strukturze potrzeb psychicznych, które także należy traktować jako cechy osobowości. H. A. Murray wyróżnił 27 potrzeb psychicznych16. Lista ta zawiera następujące potrzeby: bezpieczeństwa - jako unikanie urazu fizycznego, bezpieczeństwa - jako unikanie urazu psychiczne go ze strony innych, bezpieczeństwa - jako unikanie urazu psychicznego we własnych oczach, poniżania się, wyczynu, stowarzyszania, agresywności, au tonomii, kompensacji, uległości, usprawiedliwiania siebie, dominacji, ekshibi cjonizmu, żywienia i opiekowania się, porządku, zabawy, izolacji, przyjemnych doznań zmysłowych, seksualna, doznawania opieki i oparcia, rozumienia, na bywania, poznawcza, tworzenia, informowania innych, doznawania aprobaty i uznania ze strony innych, zatrzymywania.
Odniosę się teraz do potrzeby agresywności, która nie jest już tylko agresją w sensie incydentalnego zachowania, ale względnie stałą cechą w strukturze osobowości, co oznacza, że objawi się ona w sprzyjających okolicznościach.
14 Za: M. Nowakowska, Polska adaptacja 16-czynnikowego Kwestionariusza Osobo wościowego R. B. Cattella, „Psychologia W ychowawcza” 1970, nr 9, s. 494-495.
15 S. Siek, Struktura osobowości, Warszawa 1986, s. 29. 16 Za: tamże, s. 141.
W skrajnej fazie nasilenia tej potrzeby możemy mówić o odczuwaniu zadowo lenia ze sprawiania innym zła.
We współczesnej psychologii, w przeciwieństwie do dawnej, stosunkowo mało mówi się o woli, a przecież słaba lub silna wola będzie także uwidaczniała się w zachowaniu człowieka17.
Ukształtowanie się pozytywnych cech osobowości będzie ukierunkowywa ło zachowanie ludzkie w kierunku prospołecznym, natomiast negatywne ce chy osobowości będą nasilać niedostosowanie społeczne czy wręcz w skraj nym przypadku wykolejenie przestępcze. Możemy wyobrazić sobie trudności prospołecznego zachowania i działania człowieka, u którego ukształtowało się kilka negatywnych cech osobowości, na przykład agresywność, dominowanie, niedojrzałość emocjonalna, słaba wola. Dzieci z domów dziecka, pozbawione bezpośredniej miłości i troski rodziców, zdają się być niejako naturalnie narażo ne na trudności w procesie formowania się osobowości niezaburzonej.
Zaburzenia osobowości i zachowania „to rozmaite rodzaje funkcjonowania, będące wyrazem indywidualnego stylu jednostki, sposobu odnoszenia się do siebie samego i do innych ludzi, mające jakość choroby” 18.
„Specyficzne zaburzenia osobowości”, „mieszane zaburzenia osobowości” i „utrwalone zmiany osobowości” - to utrwalone wzorce zachowania mające charakter reakcji sztywnych i niedostosowanych do sytuacji; reakcje te różnią się (w sensie negatywnym) zasadniczo od reakcji spotykanych zazwyczaj w da nej kulturze19.
Specyficzne zaburzenia osobowości uzewnętrzniają się między innymi w oso bowości paranoicznej (osobowość paranoidalna, ekspansywna, fanatyczna, pienia cza, sensytywna), osobowości dyssocjalnej (osobowość asocjalna, psychopatia, socjopatia), osobowości chwiejnej emocjonalnie (osobowość impulsywna, agre sywna, eksplozywna, osobowość borderline), osobowości histrionicznej (osobo wość histeryczna, psychoinfantylna), osobowości lękliwej (osobowość unikająca), osobowości zależnej (osobowość asteniczna, bierna, nieadekwatna, nieaktywna, niedostosowana; osobowość biemo-zależna; osobowość psychasteniczna)20.
W kategorii innych określonych zaburzeń osobowości (należących także do specyficznych zaburzeń osobowości), wymienia się między innymi osobowość
17 Por. C. Murray, Zasady psychologii, Warszawa 1887, s. 422-450.
18 J. W. Aleksandrowicz, Zaburzenia nerwicowe, zaburzenia osobowości i zachowania dorosłych (według ICD-10). Psychopatologia, diagnostyka, leczenie, dz. cyt., s. 122; por. J. Kocur, Zaburzenia zachowania o podłożu psychopatologicznym, „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Gospodarki Krajowej w Kutnie” 2005, nr 7, s. 151-200.
