Skład Sejmu Polskiego 1493-1793

SKŁAD SEJMU POLSKIEGO

1 4 9 3

1 7 9 3

III.

'Wyhpz sejrąikpw i posłów według w ojew ódzłw s zierą

i pow iatów .

By uzupełnić w ywody, dotyczące ogólnej liczby posłów, ko­ nieczną je st rzeczą podać dokładniejsze wiadomości o każdym z osobna województwie, czy ziemi. K w estya ta zaś łączy się tak ściśle z sejmikami, że jednocześnie w ypada słów kilka poświęcić spraw ie ich liczby i miejsc, w których się zbierały, oraz określeniu, z jakiego obszaru obejm ow ały szlachtę. Oczywiście, chodzi tu tylko o sejmiki, które dokonyw ały elekcyi posłów, a'w ięc sejmiki przed­ sejmowe; nie inne. Choć bowiem zwykle w tem samem miejscu zbierały się wszystkie sejmiki danego okręgu, to przecież w nie­ których w ojew ództw ach były pod tym względem różnice: to dwa województwm mają w spólny sejmik dla elekcyi posłów (np. Kujawy), a inne sejmiki oddzielne, to znow u jeden lub dw a sejmiki przed­ sejm owe istnieją w w ojew ództw ie, inne zaś zbierają się tylko jako pow iatow e (np. Ruś). O tem trzeba pamiętać, bo kw estya ta w literaturze, a naw et przez współczesnych, nieraz błędnie je st przedstaw iana. W uw sgach niniejszych uwzględnimy wyłącznie sejmiki przedsejm ow a, z pominięciem wszystkich innych.

W ziemiach, które, wchodząc w skład państw a polskiego, już w końcu w ieku XV miały swoje sejmiki, siedziby tych sejmików

ustaliły się w drodze praktyki. U staw odawczo chciała tę kw estyę uregulow ać konstytucya z r. 1496 1), i podała rzeczywiście wykaz miejscowości, w której miały się one zbierać. W praktyce jednak tylko o tyle ustaw a ta miała znaczenie, o ile za podstaw ę przyj­ m ow ała zwyczaj. O ile jednak chciała go zmodyfikować, to jej się to nie udało, i sejmiki obradow ały dalej tam, gdzie dawniej. Miejsca obrad tych sejmików znamy, o ile chodzi o w iek XV, ze wzmianek, wcale licznych, w księgach sądowych. W końcu XV wieku przybyw a nadto jedno jeszcze źródło, ważne także i z tego pow odu, że nie wszędzie księgi sądow e się zachowały: wykazy miejscowości, do których sejmiki pow oływ ano, podaw ane w księ­ gach M etryki Koronnej przy uniw ersałach, ogłaszających sejm. Z takich w ykazów korzystał Paw iński w Sejm ikach Ziemskich (str. 151, 171); niebrak ich także przez cały praw ie ciąg panow ania Z ygm unta S tarego 2). W idzimy więc, że już wówczas miejsca te były ustalone, choć niekiedy jeszcze zachodziły pew ne wachania. Zdarzało się, że sejmik obraduje w różnych miejscowościach, dwóch zwykle naprzem ian, z których widocznie żadna jeszcze nie zdobyła sobie stałej przewagi, to znow u pow stają naw et sejmiki now e, tylko w skutek zwołania ich w nowej miejscowości przez króla, bez w ydaw ania ogólnego pod tym w zględem przepisu. A le już za Zygm unta I spotyka się ustaw odaw cze zarządzenia 3) w tej mierze, czy to w formie m andatów, czyli też naw et konstytucyj, zarządzenia bądź to znoszące i łączące pew ne sejmiki, bądź też tw orzące now e, lub oznaczające dla nich inne siedziby (r. 1510, 1519, 1532, 1544). — Za Zygm unta A ugusta znikają w M etryce Koronnej w y k azy ,4) ale też wówczas ustaliły się już miejsca zebrań sejmików przed­ sejm owych, i jako zasadę uznano, że wszelkie zmiany co do siedziby sejmiku, tw orzenia sejmików nowych i t. d., należą do sejmu, czyli, że je muszą zawierać konstytńcye. O dtąd też w kon- stytucyach spotyka się długi szereg tego rodzaju zarządzeń, stano­ wiących ważne źródło wiadomości. T ak daleko pod tym względem szedł zwyczaj, że nawet, jeżeli trzeba było na razie z pow odu jakich- kolw iekbądź w ypadków , zwłaszcza zajęcia kraju przez

nieprzyja-3 1 0 S K Ł A D SEJMU PO LS K IE G O .

Ó B a n d k ie: J u s p o lo n ic u m str. 351: d e lo c is c o n v e n tio n u m a n te e x p e d i­ tio n e m b e llic a m p r a e m itte n d a ru m . T a k ż e V o l. le g . I. 270.

N a p o d s ta w ie k s ią g M etryk i, z k tó r y c h k o r z y s ta m w d a ls z y c h u s tę p a c h n ie c y tu ją c k s ią g an i str o n ic M etryk i.

3) D o k ła d n ie j p o d a m y j e n iż e j, o m a w ia ją c p o s z c z e g ó ln e se jm ik i.

4) W y ją tk o w o z c z a s ó w Z y g m u n ta A u g u s ta z a c h o w a ł s ię j e d e n taki w y k a z z r. 1562. P o d a je g o J a n u s z o w s k i, 1. c. str. 113/114.

S K Ł A D SEJMU P O L S K IE G O . 3 1 1

cielą, zwołać gdzieindziej sejmiki, to jednak sejm y zajmują się tą kw estyą zaraz, i co do takich chw ilowych przeniesień w ydają często odpow iednie postanow ienia. K iedy okoliczności, pow odujące prze­ niesienie sejmiku, nieraz naw et do innej ziemi, mijały, to konsty- tucye ju ż się potem tą kw estyą zwykle nie zajmowały, i sejmik pow racał na swoje miejsce dawne; zwoływano go tam bez no­ wej konstytucyi. A le niekiedy takie chwilowe zarządzenia ostaw ały się, zwłaszcza gdy nie nastąpił przew idyw any zw rot zabranego kraju Ł).

W iadom ości konstytucyj, odnoszące się oczywiście nie do wszystkich sejmików, uzupełniają autorow ie, którzy w dziełach o p ra­ wie polskiem nieraz także i siedziby sejmików wyliczają. Należą do nich: C hw ałkow ski2), choć co do niektórych wiadomości błędny, ale je d y n y dla okresu dziejów połow y XVII stulecia; Zalaszowski, wcale dokładny, a wreszcie Skrzetuski 3). Uzupełniają te w iado­ mości instrukcye, o ile je drukiem ogłoszono, jak rów nież wzmianki o sejmikach innego rodzaju (np. relacyjnych i t. d.), mogące nie­ kiedy dopomódz do w yjaśnienia w ątpliwości.

(Ж о г o n a. .

