Ocena st´˝eƒ elastazy neutrofilowej
i izoprostanu 8epiPGF2 α w osoczu krwi matczynej i p´powinowej oraz w p∏ynie owodniowym w cià˝y powik∏anej przed- wczesnym p´kni´ciem b∏on p∏odowych
Evaluation of neutrophile elastase and isoprostane 8epiPGF2 α concentrations in maternal and umbilical cord blood serum and in amniotic fluid in pregnancies complicated by premature rupture of membranes
Kwiatkowski Sebastian
1, Czajka Ryszard
1, Do∏´gowska Barbara
2, Chlubek Dariusz
2, Torbé Andrzej
11Klinika Po∏o˝nictwa i Ginekologii Katedry Po∏o˝nictwa, Ginekologii i Neonatologii Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie
2Katedra Biochemii i Chemii Medycznej Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie
Streszczenie
Cel pracy: Ocena st´˝enia izoprostanu ca∏kowitego 8-epiPGF2αi elastazy neutrofilowej (NE) w przypadkach cià˝
powik∏anych przedwczesnym p´kni´ciem b∏on p∏odowych (PROM).
Materia∏ i metody: 128 kobiet podzielono na cztery grupy: ci´˝arne z PROM pomi´dzy 24 a 36 (PPBP-N) i pomi´dzy 38 a 41 tygodniem cià˝y (PPBP-D), ci´˝arne pomi´dzy 24 a 36 tygodniem cià˝y fizjologicznej (K1), ci´˝arne rozwiàzane ci´ciem cesarskim przed rozpocz´ciem porodu po 38. tygodniu cià˝y(K2). St´˝enia NE i izoprostanu 8- epi-PGF2αoznaczano w osoczu krwi matczynej i p´powinowej oraz w p∏ynie owodniowym.
Wyniki: St´˝enia NE we krwi matczynej by∏y wy˝sze ni˝ we krwi p´powinowej w grupach PPBP-N i PPBP-D. Istotnie ni˝sze wartoÊci NE we krwi matczynej ni˝ w p∏ynie owodniowym stwierdzono w grupie PPBP-N, natomiast wy˝sze w grupie K2. St´˝enia NE w p∏ynie owodniowym by∏y wy˝sze ni˝ we krwi p´powinowej w grupach PPBP-N i PPBP- D. St´˝enia izoprostanu 8-epi-PGF2αw osoczu krwi matczynej by∏y wy˝sze ni˝ w osoczu krwi p´powinowej w gru- pach PPBP-D oraz K2. Natomiast jego wartoÊci w p∏ynie owodniowym by∏y ni˝sze ni˝ we krwi zarówno matczynej jak i p´powinowej w grupach PPBP-N, PPBP-D i K2.
W osoczu krwi matczynej i w p∏ynie owodniowym st´˝enia NE w grupach PPBP-N i PPBP-D by∏y wy˝sze ni˝ w gru- pach kontrolnych. St´˝enia izoprostanu 8-epi-PGF2αwe krwi matczynej, p´powinowej i p∏ynie owodniowym nie ró˝ni∏y si´ istotnie.
Adres do korespondencji:
Sebastian Kwiatkowski
Klinika Po∏o˝nictwa i Ginekologii Katedry Po∏o˝nictwa, Ginekologii i Neonatologii PAM 70-111 Szczecin, al. Powstaƒców Wielkopolskich 72
e-mail: sebak@sci.pam.szczecin.pl
Otrzymano: 21.01.2008
Zaakceptowano do druku: 30.03.2008
P R A C E O R Y G I N A L N E
p o ∏ o ˝ n i c t w o
Wst´p
Etiologia przedwczesnego p´kni´cia b∏on p∏odowych (PROM) jest wieloczynnikowa i nieca∏kowicie poznana, a za jednà z jego g∏ównych przyczyn uwa˝ana jest infekcja we- wnàtrzowodniowa [1].
Pierwszà linià obrony i odpowiedzi zapalnej sà neutrofile.
Wyst´pujàce w nich ziarnistoÊci w wyniku degranulacji uwal- niajà enzymy proteolityczne, z których jednym jest elastaza neutrofilowa (NE).
Mechanizmy obronne neutrofili dzielà si´ na tlenozale˝ne i tlenoniezale˝ne. Wytwarzane przez neutrofile wolne rodniki powstajà w procesach zale˝nych od obecnoÊci tlenu, a ich pro- dukcja okreÊlana jest mianem stresu oksydacyjnego.