19 J. W. Aleksandrowicz, Zaburzenia nerwicowe, zaburzenia osobowości i zachowania dorosłych (według ICD-10). Psychopatologia, diagnostyka, leczenie, dz. cyt., s. 122.
[5 ] CECHY OSOBOWOŚCIOWE WYCHOWANKÓW DOMÓW DZIECKA... 311
narcystyczną; u takich osób występuje przesadna, zawyżona ocena własnej war tości i znaczenia, a także niemal ekshibicjonistyczna ekspresja potrzeby uznania i koncentrowania uwagi na sobie21.
Zaburzenia zachowania i osobowości przejawiane przez daną osobę, będą zarazem stanowiły ból społeczny, doświadczany przez tę osobę, a także przez osoby pozostające z nią w relacjach, gdyż te zaburzenia zniekształcają komuni kację międzyludzką.
Wybrane poszukiwania badawcze
B. Czeredrecka wskazuje na ważność zaspokojenia potrzeb psychicznych dla funkcjonowania osoby, a wychowankowie zakładów opieki całkowitej mogą przejawiać chociażby deficyt potrzeby bliskich więzi emocjonalnych czy po trzeby bezpieczeństwa22. Długotrwałe niezaspokajanie potrzeb psychicznych i doświadczanie frustracji może prowadzić do wytworzenia się następujących mechanizmów obronnych: regresja, fantazjowanie, rezygnacja, agresja, które w przypadku utrwalenia uniemożliwiają harmonijne kształtowanie się osobo wości23.
W celu psychologicznego scharakteryzowania dzieci z domów dziecka przywołuje się syndrom wycofania, z takimi cechami jak: smutek, brak wiary w siebie, zamknięcie w sobie, lękliwość, nieufność24. Wychowankowie domów dziecka w samoopisie podają takie cechy: upór, kłótliwość, mściwość, aroganc- kość, porywczość, agresywność, wycofanie, lękliwość, brak wiary w siebie, ale również towarzyskość i wesołość25.
M. Waśniewska w 2010 roku przeprowadziła badania, pod kierunkiem W. Woźniaka, którymi objęła 60 chłopców w wieku 15-19 lat26. W badaniach tych grupę eksperymentalną stanowiło 30 chłopców z domów dziecka, a grupę kontrolną - 30 uczniów gimnazjów i szkół średnich. W badaniach posłużyła się trzema metodami badawczymi: Inwentarzem STAI opartym na koncepcji C. D. Spielbergera, Inwentarzem Psychologicznym Syndromu Agresji IPSA II Z. Gasia, Kwestionariuszem Delta R. Ł. Drwala. Inwentarz STAI mierzy lękjako
21 Tamże, s. 132.
22 B. Czeredrecka, Potrzeby psychiczne sierot społecznych, Warszawa 1988. 23 Tamże, s. 34.
24 M. Sajkowska, Stygmat instytucji. Społeczne postrzeganie wychowanków domów dziecka, Warszawa 1999, s. 49.
25 Tamże, s. 54-55.
26 M. Waśniewska, Lęk, agresja i poczucie kontroli u chłopców z domów dziecka, Warszawa 2010 (mps, Biblioteka UKSW).
stan oraz lęk jako cechę. Kwestionariusz Delta bada zewnętrzne i wewnętrz ne poczucie kontroli. Inwentarz IPSA II służy do pomiaru nasilenia 11 czyn ników agresji oraz wyniku ogólnego syndromu agresji: skłonność do działań odwetowych, tendencje autodestrukcyjne, zaburzenia kontroli agresji, agresja przemieszczona, nieświadome tendencje agresywne, agresja pośrednia, agresja instrumentalna, wrogość wobec siebie, agresja fizyczna wobec otoczenia, wro gość wobec otoczenia, agresja reaktywna, wynik ogólny. N a podstawie badań zanotowano jedynie dwie różnice pomiędzy porównywalnymi grupami w nasi leniu badanych zmiennych - wychowankowie z grupy eksperymentalnej, w po równaniu z uczniami z grupy kontrolnej, odznaczają się niższym nasileniem zewnętrznego poczucia kontroli (różnica na poziomie tendencji statystycznej) oraz wyższym nasileniem wrogości wobec siebie (różnica na poziomie istot ności statystycznej). W przypadku wychowanków domów dziecka ten wynik odnoszący się do wrogości wobec siebie może być naprawdę niepokojący.