IVojewództwo Krakowskie. Sejm ik zbiera się w końcu XV w. w Proszow icach i je st jedynym n a całe to obszerne w ojew ództw o. K onstytucya z r. 1496 postanaw ia, że obok tego sejmiku ma się zbierać drugi w Czchowie dla powiatów: sądeckiego i bieckiego, t. j., że pierw szy obejm ow ałby powiaty: krakow ski, szczyrzycki, ksiąski, proszowski i lelowski. Przepis ten jednak nie utrzym ał się i sejmik pozostał tylko jeden: dobrze znany proszowski. Posłów było w początkach XVI wieku czterech (1506, 1510, 1511, 1512 pierw szy sejm), pięciu (1504, 1512 drugi sejm), a naw et sześciu (1505, 1507). U staliła się widocznie liczba sześciu, albowiem dekret z r. 15 52 liczby posłów w ojew ództw a krakow skiego nie dotyka, później zaś stale ju ż w ystępuje ich w spisach sześciu (jedynie na sejmie parczowskim z r. 1566—pięciu). W r. 1764 na k o n w o k acy i4)

*) C h w ilo w e z m ia n y s ie d z ib (n p . z p o w o d u z a r a z y ), n a s t ę p o w a ły w p r o s t p r z e z z w o ł a n i e s e jm ik u p r z e z k r ó la d o in n ej m ie js c o w o ś c i. T a k ic h z r e s z t ą n ie z n a c z ą c y c h o d s t ę p s t w o d z a s a d y b liż e j n ie u w z g lę d n ia m , j a k o n ie m a ją c y c h w i ę k s z e g o z n a c z e n ia .

*) R e g n i P o lo n ia e iu s p u b lic u m . K s ię g a I, r o z d z ia ł V II.

3) O baj w r o z d z ia ła c h , w k tó r y c h m ó w ią o lic z b ie p o s łó w ; p. w y ż e j. *) V o l. le g . V I I , 107.

dodano dwóch, a to ze względu na ilość pow iatów, by na każdy z ośmiu pow iatów przypadał jed en poseł. T ę liczbę posłów utrzym ał sejmik proszowski po rozbiorze, pomimo że odpadły w tedy pow iaty na praw ym brzegu W isły położone. D otyczy to właściwego w ojew ództw a krakow skiego, albow iem

Księstwa: Zatorskie i oświęcimskie miały osobny swój sejmik. Tak postanow ił przywilej w cielenia tych ziem z r. 1563 '), ustana­ wiający w spólny dla nich sejmik w O św ięcim iu lub w Zatorze, a p o s e ł— jeden — tamże wybierany, miał następnie udaw ać się na sejmik proszowski. Jako miejsce zebrań tego sejmiku ustalił się Zator. T ak też wyraźnie stanow iła konstytucya z r. 1581 2). D ru ­ giego posła dodała konstytucya z r. 1736 3), aby „księstwa Zatorskie i oświęcimskie... iisdem praerogativis jak insze w ojew ództw a gau­ deant w obieraniu dwóch posłów na sejm y“. P rzy pierw szym rozbiorze odpadły oba księstw a do A ustry i, zniknął zatem sejmik proszowski, a z nim i jego posłow ie.

Województwo sandomierskie. Posłów spotykam y tam p o ­

czątkowo ilość rozmaitą. Na sejm ach 1504 i 1506 r. tylko po dwóch można się doliczyć, ale być może, że było ich więcej, gdyż spisy są niekompletne; na innych sejm ach z tego czasu było czterech posłów (1505, 1510, 151 1), pięciu (1507), sześciu (1512, pierw szy sejm), a naw et siedmiu (1512, drugi sejm). Liczba sześciu posłów widocznie się ustaliła, taką bowiem spotykam y we w szystkich późniejszych spisach, dekret zaś z r. 15 52 liczby posłów nie starał się tam obniżyć. Sejm z r. 1736 4) dodał siódmego posła. Sejm ik tego wojew ództw a zbierał się już w końcu XV w ieku w O patow ie. W edług konstytucyi z r. 1496 miał się zbierać w Nowem Mieście Korczynie; nie stosow ano się jed n ak do niej. , W yjątkow o, w p o ­ czątkach w ieku XVI, spotyka się sejmik w Sandomierzu, K o­ przywnicy, lub w Korczynie. Atoli inna pojawiła się w tym czasie zmiana. Przynajmniej od r. 1507, obok sejmiku opatowskiego, pow staje drugi sejmik w Skrzynnie; do opatowskiego zaliczone były powiaty: sandom ierski, piłzneński i korczyński, a bezwąt-pienia i opatowski; do skrzyńskiego ziemia radom ska, a mianowicie powiaty: opoczyński, radomski i chęciński. W roku 1507 w ybrał on osobno dwóch jeszcze posłów, w spisach jednak z następnych sejmów nie ma mowy o osobnych jego posłach, którzy tedy mieścili

’) V o l. le g . II, 657 (z b łę d n ą datą r. 1564).

2) V oI. le g . II, 1015. •

ń V o l. le g . V I, 671.

■*) V o l. le g . VII. 167; s p is z r. 1740 w y lic z a ta k ż e p o s łó w w e d łu g p o ­ w ia t ó w (p o j e d n y m z p o w ia tu ).

S K Ł A D SEJMU P O L S K IE G O . 3 1 3

się widocznie w ogólnej liczbie posłów sandomierskich. K onsty- tucya piotrkow ska z r. 1519 x) sejmik skrz}mski, który odbyw ał się „z specyałnego dozwolenia króla", zniosła, i utrzym ała nadal jed en tylko, opatowski. — P ozostał on przy tejże samej ilości siedmiu posłów także po pierwszym rozbiorze kraju, choć odpadły w tedy pow iaty, na prawrym brzegu W isły położone.

Województwo lubelskie. P osłów pierw otnie najczęściej posyłało dwóch (1504, 1505, 1510, 1511, 1512), — w yjątkowo (1507) trzech. T a jedn ak wyższa liczba m usiała się widocznie ustalić, skoro dekret z r. 1 5 52 ogranicza ilość posłów znowu do dwóch. Mimo to w następnych latach spotyka się ich stale trzech. D opiero konstytucya z r. 16542) w prow adziła to ograniczenie, że zpośród owych trzech posłów należało jednego w ybierać zawsze z osiadłych w ziemi łukowskiej, która, choć zaliczała się do tegoż w ojew ództw a, posiadała przecież pew ną odrębność. Dwóch innych można było w ybierać dowolnie 3), czy to z urzędow skiego, czyli też z lubelskiego pow iatu. W r. 1764 sejm k o ro n acy jn y 4) dodał w ojew ództw u dalszych trzech posłów, „ponieważ województwo lubelskie w ob- szerności swojej i liczbie obyw atelów między innemi nienajszczu- plejsze".—Sejm ik zbierał się ju ż w końcu XV stulecia w Urzędowie. T ak pQstanawiala i konstytucya z r. 1496. W trzydzieści, mniej więcej, lat później pojaw ia się Lublin zam iast Urzędowa; w kon- stytucyi sejmu z r. 1532 król przyrzekł naw et, że sejmik, z U rzę­ dow a do Lublina przeniesie, co właściwie już się praktykow ało. A toli zaraz potem pow raca U rzędów do prawv swoich, przy których się ju ż do końca utrzymał.

Wojeivodztwa: poznańskie i kaliskie. Sejm ik dla obu tych województw, złączonych przez w spólne dzieje w jednę w spólną całość, jako W ielkopolskę, ju ż w XV w ieku zbierał się tylko jeden, w Środzie. Spisy najstarsze nie w ym ieniają często posłów tych województw; opierać się też m ożna jedynie na spisach z lat 1504, 1510. Sądząc z nich, wynika, że oba w ojew ództw a w ysyłały po dwóch tylko posłów, których na jednym sejmiku obierano. T a ilość posłów wzrosła je d n ak —zapew ne w krótce—do dw unastu, t.j. do 6-ciu na województwo. Nie dotykał tej kwestyi dekret z r . 15 52;

ł) T o m ic ia n a V . nr. Ib. 2) V o l. le g . IV . 454. 3) W e d ł u g J a n u s z e w s k ie g o ta k ż e i z ty c h d w ó c h —j e d n e g o z u r z ę d o w - s k ie g o , d r u g ie g o z lu b e ls k ie g o p o w ia tu B y ła to je d n a k , o c z y w iś c ie , b łę d n a in te r p r e ta c y a ja sn e j c o d o t e g o k o n s ty tu c y i. *) V o l. le g . V I I ;J53.