Obydwa procesy, degranulacja ziarnistoÊci i stres oksyda- cyjny, przebiegajà jednoczeÊnie i sà sk∏adowymi reakcji zapal- nej. Mimo, ˝e odpowiedê skierowana jest przeciwko drobno- ustrojom, zarówno wolne rodniki jak i NE uszkadzajà równie˝
tkanki gospodarza. Kiedy proces ten przebiega w bezpoÊred- niej stycznoÊci z b∏onami p∏odowymi mo˝e dojÊç do ich p´k- ni´cia [2, 3].
Z dotychczasowych badaƒ wynika, ˝e nadmierna aktyw- noÊç NE mo˝e mieç znaczenie w przypadkach cià˝ powik∏a- nych PROM [4, 5, 6, 7]. Wed∏ug danych z piÊmiennictwa jed- nym z markerów oceny nasilenia stresu oksydacyjnego jest izoprostan 8-epiPGF2α, przedstawiciel grupy najbardziej wia- rygodnych markerów aktywnoÊci wolnych rodników [8, 9].
Cel pracy
Celem podj´tych badaƒ by∏a analiza porównawcza st´˝eƒ NE i izoprostanu 8-epiPGF2αw osoczu krwi matczynej i p´- powinowej oraz p∏ynie owodniowym u kobiet z PROM w cià-
˝y niedonoszonej i donoszonej oraz u ci´˝arnych z zachowa- nymi b∏onami p∏odowymi.
Materia∏ i metody
Badania przeprowadzono u 128 kobiet ci´˝arnych obj´- tych opiekà medycznà w Klinice Po∏o˝nictwa i Ginekologii Katedry Po∏o˝nictwa, Ginekologii i Neonatologii Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie w latach 2004-2007. Wiek badanych waha∏ si´ w granicach od 17 do 44 lat. WÊród nich by∏o 69 pierworódek i 59 wieloródek. (Tabela I, tabela II).
Wnioski:
1. Wy˝sze st´˝enia NE w osoczu krwi matczynej i w p∏ynie owodniowym ni˝ w osoczu krwi p´powinowej u ci´˝arnych z PROM i ni˝sze st´˝enia NE w p∏ynie owodniowym ni˝ w osoczu krwi matczynej u ci´˝arnych z zachowanymi b∏onami p∏odowymi mogà byç zwiàzane z etiopatogenezà PROM.
2. Zró˝nicowane st´˝enia izoprostanów ca∏kowitych 8-epi-PGF2αw osoczu krwi matczynej i p´powinowej oraz p∏ynie owodniowym mogà Êwiadczyç o ró˝nym nasileniu stresu oksydacyjnego w poszczególnych kompartmentach.
3. Brak ró˝nic w st´˝eniu izoprostanu 8-epi-PGF2αw osoczu krwi matczynej i p´powinowej oraz p∏ynie owod- niowym sugeruje podobne nasilenie stresu oksydacyjnego zarówno u ci´˝arnych z PROM jak i z zachowanymi b∏onami p∏odowymi.
S∏owa kluczowe:elastaza neutrofilowa/izoprostan 8-epiPGF2α/
/przedwczesne p´kni´cie b∏on p∏odowych (PROM)/stres oksydacyjny /
Abstract
Objectives: To evaluate the total isoprostane 8-epi-PGF2αand neutrophil elastase (NE) concentrations in pregnan- cies complicated by premature rupture of membranes (PROM).
Material and methods: 128 pregnant women were divided into four groups: pregnancies complicated by PROM between 24.-36.(PPBP-N) and between 38 a 41 weeks of gestation (PPBP-D), uncomplicated pregnancies between 24-36 gestation weeks (K1) and pregnancies delivered by cesarean section (before uterine contractions had started) after 38 weeks (K2). The concentrations of NE and isoprostane 8-epi-PGF2αwere measured in maternal serum, cord blood serum and in the amniotic fluid.
Results: The following study revealed higher concentrations of NE in maternal serum and in the amniotic fluid than in the umbilical cord blood in PROM cases, and lower amniotic fluid than maternal serum concentrations in the con- trol groups. Also, the levels of isoprostane differentiated between compartments in particular groups.
In both groups complicated with PROM, higher maternal serum and amniotic fluid NE concentrations than in con- trols were found. There were no differences in isoprostane levels between the groups.
Conclusions:
1. Higher concentrations of NE in maternal blood serum and in the amniotic fluid than in the umbilical cord blood in PROM cases, as well as lower amniotic fluid than maternal serum concentrations in the controls, may be connec- ted with pathogenesis of PROM.