K. Pszczolińska w swoich badaniach przeprowadzonych w 2010 roku pod kierunkiem W. Woźniaka, badała wśród dziewcząt z domów dziecka: inteli gencję emocjonalną, kompetencje społeczne oraz strategie działania27. Grupę eksperymentalną stanowiło 31 dziewcząt z domów dziecka w wieku 15-19 lat, a grupę kontrolną - 31 uczennic warszawskich szkół w tym samym przedzia le wiekowym. W badaniach wykorzystano trzy następujące metody: Popularny Kwestionariusz Inteligencji Emocjonalnej (PKIE) A. Jaworowskiej, A. Mat- czak, A. Ciechanowicz, J. Stańczak, E. Zalewskiej; Kwestionariusz Kompeten cji Społecznych (KKS) A. Matczak; Kwestionariusz Atak - Rezygnacja (A -R) K. Ostrowskiej badający strategie działania. W Przypadku PKIE badane wy chowanki domów dziecka, w porównaniu z grupą kontrolną, przejawiają niższy poziom zmiennych: AKC - akceptowanie, wyrażanie własnych emocji, EMP - rozumienie emocji innych ludzi (empatia), ROZ - rozumienie własnych emocji; mają także niższy poziom inteligencji emocjonalnej ogólnie ujętej (wynik ogól ny); w przypadku KKS badane dziewczęta z domów dziecka charakteryzują się, w porównaniu z grupą kontrolną, niższym nasileniem kompetencji społecznych ogólnie ujętych (wynik ogólny), a także niższym nasileniem: kompetencji spo łecznych warunkujących efektywność zachowań w sytuacjach intymnych (I) oraz kompetencji społecznych warunkujących efektywność zachowań w sytu acjach ekspozycji społecznej (ES). Badanie Kwestionariuszem A -R wykazało rzadsze uruchamianie strategii ataku i częstsze stosowanie strategii rezygnacji przez dziewczęta z domów dziecka, w odniesieniu do uczennic z grupy kon trolnej. Wyniki tych badań należy uznać za niepokojące, gdyż wskazują one na możliwość występowania u wychowanek domów dziecka problemów doty
27 K. Pszczolińska, Inteligencja emocjonalna, kompetencje społeczne oraz strategie działania u dziewcząt z domów dziecka, Warszawa 2010 (mps, Biblioteka UKSW).
[7 ] CECHY OSOBOWOŚCIOWE WYCHOWANKÓW DOMÓW DZIECKA... 3 1 3
czących inteligencji emocjonalnej i kompetencji społecznych, a także na moż liwość występowania u nich syndromu wycofania, jeśli weźmiemy pod uwagę wynik odnoszący się do strategii rezygnacyjnej.
W łasne badania pilotażowe
18 października 2010 roku przeprowadziłem badania wstępne (zwiad ba dawczy) w jednym z domów dziecka na terenie województwa łódzkiego. Po służyłem się techniką niestandardową. Polecenie badawcze brzmiało: „Opisz (wymień) Twoje dobre cechy, które ułatwiają Tobie kontaktowanie się z innymi ludźmi”. Skoncentrowałem się na cechach pozytywnych po to, aby wychowan kowie, uświadomili sobie, że mają wiele cech pozytywnych. Sam często w jed nym z zakładów poprawczych stosowałem technikę - „godzina dobra i piękna”. W czasie takiego spotkania wychowankowie mówili tylko o czymś pozytyw nym, czego doświadczyli w życiu. Były to spotkania, na które młodzież chętnie uczęszczała.
Wracam do moich badań pilotażowych wśród dziewcząt i chłopców z domu dziecka. Otrzymałem 8 pisemnych wypowiedzi, 4 od dziewcząt i 4 od chłop ców. Przytoczę teraz te wypowiedzi w zasadzie w oryginalnej formie, jedynie dokonałem niewielkiej korekty w przypadku interpunkcji, a także stylu, co jed nak nie zmieniło sensu wypowiedzi.