3 1 4 S K Ł A D SEJMU PO LS K IE G O .

liczba tażsam a utrzym uje się i nadal. Zmian}7 zaprow adza dopiero konstytucya sejmu z r. 1768. U tw orzono w ówczas nowe, trzecie w ojew ództw o wielkopolskie, z części kaliskiego, jako województwo gnieźnieńskie. Przeprow adzono też rów nocześnie reformę zarów no co do liczby posłów, jak i co do ich w yboru '), a to w ten sposób, że posłów —po dw óch—miały obierać odtąd pow iaty, każdy z osobna, na sejmiku w g łów nem mieście pow iatu. W ojewództwro poznańskie otrzym ało cztery sejmiki: w Poznaniu, K ościanie, W ałczu i W scho­ wie, a więc ośmiu posłów; również cztery sejmiki — w Kaliszu, Koninie, Pyzdrach i Nakle—a więc także ośmiu posłów otrzymało w ojew ództw o kaliskie; nowe zaś województwo gnieźnieńskie — czterech, których w ybierać miały (po dwóch) sejmiki w Gnieźnie i Kcyni. K onstytucya zmianę tę przeprow adziła „chcąc w jaknaj- lepszy porządek w praw ić przedsejm owe w ojew ództw wielkopolskich sejmiki i, dla rozległości powiatów, od niew ygody zjeżdżających uchronić." Posłow ie z sejmików pow iatow ych mieli się następnie zjeżdżać w Poznaniu i tam z instrukcyj, które otrzymali, tworzyć jednę instrukcyę w spólną. Zmiana ta jed n ak nie podobała się. Zabardzo się te w ojew ództw a zrosły ze sobą, za długą miały tra- dycyę w spólnych sejm ików średzkich, aby od zwyczaju łatw o mogły odstąpić. Rzeczywiście też już sejm z r. 1776 2) zniósł owe posta­ nowienia, m otywując to tem, że w ojew ództw a wspomniane, „jedno zawsze formując ciało, wspólnie na zjazdach swoich m iew ały obrady", ą reform a ostatnia—zamiast pow iększenia łatwości n ara­ dzenia się — byw a przyczyną nieporozum ienia między- powiatami. Przyw rócono więc daw ny sejmik w Środzie, w spólny dla całej W ielkopolski, z zachowaniem atoli zwiększonej liczby ppsłów, tak, że po ośmiu posłów w ybierały odtąd województwa: kaliskie i po­

znańskie, czterech zaś gnieźnieńskie. .

Województwa: brzeskie i inowrocławskie. I te województwa stanow iły etnograficznie jednę całość — Kujawy. Rozdzieliły je jednak dalsze losy, i kiedy się zjawiają sejmiki, każde z nich obraduje osobno: pierwsze w Brześciu, drugie w Inowrocławiu, choć konstytucya z r. 1496 w spólny wyznaczyła im sejmik w Brześciu. A le już w początkach XVI stulecia zdarzało się, że król sejmik elekcyjny, dla obu tych w ojew ództw w spólny, zwołuje w Brześciu (np. 1505, 1 5 10 r.). K onstytucya piotrkow ska z r. 1510 3) na prośbę szlachty tych ziem utw ierdziła to jako zasadę na przyszłość, ozna­

>) V o l. le g . V I I. 749. 2) V o l.. le g . V III. 907. 3) V o l. le g . I. 367.

czając miejsce zebrań w Radziejowie. A choć jeszcze zdarzało się i później (np. r. 1312), że w ojew ództw a obradują przed sejmem,

osobno, to przecież wkrótc'e regułę sejmu z r. 1510 uświęcił

także i zwyczaj, a Radziejów pozostał i na przyszłość siedzibą sejm ików kujawskich. Posłów jedn ak w ybierały te w ojew ództw a, choć obrad ow ały razem, każde dla siebie. Jakkolw iek niezupełnie pew ne są wiadomości najstarszych spisów ty zdaje się, że w ybierały ich po dwóch. T aka też liczba zjawia się w czasach późniejszych! (wyjątkowo większa w r. 15 53, bo 3-ch z brzeskiego w ojew ództw a, a 2 z inowrocławskiego). Nie dotykał tej kw estyi dekret z r. 15 52; trudno było bowiem zmniejszyć tę liczbę. I nadal pozostała ona nietkniętą.

Ziem ia dobrzyńska, choć zaliczała się do w ojew ództw a inow ro­ cławskiego, stanow iła oddaw na osobną, w yodrębnioną całość. O sobny też miała sejmik w Dobrzyniu, choć konstytucya z r. 1 496 w spo­ minała o Rypinie. W początkach X VI stulecia (np. z r. 1505 i 1517), wyznaczano niekiedy jako miejsce sejmiku Lipno, to znów sp o ty ­ kam y go w Rypinie 2) (np. w r. 1523, 1524), aż wreszcie konstytucya z r. 1567 3) w Lipnie „w pośród ziemie dobrzyńskiej" już go na stałe utw ierdziła „wedle starego zwyczaju". Sejmik ten oddaw na dwóch tylko w ybierał p o s łó w 4)! w yjątkow o na konw okacye z r.

1668 i 1733—po czterech 5).

Województwo sieradzkie i ziemia wieluńska. Ziemia w ieluńska stanow iła w yodrębnioną nieco część w ojew ództw a sieradzkiego, jak o śląska niegdyś dzielnica, dość późno — dopiero za Jagiełły— złączona z P o ls k ą 6). T o też w końcu XV wieku osobno zbierają się sejmiki sieradzkie w Szadku, wieluńskie zaś w W ieluniu. W tym jednak czasie ściślejszy widać przeprow adzono związek międzjr temi ziemiami. K onstytucya z r. 1496 mówi tylko o jednym

_ sejmiku, który miał się zbierać w Sieradzu. Rzeczywiście też

później, przez czas dłuższy, spotyka się jeden sejmik w spólny sieradzko-wieluński, który jednak nie w Sieradzu się zbierał, lecz —w edług zwyczaju—w Szadku. D opiero w r. 1544 7) król przez

S K Ł A D SEJMU P O L S K IE G O . 3 1 5

ł) P a w iń s k i b e z p o d s t a w n ie o b lic z a d la B r z e ś c ia 4 -ch , d la I n o w r o c ła w ia 2 -c h p o s łó w , w r. 1510 j e s t r a zem 4-ch; w r. 1512 tr ze ch ; w la ta c h 1511 i 1512 ( d r u g i s e jm )— p o d w ó c h z w o j e w ó d z t w a . 2) T a k p o d a je ta k ż e K r o m e r w P o lo n ii. 3) V o l. le g ., I, 730. 4) S p i s z r o k u 1573 p o m in ą ł z ie m ię d o b r z y ń s k ą . 5) K lu c z y c k i: L a u d a s e j m ik ó w z ie m i d o b r z y ń s k ie j, n r . 39 i 141. 6) P r z y łą c z o n a w s k u te k w y p r a w y J a g ie łły z r. 1396; p r a w o p o ls k ie o tr z y m a ła w X V w ie k u . D a ty d o k ła d n ie j n ie da s i ę o z n a c z y ć . 7) A k t (n ie d r u k o w a n y ) w M e tr y c e k o r o n n e j t. 66 p. 270v — 2 7 1 v , z d a lą f. II p o s t I n v o c a v it 1544.

osobne postanow ienie przyw rócił ziemi wieluńskiej osobny sejmik w W ieluniu. O dtąd też oba sejmiki się utrw alają. Posłów sejmik Szadkowski, gdy sam reprezentow ał obie części województwa, w ybierał dwóch (1504, 1510, 1512) lub trzech (1511, 1512 drugi sejm). Przybyło ich, gdy się w yodrębnił sejmik wieluński, a i w Szadku więcej ich w ybierano. Dekpet z r. 1552 ograniczał liczbę ogólną razem do czterech posłów; t. j. trzech z Sieradza, a jednego z W ie­ lunia, lecz już w następnym roku sieradzkich posłów widzimy pięciu, wieluńskich zaś dwóch. T a ostatnia liczba utrzym ała się; z Szadka w ysyłano później stale czterech 4).