2. Differentiated maternal serum, cord serum and amniotic fluid isoprostane concentrations may suggest various intensity of oxidative stress in particular compartments.
3. Lack of differences in maternal serum, cord serum and amniotic fluid isoprostane concentrations may suggest similar intensity of oxidative stress in cases with PROM and intact membranes.
Key words:isoprostane/neutrophil elastase/oxidative stress/ /premature rupture of membranes (PROM)/
U ˝adnej z pacjentek, od momentu p´kni´cia b∏on do po- brania materia∏u, nie rozwin´∏a si´ czynnoÊç skurczowa maci- cy ani nie stwierdzono klinicznych objawów infekcji.
Krew ˝ylnà, we wszystkich czterech grupach, pobierano z ˝y∏y ∏okciowej ci´˝arnej w iloÊci 5ml. Takà samà obj´toÊç krwi pobrano bezpoÊrednio po porodzie z ˝y∏y p´powinowej w grupie PPBP-N, PPBP-D i K2. JednoczeÊnie w tych trzech grupach pobierano 8-10ml p∏ynu owodniowego – w grupie PPBP-N i PPBP-D w trakcie badania ginekologicznego we wziernikach pochwowych, a w grupie K2 drogà amniopunkcji Êródoperacyjnej.
Pobrany materia∏ odwirowywano w probówkach zawiera- jàcych wersenian potasowy przez 10 minut, z pr´dkoÊcià 5000 obrotów/minut´. Uzyskane osocze i supernatant przenoszono do probówek zawierajàcych antyoksydant (0,05% BHT buty- rylohydroksytoluen; Sigma) i przechowywano w temperaturze – 80°C do chwili oznaczeƒ.
St´˝enie izoprostanów ca∏kowitych 8-epi-PGF2αoznacza- no metodà ELISA wykorzystujàc zestaw BIOXYTECH® 8- Isoprostane Assay Kit (OxisResearch®,USA) [10, 11, 12].
Tabela I. Materia∏ kliniczny. Tabela III. Porównanie st´˝eƒ elastazy neutrofilowej w osoczu krwi matczynej i p´powinowej oraz w p∏ynie owodniowym w poszczególnych grupach.
Tabela IV. Porównanie st´˝eƒ izoprostanu ca∏kowitego 8-epi-PGF2a w osoczu krwi matczynej i p´powinowej oraz w p∏ynie owodniowym w poszczególnych grupach.
Tabela II. Charakterystyka kliniczna badanych grup.
St´˝enie NE zwiàzanej z α1 – antytrypsynà oznaczano metodà ELISA u˝ywajàc zestawu Human PMN Elastaze ELISA (BioVendor; Brno; Republika Czeska).
Ze wzgl´du na wartoÊci parametrów odbiegajàce od rozk∏adu normalnego zastosowano testy nieparametryczne.
Dla oceny parametrów w obr´bie tej samej grupy u˝yto testu Wilcoxona, a pomi´dzy ró˝nymi grupami – testu U- Manna Whitney’a.
Tabela V. Porównanie st´˝eƒ elastazy neutrofilowej w osoczu krwi matczynej, p´powinowej i p∏ynie owodniowym pomi´dzy grupami.
Tabela VI. Porównanie st´˝eƒ izoprostanu ca∏kowitego 8-epi-PGF2αw osoczu krwi matczynej, p´powinowej i p∏ynie owodniowym pomi´dzy grupami.
Wyniki badaƒ
St´˝enia NE w osoczu krwi matczynej by∏y istotnie wy˝sze ni˝ w osoczu krwi p´powinowej w grupach PPBP-N i PPBP- D. Istotnie ni˝sze wartoÊci NE w krwi matczynej ni˝ w p∏ynie owodniowym stwierdzono w grupie PPBP-N, natomiast istot- nie wy˝sze w grupie K2.
W grupach PPBP-N i PPBP-D wartoÊci NE w p∏ynie owo- dniowym by∏y wy˝sze ni˝ w osoczu krwi p´powinowej w gru- pach PPBP-N i PPBP-D. (Tabela III).
St´˝enia izoprostanu 8-epi-PGF2αw osoczu krwi matczy- nej by∏y istotnie wy˝sze ni˝ w osoczu krwi p´powinowej w gru- pie PPBP-D oraz w grupie K2. Natomiast jego st´˝enia w p∏y- nie owodniowym by∏y istotnie ni˝sze ni˝ we krwi zarówno matczynej jak i p´powinowej w grupach PPBP-N, PPBP- D i K2. (Tabela IV).