Wypowiedź pierwsza (dziewczyna): „Myślę, że moimi dobiymi cechami, które ułatwiają mi kontaktowanie się z ludźmi są: cierpliwość, szczerość, optymizm, zrównoważenie, komunikatywność. Nie są to wszystkie cechy ułatwiające zacho wanie dobrych kontaktów międzyludzkich, ale uważam, że jedne z najważniej szych. Moim zdaniem ważną cechą jest również umiejętność samokrytyki, gdyż przebywając w towarzystwie, wzmacniamy swą pozycję oraz siłę przekonywania. Osobiście chcąc utrzymywać pozytywne relacje z ludźmi, jestem gotowa do nie sienia pomocy innym, czerpię radość z obcowania z ludźmi”. Wypowiedź druga (dziewczyna): „Łatwo nawiązuję kontakt z ludźmi, ponieważ jestem osobą kole żeńską, miłą i uprzejmą. Potrafię pomagać swoim rówieśnikom i doradzać im w trudnych sytuacjach”. Wypowiedź trzecia (dziewczyna): „Moje dobre cechy po magają mi w dobrym kontakcie z innymi ludźmi. Potrafię bardzo łatwo i szybko nawiązać kontakt z innymi. Jestem dobra dla innych i pomagam im, co wszyscy we mnie cenią. Jestem kreatywna i wyrozumiała dla innych ludzi”. Wypowiedź czwarta (dziewczyna): „Cechami, które ułatwiają kontaktowanie się z innymi ludźmi jest komunikatywność, w pewnym stopniu charyzmatyczność i otwartość. Ważną cechą jest również optymistyczne podejście do spraw codziennych. Naj bardziej komunikatywność jest wspierana przez uśmiech na twarzy”.
Wypowiedź piąta (chłopiec): „Potrafię szybko nawiązywać kontakty z ró wieśnikami. Jestem kreatywny i pomocny, lubię pomagać innym”. Wypowiedź
szósta (chłopiec): „Jestem otwarty na świat i na ludzi, umiem rozmawiać z ró wieśnikami, staram się być miły dla ludzi. Jestem zabawny i dowcipny w towa rzystwie”. Wypowiedź siódma (chłopiec): „Jestem miły dla ludzi, nauczycieli i wychowawców. Lubię rozmawiać z kolegami i koleżankami. Często rozba wiam ludzi. Jestem uczciwy, nie kłamię”. Wypowiedź ósma (chłopiec): „Moją pozytywną cechą jest szybkie nawiązywanie kontaktów z ludźmi, jestem miły i lubię żarty, nie obrażam się tak szybko” .
Z wypowiedzi nr 4 nie wynika dokładnie, czy osoba ta mówiła o swoich cechach, czy o cechach ułatwiających komunikację interpersonalną w ogóle. Taka sama uwaga odnosi się do samokrytycyzmu w wypowiedzi nr 1. Pozostała treść wypowiedzi ukazuje cechy osób biorących udział w tym pilotażu. Z badań tych, aczkolwiek niewielkiego rozmiaru, pośrednio można wysnuć wniosek - wychowanki i wychowankowie domów dziecka posiadają wiele pozytywnych cech, a co najważniejsze mają tego świadomość, co może ułatwiać integrację społeczną.
Wokół integracji społecznej
W odniesieniu do dzieci i młodzieży z domów dziecka niewłaściwe jest sto sowanie pojęcia resocjalizacja. Pojęcie to jest stosowane w odniesieniu do osób niedostosowanych społecznie, a ściślej mówiąc w stosunku do osób wykolejo nych obyczajowo i przestępczo. Wychowankowie z domów dziecka ze względu na niekorzystne okoliczności rodzinne znaleźli się w placówce, co wcale nie oznacza ich wykolejenia. Częstokroć są to małe dzieci, których uspołecznie nie, tj. socjalizacja, nadal trwa, a więc stosowanie terminu re-socjalizacja, tj. ponowna socjalizacja, nie jest uzasadnione, bo ta pierwotna socjalizacja nadal trwa. Termin resocjalizacja stosowany w odniesieniu do wychowanków domów dziecka naznacza ich jako gorszych, jako jednostki wykolejone. Klasyczny pa radygmat resocjalizacji mówi, że to wychowanek musi się zmienić, a przecież dziecko, które trafia do placówki potrzebuje przede wszystkim bardzo dużego wsparcia, aby mogło się harmonijnie rozwijać, mimo że zostało pozbawione podstawowych więzi społecznych, czyli więzi rodzinnych.