Województwo łe,czyckie miało sejmiki w Łęczycy i tam się one

odbyw ały przez wieki bez zmiany. Posłów w ysyłała Łęcz3rca

dwóch pierw otnie (r. 1504, 1510, 1511, 1512 drugi sejm), a naw et tylko jednego (1512 pierw szy sejm). Do liczby dwóch posłów chciał ograniczyć województwo łęczyckie dekret z r. 1552; w ów ­ czas ju ż przeto było ich więcej, zapew ne czterech, tak ja k czterech było ich stale i później.

Województwo rawskie składało się z trzech ziem, które za­

chowały swoją odrębność w dość znacznej mierze. K ażda z tych

ziem sejmikuje przed sejm em zosobna: w Rawie ziemia raw ska, sochaczewska w Sochaczew ie, a gostyńska w Gąbinie. K onstytucya z r. 1496 dla dwóch ziem ' ostatnich w spólny nakazyw ała sejmik w Gąbinie. Zdarzało się też rzeczywiście, choć tylko w yjątkowo (np. r. 1512), że obie tam razem obradow ały. Z zasady jednak zbierały się sejmiki każdy z osobna. Posłów w ybierały one po dwóch (1504, 1510, 151 1, 1 512 r.). Ilość ta już się nie powiększyła- D ekret z r. 1552 chciał n aw et ograniczyć liczbę posłów do trzech t.j. po jednym dla każdej ziemi; w ybierać zaś miano ich na w spólnym sejmiku w Sochaczewie. P o dwóch posłów obierają przecież te. ziemie i nadal, każda zosobna. K onstytucya z r. 1667 2), zam iast trzech sejmików utw orzyła jed en w spólny, jako przedsejm ow y 3), i wyznaczyła jako miejsce jego zebrań,—Bołemów. Innow acya ta jednak nie utrzym ała się, może naw et całkiem nie weszła w życie. Pow ody podaje konstytucya z r. 1673 4), która tę zmianę zniosła, przyw racając daw ny stan rzeczy: „wiele trudności, po kilka sejmów między posłami w ojew ództw a raw skiego czyniła konstytucya 1667 r

o odmianie sejm ików w t e m w ojewództwie, gdyż w niebytności

3 1 6 S KŁ A D SEJMU PO L S K IE G O

') T a k ju ż b y ło n a s e j m ie 1562/3; w r. 1567 w y j ą t k o w o ty lk o tr z e c h . 2) V o l. le g . IV. 932.

3) I r e la c y jn e ; in n e z o s t a w iła w z w y k ły c h m ie j s c o w o ś c ia c h . 4) V o l. le g . V. 121.

na ten czas posłów ziemie gostyńskiej stanęła; które chcąc uspokoić, sejm iki w edług daw nego praw a i zw}7czaju wr tem w ojew ództw ie deklarujem y i pomienioną k o n sty tu c ja in toto kassujem y." Później zmian już nie było.

Województwo płockie nie miało sejmików, kiedy je w r. 1493 przyłączono do Polski. B ezw ątpienia jednak odrazu, jeszcze przed nadaniem praw a polskiego, utw orzono tam osobny sejmik, na wzór

polski. Zbiera się on niekiedy w Płocku (np. r. 1510), zwykłe

jednak, już wówczas,—a później stale—w Raciążu. Liczba posłów byw a początkowo niewielka; dwóch tylko w ysjdano (r. 1504, 1510, 1511, 1512). Tyluż posłów daje tem u w ojew ództw u dekret z r. 15 32. Było ich już wówczas trzech zapewne, tak jak i później przez czas dłuższy. T ę listę stale spotyka się w spisach z czasów Zygm unta A ugusta *). Spis z r. 1573 w ym ienia czterech; ale to tylko w yjątek łub błąd, w następnych spisach bow iem znowu po trzech posłów liczą (r. 1578, 1585, 1589). Tyluż posłów płockich wskazuje Załaszowski. W r. 1730, wyjątkowo, było ich dwTóch ale już w r. 1722 — czterech; tyluż podają także następne znane spisy (r. 1729, 1730, 1732 i t. d.).

Województwo mazowieckie. Jak to już wyżej zaznaczono,

w końcu XV i na początku XVI stulecia wchodzi w skład państw a polskiego (od r. 1495) ziemia wiska. Sejmik jej zbierał się w W iznie posłów w ysyłał dwóch (r. 1306, 1511), lub naw et jednego (r. 1504 1510). Niekiedy (np. w r. 1510) zwołuje król jeden tylko sejmik w spólny dla ziemi wiskiej i płockiej w Płocku; może 'w tedy to posłowie tylko w spólni byli w ybierani? Nieraz bowiem w w ykazach brak specyalnych posłów wiskich. Znikli, gdy drobna ta ziemia w róciła znowu pod władzę książąt mazowieckich (r. 1511).

Kiedy w r. 1529 przeprow adzono regulacyę stosunku praw no- państw ow ego Mazowsza do K orony, zwołują królow ie przed sejmem sejmiki w ziemiach m azow ieckich2); a było tych ziem dziesięć. Sejmiki zbierały się w głów nych miastach, od których ziemie brały swoje nazwy, a więc w Czersku, W iznie, W arszaw ie, W y szogro­ dzie, Zakroczymiu, Ciechanowie, Liwie, Rożaniu, Łomży i Nurze. Posłow ie wybrani, udawali się w szyscy na sejm. Zapew ne od początku było ich po dwóch z ziemi, a więc razem dwudziestu.

(i J e d y n ie s p is z ro k u 1564, p o d a je 7 p o s łó w r a zem n a w o j e w ó d z t w o r a w s k ie i p ło c k ie ; z a m ia s t, j a k b y w y p a d a ło z e z w y c z a ju — d z ie w ię c iu .

2) I n s t y t u c y ę s e j m ik ó w w p r o w a d z o n o tam je d n a k n ie c o w c z e ś n ie j , za ra z w r. 1;>26, p o o b ję c iu tej z ie m i p r z e z Z y g m u n ta I. B a lz e r : S e jm m a z o w ie c k i p o d r zą d em k o r o n n y m str. 8.

3 1 8 S K Ł A D SEJMU PO LS K IE G O .