W osoczu krwi matczynej jak i p∏ynie owodniowym st´˝e- nia NE w grupach PPBP-N i PPBP-D by∏y istotnie wy˝sze ni˝
w grupach K1 i K2. (Tabela V).
St´˝enia izoprostanu ca∏kowitego 8-epi-PGF2α we krwi matczynej, p´powinowej i w p∏ynie owodniowym nie ró˝ni∏y si´ istotnie. (Tabela VI).
Dyskusja
W analizie porównawczej stwierdzono wy˝sze st´˝enia NE w osoczu krwi matczynej i w p∏ynie owodniowym ni˝ w oso- czu krwi p´powinowej u ci´˝arnych z grup PPBP-N i PPBP- D oraz ni˝sze st´˝enia NE w p∏ynie owodniowym ni˝ w oso- czu krwi matczynej u kobiet z grupy kontrolnej z zachowany- mi b∏onami p∏odowymi. W dost´pnym piÊmiennictwie stwier- dzono jedynie pojedyncze doniesienia dotyczàce oceny st´˝eƒ NE zarówno w osoczu krwi matek jak i osoczu krwi p´powi- nowej. Adeyemi wykaza∏ ni˝sze wartoÊci st´˝eƒ NE we krwi matczynej ni˝ we krwi p´powinowej [13].
Belo i wsp. oznaczali st´˝enie NE w osoczu krwi kobiet nieci´˝arnych i w poszczególnych trymestrach cià˝y stwierdza- jàc wy˝sze wartoÊci tego enzymu u kobiet ci´˝arnych [14].
W badaniach Helmiga st´˝enia NE w p∏ynie owodnio- wym, pobranym w czasie ci´cia cesarskiego od rodzàcych i ci´˝arnych z zachowanymi b∏onami p∏odowymi, by∏y istotnie ni˝sze ni˝ w osoczu krwi matczynej, co jest zgodne z badania- mi w∏asnymi [15].
Akutsu oceniajàc st´˝enia NE u kobiet, u których wyko- nano ci´cie cesarskie pomi´dzy 38 - 40 tygodniem cià˝y wyka- za∏ najwy˝sze st´˝enia w p∏ynie owodniowym, ni˝sze w osoczu krwi ci´˝arnych, a najni˝sze we krwi p´powinowej, co zgodne jest z wynikami badaƒ w∏asnych [16].
Porównujàc st´˝enia NE pomi´dzy grupami stwierdzono wy˝sze wartoÊci w krwi matki i p∏ynie owodniowym w gru- pach z PROM ni˝ w grupach kontrolnych. Helmig wykaza∏, ˝e st´˝enie elastazy w p∏ynie owodniowym by∏o znaczàco wy˝sze u kobiet z PROM w cià˝ach niedonoszonych [2].
Malamitsi-Puchner w pobieranym w czasie amniocentezy p∏ynie owodniowym w drugim trymestrze cià˝y oznacza∏ min.
st´˝enie elastazy. Przedmiotem badaƒ by∏y kobiety ci´˝arne, u których dosz∏o w przebiegu cià˝y do porodu przedwczesne- go przy zachowanych b∏onach p∏odowych lub w wyniku PROM. ˚adna z badanych kobiet nie prezentowa∏a klinicz- nych objawów infekcji wewnàtrzowodniowej.
St´˝enia NE oznaczane w drugim trymestrze cià˝y nie by-
∏y wy˝sze w grupie, w której dosz∏o do PROM. Jednak˝e au- tor ten stwierdzi∏ znaczàco ni˝sze st´˝enia inhibitora NE u pa- cjentek, u których dosz∏o do PROM [17].
Uzyskane wyniki badaƒ w∏asnych stwierdzajàce wy˝sze st´˝enia NE w osoczu krwi matczynej i p∏ynie owodniowym w grupach z PROM ni˝ w grupach kontrolnych, a tak˝e do- tychczasowe doniesienia innych autorów potwierdzajà, i˝ ela- staza mo˝e byç jednym z czynników w patomechanizmie PROM.