Nieco lepszym pojęciem, także w odniesieniu do osób wykolejonych prze stępczo, jest resocjalizacja socjalna. Model ten należy traktować jako połącze nie paradygmatu klasycznej resocjalizacji z paradygmatem pracy socjalnej. W ramach tego modelu wymagana jest od wychowanka zmiana, ale zarazem udziela mu się wsparcia społecznego szeroko rozumianego, mniej się go ocenia i koryguje. Jednak w przypadku dzieci i młodzieży z domów dziecka termin ten, także je naznacza, gdyż występuje w nim słowo - resocjalizacja.
Kolejnym terminem, który chcę przywołać, jest pojęcie readaptacji społecz nej. Jest ono często stosowane zamiennie z pojęciem resocjalizacja. Adaptacja
[9] CECHY OSOBOWOŚCIOWE WYCHOWANKÓW DOMÓW DZIECKA... 3 1 5
oznacza dostosowanie (przystosowanie). Readaptacja społeczna będzie ozna czać ponowne przystosowanie. W terminie tym nie ma zawartej informacji, czy to wychowanek ma sam się przystosować czy też ze sporą pomocą wycho wawców i innych ludzi włączających się w ten proces. Jeśli byśmy uznali, że częścią readaptacji społecznej jest readopcja społeczna, to wówczas termin ten byłby do przyjęcia, jeśli idzie o używanie go w odniesieniu do pobytu dzieci i młodzieży w domu dziecka. Readopcja społeczna dla mnie oznacza gotowość społeczeństwa na przyjęcie do siebie w pełni danej osoby czy to przestającej mieszkać w domu dziecka, czy też na przykład opuszczającej zakład popraw czy lub zakład kamy. Z tą gotowością bywa jednak różnie, gdyż ludzie mają skłonność między innymi do etykietowania. Pojęcie readaptacji społecznej jest raczej neutralne i jeżeli byśmy uznali readopcję społeczną jako jego składową, to wydaje się, iż nie powinno być sprzeciwu wobec używania go w przypadku wychowanków domów dziecka, mimo że readaptacja społeczna często jest ko jarzona z pojęciem resocjalizacji.
Po dłuższej refleksji dochodzę do wniosku, że w odniesieniu do dzieci i młodzieży z domów dziecka nie trzeba stosować terminu z przedrostkiem „re”, a najwłaściwsze wydaje się być pojęcie integracji społecznej. N ikt nie może zaprzeczać tem u smutnemu faktowi, że po rozłączeniu się z rodziną z różnorakich przyczyn, a tak je st w przypadku wychowanków domów dziecka, ta pierw otna naturalna socjalizacja (uspołecznienie) została nieco lub bardziej zachwiana. Pobyt w domu dziecka można zatem traktować jako proces inte gracji społecznej, który to term in wydaje się być jak najbardziej neutralny, nie niesie w sobie naznaczenia, tak jak m a to m iejsce w przypadku term inu resocjalizacja.
„Integrować” pochodzi od łac. integrare, a oznacza - przywracanie do daw nego, dobrego stanu, odnawianie, a także - scalanie, jednoczenie28. Ja integra cję społeczną definiuję też jako pozytywne funkcjonowanie w społeczeństwie. Termin integracja społeczna nie zawiera bezpośrednio w sobie informacji, kto musi ponosić większy wysiłek - dana osoba czy społeczeństwo, a to jest wiel ki jego pozytyw. Klarownym jest, że wychowanek musi podejmować starania, które mają wypływać z jego woli, ale jeśli społeczeństwo nie stworzy szerokich możliwości i perspektyw, tym poszkodowanym jakby nie było dzieciom, to owa integracja społeczna może ulegać spowolnieniu.
Okazuje się, że nie jest koniecznym używanie pojęcia z naznaczającym w przypadku dzieci i młodzieży z domów dziecka przedrostkiem „re”, a w tym przypadku termin integracja, oznaczający między innymi przywracanie do do brego stanu, wydaje się być odpowiednim, a ponieważ chodzi nam o scalanie
28 Praktyczny słownik wyrazów obcych, red. A. Latusek, I. Puchalska, Kraków 2003, s. 240.
ze społeczeństwem, to staje się zasadnym stosowanie określenia - integracja społeczna.