T ak ą była napew no ich liczba za Zygm unta A u g u sta. D ekret z r. 1552 w stosunku do Mazowsza chciał przeprow adzić zmiany bardzo doniosłe, w prowadzić instytucyę nową, w Polsce nieznaną, —pew nego rodzaju w ybory pośrednie. Liczba posłów była za wielką i to bez żadnej przyczyny—„nulla de causa", jak mówi dekret, — boć inne w ojew ództw a s ą rów ne lub większe naw et, tak co do obszaru, jak i ludności, a żadne tylu posłów nie w ybierało. Za­ rządza więc dekret, że sejmiki mają się zbierać w siedmiu ziemiach, które wylicza; brak tam ziem: różańskiej, łomżyńskiej i nurskiej. T ak zapew ne tłómaczyć należy ów brak, że chciano szlachtę ziem pomienionych przyłączyć do sejmików ziem innych, boć niepodobna przypuszczać, by chciano ziemie te pozbawić wogóle praw a w yboru posłów. W ybrani posłowie, w liczbie czternastu, mieli się zbierać w W arszaw ie (gdzie zresztą i poprzednio naprzód zwykle się zjeżdżali), i za w spólną zgodą wyznaczyć zpośród siebie siedmiu, a to tak, by w gronie tych siedmiu był jed en poseł z każdej ziemi. Ci posłowie w ybrani mieli się dopiero, jako posłowie, udaw ać na sejm walny. Jak wogóle jednak cały dekret nie miał w praktyce żadnych skutków , tak też i ta reform a pozostała w sferze projektów . Już na następnym sejmie, w r. 1 553, widzimy posłów z Mazowsza dw udziestu, po dwóch z ziemi. S tan ten pozostał i nadal. W y ­ jątkow o zdarzało się, że było ich nieco mniej, osiem nastu lufr dziew iętnastu (r. 1564, 1565, 1566), raz naw et więcej, bo 212) (z jednej ziemi trzech). Sejm ikow ała też każda ziemia dalej zosobna, „u siebie".

Województwo ruskie obejmowało pięć ziem: lw ow ską, sanocką, przem yską, halicką i chełmską. A toli ziemia chełmska stanow iła pierw otnie odrębną zupełnie ziemię; do w ojew ództw a tego się nie zaliczała, a choć w XVI w ieku jest już uw ażana za jego część składow ą, to przecież zaznacza silnie sw oją odrębność. Przejaw ia się ona także i w kw estyi sejmików, które zbierają się w niej zupełnie oddzielnie. W e wlaściw em w ojew ództw ie ruskiem, a więc w jego czterech ziemiach, sejmik przedelekcyjny zbierał się tylko jeden, i to już (w końcu wieku XV) praw ie stale w W iszni. K on­ stytucya z r. 1496 oznacza w tych ziemiach kilka sejmików: w Mo­ ściskach dla ziemi przemyskiej, w W iszni dla lwowskiej, dla

sanockiej w Sanoku, a dla halickiej w Trębow li. Nie przyjęło

się to jednak. P rak tyk a odstępuje w praw dzie niekiedy od zasady jednego sejmiku, ale rzadko. T ak np. w 1526 sejmik miał się

') T a k p o d a je d y a r y u s z s e jm u 1562/3 r.; w s p is ie , w r a c h u n k a c h s e j m o ­ w y c h z a w a r ty m , w y lic z o n o ic h ty lk o 20, m o ż e d la te g o , ż e ó w p o s e ł n a d p r o ­ g r a m o w y n ie d o s t a w a ł s tr a w n e g o z e sk a rb u p a ń s tw a .

SK Ł A D SEJMU PO LS KI EG O. 3 1 9

zebrać w G ródku, gdyż W isznia spaliła się. To znowu zw oływ ano kilka sejmików, zam iast jednego, np. w r. 1 5 36, kiedy ziemie miały obradow ać każda zosobna w miejscowościach, które zazna­ czała konstytucya z r. 1496. A le przecież, jako jedyne miejsce zebrań, zwykle spotyka się W isznię. D opiero sejm z r. 1563/4 x) „za pilnym żądaniem posłów ziemie halickiej i zezwoleniem społem rad, przez zagęszczenie i nasiadłość rycerstw a onych krajów i prze dalekość drogi niebezpiecznościom owych krajów folgując11, usta­ now ił drugi sejmik w Haliczu, a to, ja k wskazują późniejsze kon-

stytucye i praktyka 2), jako sejmik przedsejm ow y dla ziemi halickiej, t. j. dla powiatów: halickiego, kołomyj skiego' i trębow elskiego, O dtąd owe dwa sejmiki utrzym yw ały się, z tem atoli zastrzeżeniem, że posłowie, w ybrani w Haliczu, mieli udawać się następnie do W iszni (gdzie sejmik zbierał się o kilka dni później), by tam in- strukcye swoje pogodzić.—Ziemia chełm ska miała nadal swój osobny sejmik, który już w końcu XV w ieku odbyw ał się zwykle w Chełmie, niekiedy zaś w K rasnym staw ie (np. r. 1510, 1517 i t. d.l, rzadziej w H rubieszow ie (np. r. 1536), gdzie go chciała umieścić k o nsty­ tucya z r. 1496.

Jaka była pierw otna liczba posłów ruskich, nieda się stw ier­ dzić dokładnie. Jedynie co do ziemi chełmskiej niema wątpliwości; w r. 1504 można napew no zaliczyć do niej jednego posła, ale być może, że i na tym sejmie miała ich dwóch, tak ja k dwóch m iała od r. 1505 stale. Co do w łaściw ego w ojew ództw a ruskiego, to na sejmie z r. 1504 dwaj posłow ie w yraźnie oznaczeni byli jako ruscy, ale zdaje się, że było ich więcej. K wity z r. 1505 w ym ie­

niają dwóch posłów przemyskich. W szakże i następne spisy,

o tyle już dokładniejsze, co do R usi nie są dostateczne: w r. 1507 wyliczeni są trzej posłow ie, których do tego w ojew ództw a odnieść należy, (1 z ziemi lwowskiej, 2 z przenryskiej), w r. 1510 jeden , w r. 1511 czterej (dwaj lwowscy, dwaj przemyscy), w r. 1512 dwaj tylko (lwowski i przem yski). Spis posłów z drugiego sejmu z r. 1512 wcale posłów ruskich nie wylicza. N iepodobna więc dojść, ilu ich było. To tylko pewna, że ich ilość w krótce silnie wzrosła. D ekret z r. 1 5 52 chce ich ograniczyć do pięciu, to je st po jednym na każdą ziemię (zaliczając w to i ziemię chełmską). A le już w r.

1553 było ich dziesięciu, (nie licząc posłów chełmskich), t. j. po dwóch z ziemi lwowskiej, sanockiej i przemyskiej, czterech zaś

9 V o l. le g . II. 640.

2) V o l. le g . II. 1016, III. 883. A u t o r o w ie : ja k C h w a lk o w s k i i Z a la s z o w s k i, b łę d n ie p o d a ją , ż e k a ż d a z ie m ia m ia ła o s o b n y s e jm ik .

z ziemi halickiej, w ten sposób, że z pow iatu halickiego było dwóch, dwóch zaś z innych pow iatów tej ziemi (kołomyjskiego, śniatyń- skiego i trębow elskiego). Na sejmie z r. 1562 3 było ich razem 12-u; 12-u także na sejmie z r. 1563/4, a to tak, że sześciu ozna­ czono, jako posłów ruskich, sześciu zaś jako halickich. Niekiedy spotyka się ich mniej jeszcze, bo dziesięciu (r. 1564, z ziemią chełmską) lub jed en astu (r. *1578, bez chełmskich), ale już zwykle 12-tu, to je st po dwóch z ziemi lwowskiej, sanockiej i przemyskiej, sześciu zaś z ziemi halickiej, to je st po dw óch z powiatów: hali­ ckiego, kołom yjskiego i trębow elskiego (r. 15 65, 1567, 1573, 1585. 1 589 i t. d.). K ażdy więc z dwóch sejm ików ruskich w ybierał po

6-u posłów. O dtąd R uś cała, włączając w to i ziemię chełmską

z osobnym sejmikiem, miała 14-tu posłów. Piętnastego dodała —dla ziemi lw ow skiej—konw okacya z r. 1764 x) „dla liczności w tej­ że ziemi lwowskiej i powiecie żydaczowskim urzędników i ziemian". Przy pierw szym rozbiorze kraju odpadły dw a sejmiki ruskie: halicki i wisznieński, znikli więc i ich posłowie. Pozostali odtąd w sejmie, jako posłow ie ruscy, dwaj posłow ie, wybierani przez

sejmik chełmski.