St´˝enia izoprostanów ca∏kowitych 8-epi-PGF2α ró˝ni∏y si´ istotnie pomi´dzy kompartmentami w obr´bie grup. W do- st´pnym piÊmiennictwie brak jest danych dotyczàcych analizy porównawczej st´˝eƒ izoprostanu dokonanej jednoczeÊnie po- mi´dzy trzema kompartmentami (tj. w osoczu krwi matczy- nej, krwi p´powinowej i p∏ynie owodniowym) w cià˝y powi- k∏anej PROM. Analizowano natomiast st´˝enia izoprostanów zarówno w ró˝nych powik∏aniach po∏o˝niczych (hipotrofii p∏odu, stanie przedrzucawkowym, porodzie przedwczesnym, cià˝y mnogiej, cià˝y fizjologicznej) jak i w ró˝nych kompart- mentach, osoczu krwi matczynej, krwi p´powinowej i p∏ynie owodniowym [18, 19, 20, 21, 22].
W przeprowadzonych badaniach w∏asnych zró˝nicowane st´˝enia izoprostanu 8-epi-PGF-2αw osoczu krwi matczynej, osoczu krwi p´powinowej i p∏ynie owodniowym mogà Êwiad- czyç o ró˝nym nasileniu stresu oksydacyjnego w poszczegól- nych kompartmentach.
Porównujàc st´˝enia izoprostanów pomi´dzy grupami nie wykazano istotnych ró˝nic. PiÊmiennictwo dotyczàce oceny st´˝enia izoprostanów w patologii, jakà stanowi PROM jest bardzo ubogie. Longini pobiera∏a p∏yn owodniowy w trakcie amniocentezy pomi´dzy 16 a 18 tygodniem cià˝y. Nast´pnie prospektywnie kwalifikowa∏a pacjentki do jednej z grup w za- le˝noÊci od wystàpienia PROM. Stwierdzi∏a wy˝sze st´˝enie izoprostanów w p∏ynie owodniowym w grupie, w której dosz∏o w przebiegu cià˝y do PROM [21].
Natomiast Stuart wykaza∏a wy˝sze st´˝enia markerów stresu oksydacyjnego (m.in. malonylodialdehydu) w b∏onach owodniowych z cià˝ powik∏anych PROM [23].
Powy˝sze dwa doniesienia sugerujà, i˝ stres oksydacyjny mo˝e odgrywaç rol´ w PROM. Brak ró˝nic w badaniach w∏a- snych pomi´dzy grupami z PROM a grupami kontrolnymi nie potwierdza powy˝szych doniesieƒ. Byç mo˝e na st´˝enie izo- prostanów wp∏ywajà inne czynniki, które odgrywajà rol´
w PROM.
Wnioski
1. Wy˝sze st´˝enia NE w osoczu krwi matczynej i w p∏ynie owodniowym ni˝ w osoczu krwi p´powinowej u kobiet ci´-
˝arnych z PROM i ni˝sze st´˝enia NE w p∏ynie owodnio- wym ni˝ w osoczu krwi matczynej u kobiet ci´˝arnych z za- chowanymi b∏onami p∏odowymi mogà byç zwiàzane z etio- patogenezà PROM.
2. Zró˝nicowane st´˝enia izoprostanów ca∏kowitych 8-epi- PGF2αw osoczu krwi matczynej, osoczu krwi p´powino- wej i p∏ynie owodniowym mogà Êwiadczyç o ró˝nym nasile- niu stresu oksydacyjnego w poszczególnych kompartmen- tach.
3. Brak ró˝nic w st´˝eniu izoprostanu 8-epi-PGF2αw osoczu krwi matczynej i p´powinowej oraz p∏ynie owodniowym sugeruje podobne nasilenie stresu oksydacyjnego zarówno u kobiet ci´˝arnych z PROM jak i z zachowanymi b∏onami p∏odowymi.
Praca finansowana ze Êrodków KBN, projekt badawczy nr 2 P05E 108 29
PiÊmiennictwo
1. Shubert P, Diss E, Iams J. Etiology of preterm premature rupture of membranes. Obstet Gynecol Clin North Am. 1992, 19, 251-263.
2. Helmig B, Romero R, Espinoza J, [et al.]. Neutrophil elastase and secretory leukocyte protease inhibitor in prelabor rupture of membranes, parturition and intra-amniotic in- fection.J Matern Fetal Neonatal Med. 2002, 12, 237-246.
3. Woods J Jr. Reactive oxygen species and preterm premature rupture of membranes - a review. Placenta. 2001, 22, Suppl A, S38-S44.
4. Chimura T, Fujimori K. An experimental study on the effects of elastase, bleomycin and infection on the growth and tensile strength of elastic tissue in rabbit fetal membranes.