Zakończenie
W procesie integracji społecznej dziewcząt i chłopców z domów dziecka na leży między innymi przezwyciężać procesy składające się na syndrom wycofa nia, podejmować działania kształtujące inteligencję emocjonalną i kompetencje społeczne, tworzyć warunki pomagające zaspokajać w ja k największym stopniu potrzeby psychiczne.
Dla procesu integracji społecznej wychowanków domów dziecka z moich pilotażowych badań powyżej opisanych płynie pozytywne przesłanie - dotyczą ce posiadania przez nich wielu cech pozytywnych, między innymi potrzebnych w komunikacji interpersonalnej, a najważniejsze jest to, że mają oni (one) tego świadomość.
Właściwie przebiegający proces integracji społecznej może przyczynić się do tego, że sieroctwo wcale nie musi oznaczać osamotnienia. I odwrotnie - wie le dzieci wychowujących się w rodzinach pełnych ma poczucie osamotnienia, gdyż w ich rodzinach zachodzą różnorodne dysfunkcje. Osamotnienie jest poję ciem o szerszym zakresie aniżeli pojęcie sieroctwa.
Przywołam jeszcze dwie cechy, których kształtowanie się w strukturze oso bowości dziewcząt i chłopców z domów dziecka jest naprawdę ważne, a o któ rych tak rzadko się mówi. Są to - męstwo bycia i immunitet psychiczny. Męstwo bycia29 oznacza afirmację swojego życia wbrew temu wszystkiemu, co mogłoby podważać tę afirmację. Natomiast immunitet psychiczny30 jest odpornością na przypadkowo pojawiające się zło, pokusę.
Snując refleksję nad sieroctwem , doszedłem do pojęcia sieroctw a poli tycznego na przykładzie narodu asyryjskiego. Naród ten to chrześcijański naród Bliskiego W schodu, niem ający państwowości, żyjący w rozproszeniu po całym świecie. Oceniam , że społeczność światowa nie często pamięta o tym, że naród ten dośw iadczył na początku XX w ieku (wraz z Orm iana mi) holocaustu. Naród ten według mojej opinii także dzisiaj ma prawo czuć się osierocony w sensie politycznym . Wielu Asyryjczyków, mimo że straciło w okrutnych mordach swoich najbliższych, nie zawsze odczuwa owego sie roctwa, gdyż dla nich najistotniejszą sprawą je st zachow anie świadomości narodowej, a starając się ją ze w szystkich sił zachować, nie m ają czasu na
29 P. Tilich, Męstwo bycia, Paris 1983.
30 N. Han-Ilgiewicz, Immunitet psychiczny i jego rola w pedagogice leczniczej, War szawa 1957.
[1 1 ] CECHY OSOBOWOŚCIOWE WYCHOWANKÓW DOMÓW DZIECKA... 3 1 7
m yślenie o osieroceniu31. Zagadnienie to w ym aga jednak odrębnego, obszer nego opracowania.
Fr W aldemar Woźniak: Personality traits in children’s homes inmates from the perspective o f social integration
The developmental resources o f children and youth from children’s homes may, to some extent, be limited or inhibited. Children from orphanages, depri ved o f direct love and care from their parents, appear to indicate natural difficul ties in the process o f undisordered personality formation.
The review o f selected research shows the dissatisfaction o f psychological needs as the main problem facing the inmates o f children’s homes. Girls and boys from these institutions are likely to reveal the syndrome o f withdrawal and to have difficulty in developing their emotional intelligence and social compe tences. The pilot study by W. Woźniak leads to the conclusion that inmates o f children’s homes have many positive qualities which facilitate the interpersonal communication, and, most importantly, they are aware o f having these qualities. The formation o f positive personality traits will strengthen social integration, which, among other things, means the recovery o f the former good condition. Taking account o f the positive direction o f the integration process, W. Woźniak defines it as positive functioning in society.
31 Por. M. Woźniak, Cyber Asyria: tożsamość współczesnych Asyryjczyków w dobie Internetu, w: Jednostka - społeczeństwo - państwo wobec megatrendów współczesnego świata, red. G. Piwnicki, S. Mrozowska, Gdańsk 2009, s. 309-319; por. M. Woźniak, Exo dus mniejszości asyrochaldejskiej z Iraku po 11 września 2001 r. w mediach anglojęzycz nych, w: Niemuzułmańskie mniejszości Iraku. Historia - kultura - problemy przetrwania, red. M. Abdalla, Poznań 2008, s. 241-257.