Województwo bełzkie miało sejmik przedsejmowy w Bełzie, choć w XVI w ieku zjawia się on w yjątkowo niekiedy w Busku, ja k to naw et przepisyw ała konstytucya z r. 1496. W edług kwitów z lat 1504 i 1 505, można mu przyznać napew no tylko jednego posła, ale być może, że miał już w tedy dwóch posłów. Tylu bo­ wiem podaje spis z r. 1511; w r. 1 507 było ich naw et trzech. Inne spisy posłów bełzkich nie wyliczają. Dwóch posłów daje temu sejmikowi dekret z r. 1 552; już więc w tedy zapewne miał ich czterech, jak podają późniejsze s p is y 2). Sejm koronacyjny z r. 1764 3) postanow ił, „aby odtąd na następujące sejmy już nie czte­ rech, ale pięciu posłów toż wojewmdztwo obierało." Przy pierwszym rozbiorze kraju odpadło w ojew ództw o; zniknął też sejmik i posłowie.

Województwo podolskie miało sejmik w Kamieńcu. Tam go umieszcza i konstytucya z r. 1496, choć wogóle jakoś o tym sej­ miku dość głucho w końcu XV i początkach XVI wieku. I posłów podolskich na sejmach nie widać; z najstarszych spisów jedynie spis sejmu (pierwszego) z r. 1512 w spom ina o p o ś le — jednym — kamienieckim. W idocznie, odległa od środka państw a, powoli się

3 2 0 S K Ł A D SEJMU P O L S K IE G O .

1) V o l. le g . V II. 71.

Ь W y j ą t k o w o tr z e c h w r. 1564 i 1566, w X V I I I w ie k u n ie k ie d y tr z e c h , n p . w r. 1718, a le n p . w r. 1725 w y j ą t k o w o p ię c iu .

ta ziemia budziła do życia politycznego. Posłów dwóch nadaje jej dekret z r. 1532— ale już w ów czas zapewne miało ich Podole czterech *). Liczba ta w zrosła—zapew ne w końcu XVII lub w po­ czątkach XVIII stulecia, w każdym razie przed rokiem 1720,—do sześciu 2). Po zajęciu Kamieńca przez T urków (r. 1672) konsty­ tucya z r. 1673 3) nakazała odpraw ianie tego sejmiku w Haliczu, ale z pow odu zrujnow ania miasta, przeniesiono sejmik podolski

konstytucyą z r. 1677 4) do Lw ow a. W rócił do Kamieńca sejmik

po jego odzyskaniu, a więc po roku 1699. D aty dokładniejszej nie znam y5).

W ojew ództw a, o których przychodzi nam mówić, należały przed unią lubelską (r. 1569) do Litw y, sejmiki w7ięc, jakie tam po unii z Polską istniały, opierały się na'zasadacli, jakie zaprow a­ dzono w tych terytoryacli już poprzednio, a zwłaszcza przez statut litewski drugi z r. 1566 6). A więc każdy pow iat sądow y miał. mieć swój sejmik i w ybierać dw óch posłów. W praktyce inaczej się to nieco przedstaw iało.

Województwo podlaskie składało się z trzech ziem, dość sa­ moistnych: mielnickiej, drohickiej i bielskiej. Gdzie się ich sejmiki odpraw iały, próżnoby szukać wskazówek. Ani Chwałkowski, ani Zalaszowski 7) żadnych co do tego nie dają wiadomości, pomijając w ojew ództw o podlaskie zupełnie. D opiero S krzetuski podaje, że ziemia bielska w B rańsku sejmikuje, dwie inne zaś u siebie, to znaczy oczywiście: drohicka w D rohiczynie, a mielnicka w Mielniku. T u więc nie pow iat sądow y, lecz pojęcie ziemi stało się podstaw ą sejmiku. Możemy przypuszczać, że rzeczywiście było tak oddawna, skoro w konstytucyach żadnych zmian co do siedź ib sejmików podlaskich nie przeprow adzono. W idocznie, też od początku sej­ miki te w ybierały po dwóch posłów , już bowiem spis z r. 1573 podaje ilość posłów tego w ojew ództw a na sześciu; tak samo póź­ niejsze spisy (r. 1578, 1585, 1 589 i t. d.), ja k również i późniejsze

źródła aż do końca.

S K Ł A D SEJMU POLS KIE GO- 3 2 1

ł) W y j ą t k o w o tr z e c h w r. 156‘4.

2) T y lu m a ich j u ż w e d łu g Z a la s z o w s k ie g o ; s p is y o d r. 1720 sta le p o ­ d a ją s z e ś c iu .

3) V o l. le g . V . 124. J u ż p r z e d k o n s ty tu c y ą k r ó l raz j e ta m z w o ła ł u n i­ w e r s a łe m .

4) V o l. le g . V , 468. '

5) Z a la s z o w s k i m ó w i j e s z c z e , ż e s ię o d b y w a w H a lic z u .

6) R o z d z ia ł Ш , a r ty k u ł 5, A r c h iw u m k o m is y i p r a w n ic z e j t. V II. str. 4 5 — 6. 7) Z a la s z o w s k i n ie p o d a je r ó w n ie ż l ic z b y p o s łó w p o d la sk ic h .

3 2 2 SK Ł A D SEJMU P O L S K IE G O .

Województwo wolynskievoidXo za czasów litew skich trzy sejmiki, z których po dw óch posłów w ybierano: w Lucku, W łodzim ierzu i Krzemieńcu 4). Ale już w tedy słychać życzenia, by jeden w spólny miało sejmik, na co się naw et W . Książę lit. na raz jed en zgodził. Kiedy wcielano ziemię w ołyńską w r. 1569 do Polski, w akcie w cielenia 2) zastrzeżono, że^ będą się te sejmiki odbyw ały w z w j i-

kłych miejscowościach, a więc w trzech, lecz posłow ie mieli się następnie zjeżdżać do W łodzimierza. K onstytucya z r. 1576 8) zmieniła to: „sęjmik, który przed wielkim sejmem zw ykł byw ać w tym województwie, aby zawsze jeden w Lucku byw ał." Tam się też już ostał, choć posłów bezw ątpienia w ybierano w edle p o ­ wiatów. Spis z r. 1573 wylicza ich czterech, ale zarów no spisy od r. 1578, jak instrukcye p o se lsk ie 4), oraz inne źródła w ykazują stale sześciu posłów, co odpow iada liczbie trzech pow iatów.