Asia Oceania J Obstet Gynaecol. 1989, 15, 307-312.
5. Halaburt J, Uldbjerg N, Helmig R, [et al.]. The concentration of collagen and the colla- genolytic activity in the amnion and the chorion. Eur J Obstet Gynecol Reprod Biol.
1989, 31, 75-82.
6. Kanayama N, Terao T, Horiuchi K. The role of human neutrophil elastase in the prema- ture rupture of membranes.Asia Oceania J Obstet Gynaecol. 1988, 14, 389-397.
7. Meinert M, Eriksen G, Petersen A, [et al.]. Proteoglycans and hyaluronan in human fe- tal membranes. Am J Obstet Gynecol. 2001, 184, 679-685.
8. Morris J, Gopaul N, Endresen M, [et al.]. Circulating markers of oxidative stress are ra- ised in normal pregnancy and pre-eclampsia. Br J Obstet Gynaecol. 1998, 105, 1195- 1199.
9. Morrow J, Hill K, Burk R, [et al.]. A series of prostaglandin F2-like compounds are pro- duced in vivo in humans by a non-cyclooxygenase, free radical-catalyzed mechanism.
Proc Natl Acad Sci USA. 1990, 87, 9383-9387.
10. Morrow J, Roberts L. The isoprostanes: unique bioactive products of lipid peroxidation.
Prog Lipid Res. 1997, 36, 1-21.
11. Morrow J, Awad J, Boss H, [et al.]. Non-cyclooxygenase-derived prostanoids (F2-isopro- stanes) are formed in situ on phospholipids.Proc Natl Acad Sci USA. 1992, 89, 10721- 10725.
12. Roberts L, Morrow J. Measurement of F(2)-isoprostanes as an index of oxidative stress in vivo. Free Radic Biol Med. 2000, 28, 505-513.
13. Adeyemi E, Abdulle A. Comparison of maternal and cord blood polymorphonuclear leukocyte elastase levels.J Perinat Med. 1998, 26, 89-93.
14. Belo L, Santos-Silva A, Rocha S, [et al.]. Fluctuations in C-reactive protein concentration and neutrophil activation during normal human pregnancy. Eur J Obstet Gynecol Re- prod Biol. 2005, 123, 46-51.
15. Helmig R, Uldbjerg N, Ohlsson K. Secretory leukocyte protease inhibitor in the cervical mucus and in the fetal membranes. Eur J Obstet Gynecol Reprod Biol. 1995, 59,95-101.
16. Akutsu H, Iwama H. Concentrative relationship between polymorphonuclear elastase and urinary trypsin inhibitor in amniotic fluid.Arch Gynecol Obstet. 2000, 263, 156- 159.
17. Malamitsi-Puchner A, Vrachnis N, Samoli E, [et al.]. Investigation of midtrimester amnio- tic fluid factors as potential predictors of term and preterm deliveries. Mediators In- flamm. 2006, 2006, 94381.
18. Karowicz-Byliƒska A, Kowalska-Koprek A, Suzin J, [i wsp.]. Analiza zachowania si´ st´-
˝enia 8-izoprostanu jako markera stresu oksydacyjnego u ci´˝arnych z IUGR. Ginekol Pol. 2003,74,1137-1142.
19. Karowicz-Biliƒska A. Zachowanie si´ wybranych parametrów peroksydacji lipidów u ko- biet z nadciÊnieniem t´tniczym powik∏anym asymetrycznà hypotrofià wewnàtrzmacicz- nà p∏odów. Ginekol Pol. 2006, 77, 435-440.
20. Longini M, Perrone S, Kenanidis A, [et al.]. Isoprostanes in amniotic fluid: a predictive marker for fetal growth restriction in pregnancy.Free Radic Biol Med. 2005, 38, 1537- 1541.
21. Longini M, Perrone S, Vezzosi P, [et al.]. Association between oxidative stress in pre- gnancy and preterm premature rupture of membranes. Clin Biochem. 2007, 40, 793- 797.
22. McKinney E, Shouri R, Hunt R, [et al.]. Plasma, urinary, and salivary 8-epi-prostaglandin F2 alpha levels in normotensive and preeclamptic pregnancies. Am J Obstet Gynecol.
2000, 183, 874-877.
23. Stuart E, Evans G, Lin Y, [et al.]. Reduced collagen and ascorbic acid concentrations and increased proteolytic susceptibility with prelabor fetal membrane rupture in women.
Biol Reprod. 2005, 72, 230-235.