Województwo bracławskie miało swój sejmik pierw otnie bezw ąt­ pienia w W innicy. Ale już w r. 1653 razem z w ojew ództw em kijowskiem i czerniechowskiem obraduje „według szczególnego praw a i uniw ersałów J ; K. M.“ w wołyńskim W łodzim ierzu 5), „ponieważ pomienione w ojew ództw a in hostico zostają." K iedy zaś znaczny obszar kraju pozostał w rękach Turków , W łodzimierz, chwilowe schronienie sejmiku bracław skiego, wyraźnie uznany został jako jego siedziba także i przez konstytucyę z r. 1659 6). Dopiero też po traktacie z r. 1699—nie wiemy dokładniej kiedy,— sejmik pow rócił znowu do W innicy. Początkow o liczba posłów nie je st pewną; spis z roku 1573 podaje czterech, późniejsze spisy czterech (1578 r.), pięciu (1 585 r.), dwóch (1589 r.) — ale w raca wreszcie norm alna liczba czterech posłów, którą poświadczają

instrukcye sejm ikowe z XVII w ieku 7). W początkach XVIII

stulecia, od r. 1720, liczba ta podniosła się ęlo sześciu 8); taką i nadal zostaje, aż do reform y Sejm u Czteroletniego.

*) Z o d p o w ie d z i W . K s ię c ia n a p e tita w o ły ń s k ie z r. 1567 (?). A r c h iw u m k o m . p r a w a t. VIT. str. 358. 2) V o l. le g . II. 758. 3) V o l. le g . II. 927. 0 A r c h iw ju g o -z a p a d n o j R o s s ii c z ę ś ć II t. I nr. 8 (r. 1607), 10, 11 i t. d. 5) A r c h iw j. w . t. I. n r. 39 i 40. ' 6) V o l. le g . V I 634. ’) A r c h iw j. w . t. I. nr. 39 i 40 (r. 1653), II. n r. 2. 10, 19 i t. d. T a k j e s z c z e w r. 1688, ta m ż e n r . 90. D a ls z e la u d a j e s z c z e n ie w y d a n e . Z a la s z o w s k i b łę d n ie p o d a je, ż e d w ó c h m ia ło p o s łó w to w o j e w ó d z t w o .

8) W r. 1718 b y ło ic h tr ze c h , w r. 1722 p ię c iu , a le ju ż w e d łu g s p is u z r. 1720, a n a s t ę p n ie w e d łu g s p is ó w z 1729, 1730, 1734 i t. d., sta le s z e ś c iu .

S K Ł A D SEJMU P O L S K IE G O . _{3 2 3}

Województwo kijowskie. Przyw ilej w cielenia tej ziemi do

K orony z r. 1569 4) zachowuje sejmiki tak, ja k były, zastrzega tylko, że posłow ie mieli się następnie zjeżdżać razem do Kijowa. A toli już najstarsze znane instrukcye sejmikowe stw ierdzają 2), że w oje­ wództw o to ma jeden tylko sejmik, w Żytom ierzu. Od r. 1633 3) przeniósł się sejmik, z przyczyn wyżej już podanych, do W łodzi­ mierza, gdzie go też ustaliła konstytucya z r. 1659 4); a kiedy się okazało, że nie prędko w rócą daw ne stosunki, sejm z r. 1683 6) zatw ierdził W łodzimierz, jako jego siedzibę, „póki insza nie zajdzie konstytucya". Przed początkiem XVIII 6) w ieku nie w rócił ju ż sejmik do Żytomierza. Posłów czterech podają spisy r .z 1573 i 1 585; dwóch tylko spisy z lat 1 578 i 1589. Instrukcjm z XVII wieku stale jed nak mówią o trzech posłach 7), a jedynie w r. 1693 8) na sejm elekcyjny w ysłano czterech posłów . Już jednak przed rokiem 1718 liczba ta w zrosła do sześciu 9), i na tej wysokości odtąd się

utrzym ała. •

Województwo czerniechowskie to ostatni nabytek Polski na wschodzie. Przy urządzaniu tej ziem i na sejmie z r. 1633 prze­ pisano 10) dla niej w ordynacyi jeden sejmik w Czerniechowie, posłów zaś dwóch; przy pow tórnej je d n ak organizacyi tego księstw a w r. 1635 u ), kiedy je zamieniono na województwo, oznaczono liczbę posłów na czterech, po dwóch z obu powiatów, na które je podzielono: czerniechowskiego i now ogrodzkiego. Z tego w oje­ w ództw a sejmik przeniósł się od r. 165 3 12) do W łodzim ierza, co zatwierdziła konstytucya z r. 1659 13). A choć pocieszała się czer- niechow ska szlach ta14), że tam tylko „podczas żałosnego w ygnania od dóbr i majętności... zjazdy i sejmiki", odpraw iać będzie, to

‘) V o l. le g . II. 765. • 2) A r c h iw j. w . 1 .1. n r . 12 (r. 1618), 3 5 ,3 6 . 3) T a m ż e nr. 39, 40. 4) V o l. le g . IV. 634. 5) V o l. le g . V. 671. 6) D o k o ń c a p r z y n a jm n ie j w ie k u X V II b y ł w e W ło d z im ie r z u . A r c h iw . j. w . t, II'. n r . 1, 3... 78, 97 (r. 1693). ?) A r c h iw j. w . t. I. nr. 12, 35, 39, 40; II. nr. 1,3... 6 8 (r . 1676), 78 (т. 1682). 8) T a m ż e n r. 97.

9) P ię c iu w e d łu g s p is ó w z r. 1720 i 17'22, s z e ś c iu w e d łu g s p is ó w z r. 1718, 1730 i t. d. 10) V o l. le g . II I. 805. u ) V o l. le g . III. 865. 1S) A r c h iw . j. w . t. I. nr. 39, 40. 13) V o l. le g . IV . 634. u ) A r c h iw . j. w . t. I, nr. 4 1 . , P r z e g lą d H isto ry c zn y . 3

przecież W łodzimierz pozostał już odtąd ow ą siedzibą na całe XVII, a naw et i XVIII stulecie '). Jak też określono w r. 1633, tak i nadal istotnie, zazwyczaj czterech posłów , w ysyłała ta ziemia2). P ru sy królewskie. Posłów do sejmu miały P rusy w ysyłać— jak to już zaznaczono—dopiero od czasu przeprow adzenia ściślej­ szego połączenia z Polską, w r. 1569 3). Z trzech województw, które tw orzyły Prusy, zbiferało się w ojew ództw o chełmińskie w K o­ walewie, a m alborskie w Sztumie, skąd je „przez wzięcie na ten czas od nieprzyjaciela S ztum u“ przeniosła chwilowo konstytucya z r, 1635 do K iszporku 3). O statnie wreszcie województwo, po­ morskie, zbierało się w Starogrodzie. Atoli w tem ostatniem wo­ jew ództw ie w ażną zmianę w prow adził w ojewoda, zwołując — bez żadnej uchw ały specyalnej—zdaje się od r. 1603 4), sejmiki po po­ w iatach, w ten sposób, że powiaty: tucholski, świecki, słuchowski, miracliowski i pucki obradow ały każdy u siebie, a tczewski i gdański, zwykle jako pow iat tczewski określane, wspólnie w ybierały posłów swoich dopiero na sejmiku — a może raczej w czasie sejmiku — w Starogrodzie, gdzie zbierali się posłow ie tego w ojewództwa, w y­ brani po pow iatach jak by na sejmik głów ny w ojewództwa.

Posłow ie, w ten sposób w ybrani, zjeżdżali się na generał pruski, który odbyw ał się naprzem ian—w edług dawnego zw yczaju— w G rudziądzu i Malborgu. T u też układano instrukcyę, w którą w pisyw ano imiona w ybranych posłów.

P ru sy nie miały ściśle określonej liczby posłów, jak inne ziemie państw a. Początkowo jednak istniał pod tym względem zwyczaj dość jednostajny, zwłaszcza co do dwóch województw. W ojew ództw o chełmińskie w ysyłało najczęściej trzech posłów, choć niekiedy czterech lub pięciu, rzadziej dwóch, malborskie najczę­

3 2 4 S K Ł A D SEJMU P O L S K IE G O .

p T a k j e s z c z e S k r z e tu s k i.

3) S tw ie r d z a ją to in str u k c y ę s e j m ik o w e co do w ie k u X V I I , A r c h iw . j. w . t. I. n r . 30, 39, 40, II. n r . 2, 10 i t. d. W p o c z ą tk a c h X V I I I s t u le c ia n ie r a z sta ra ją s ię w y s y ła ć ich w ię c e j: p ię c iu (r. 1732), n a w e t s z e ś c iu (r. 1729, 1730, 1733), a le p o w r a c a z n o w u lic z b a c z t e r e c h p o s łó w (r. 1738, 1740).

O b o k in n y c h ź r ó d e ł, g łó w n ą p o d s t a w ę t e g o w y w o d u s ta n o w i z b ió r la u d ó w p r u s k ic h z lat 1599— 1769, k tó r e g o p e łn y e g z e m p la r z p o s ia d a b ib lio te k a o r d y n a c y i k s ii ż ą t C z a r to r y sk ic h w K r a k o w ie : r ę k o p is y nr. 975— 980.

x) V o l. le g . III. 880; b y ły j e s z c z e w K is z p o r k u w e d łu g Z a la s z o w s k ie g o . O tej z m ia n ie c o d o s p o s o b u o b io r u p o s łó w o b . L e n g n ic h : J u s p u ­ b lic u m P r u s s ia e F o lo n a e , r. 1758, § 41, str. 70— 71. D a ty d o k ła d n e j n ie p o d a je- Ż e s ię sta ło to p o r a ź p ie r w s z y w r. 1603, p r z y p u s z c z a m na tej p o d s ta w ie , ż e od t e g o r o k u d o p ie r o p o s ło w ie p o m o r s c y p o d a w a n i są w e d łu g p o w ia t ó w (o b . z b ió r la u d ó w p r u s k ic h ).

S KŁ A D SEJMU P O LS KI E GO . _{3 2 5}

ściej dwóch, nieraz zaś tylko jednego. W ojew ództw o pom orskie w ysyłało ich więcej; odkąd zaś w yborów dokonyw ały powiaty, — zwykle po jednym z pow iatu, z w yjątkiem tczewsko-gdańskiego, który często dwóch wysyłał. Ale byty tam już wachania nieco większe; często z niektórych pow iatów nie w ykazyw ano posłów wcale, bez podania przyczyny.

W końcu rządów W ładysław a IV ilość posłów pruskich p o ­ czyna się zwiększać. Najmniej jeszcze i nadal w ybierało ich w o­ jew ództw o malborskie, choć przekraczało daw ną liczbę dwóch posłów; w XVII stuleciu jednak ograniczało się zazwyczaj do liczby kilku posłów . D opiero w końcu tego wieku, oraz w następnym w ysyłało ich naw et po dw udziestu kilku. W ojew ództw o chełmińskie ju ż za Jana Kaźmierza w ysyłało stale kilkunastu posłów , później zaś jeszcze więcej, tak że za Sobieskiego i A ugusta II dochodziło nieraz do ilości olbrzymich: 28, 30, 32, 39, a naw et 43. Najwięcej do owego zwiększenia się liczby posłów swoich przyczyniało się w ojew ództw o pomorskie, śląc od końca rządów Jana Kazimierza więcej niż po 30, 40 lub 30 posłów7, a za A ugusta II naw et 62 i 63-ciu. W stosunku do pow iatów tego wojew7ództw7a, liczba posłów nie w zrastała równomiernie; najwięcej w ysyłał ich zawsze pow iat tczewski, bo około 20-tu i więcej naw et. Zwrócić tu jednak trzeba uw agę na to, że liczba pow iatów (liczono ich sześć) przez jakiś czas w zrosła do siedmiu. Stało się to w skutek tego, że w r. 1637 J) w róciły do Polski Lim burg (Lauenburgj i Bytów, które przez długi szereg lat pozostaw ały, jako lenno polskie, w rękach książąt pomorskich, i dopiero po wj-gaśnięciu tej linii przyłączone «zostały do Polski, a mianowicie do w ojew ództw a pomorskiego, jako siódmy7 powiat. W ybierają one posłów na osobnym sejm ik u a mianowicie, jak to w ykazują instrukcye pruskie, od r. 1645. Było tych posłów7 zwykle dwóch, nieraz jed en tylko. W r. 1657 ziemie te zostały jednak nadane znow u w7 lenno elektorow7i bran­ denburskiem u, F ryderykow i W ilhelm owi; odtąd zniknął osobny sejmik lim bursko-bytow ski, a wraz z nim i jego posłowie 2).

O gólna w7ięc liczba posłów pruskich wynosi początkowo około 10-u, ale ju ż od Jana Kazimierza przekracza liczbę 20-tu, w zrasta zaś jeszcze w wieku XVII powyżej 70-iu. W XVIII stuleciu do­ chodzi do liczb w prost m onstrualnych: 105, 118, 136 3).

h L e n g n ic h , P r a w o p o s p o lite K r ó le s t w a P o ls k ie g o ( w y d a n ie H e lc ia ) str. 19. 2) L e n g n ic h . ta m ż e . P o s łó w p o w ia ty te n ie w y b r a ły j u ż n a se jm r. 1655. 3) C y fry tu p o d a w a n e , w z ię t e są z e z b io r u la u d ó w p r u s k ic h ( r ę k o p is C z a rto r y sk ic h ). D o k ła d n y w y k a z w e d łu g t e g o ź r ó d ła p o d a ję w z a łą c z o n e j

3 2 6 S K Ł A D SEJM U P O L S K IE G O .

Nie tylu jednak posłów udaw ało się na sejmy; zw łaszcza odkąd zaczęto ich w ybierać w coraz większej liczbie, wielu p o ­ przestaw ało na zaliczeniu ich do rzędu posłów, poczem pozosta­ wali w dom u i). Przecież i tak nieraz na sejmach zjawiało się ich po kilkudziesięciu, na co się też skarżono 2).

Reformę przeprow adzono jed n ak dopiero na konw okacyi P ,r 1764: „a że w ojew ództw a ziem pruskich samem użyciem przy- w łaszczonem , bez żadnego fundam entu praw a, owszem cum dero­ gatione aequalitati activitatis innych w ojew ództw , które w liczbie wyznaczonej posłów swoich sejmować zwykły, wiele się podoba posłów na sejm wysyłają, która nadproporcyonalna tychże po słó w liczba dała okazyą wielu niechcącym mieć zatłumione izby p o sel­ skiej starania, że generały pruskie tak często nie dochodzą i też w ojew ództw a ziem pruskich rzadko na sejmach active przez posłów swoich znajdują się, przeto tak ich activitati, jako w zględem nich aequalitati activitatis wszystkich w K oronie i w W . Ks. Litew skiem w ojew ództw iuste consulendo, odtąd z tychże w ojew ództw pruskich, to je st chełmińskiego, m alborskiego i pomorskiego, po dwóch posłów z każdego pow iatu niniejszą konstytucyą naznaczamy, których pod ług praw powszechnie w tej mierze od rzeczypospolitej p o sta­ now ionych też w ojew ództw a obierać i na sejmy posyłać mają" 3) Choć P rusy na konwokacyi nie były reprezentow ane, nie m ogły się przecież uskarżać, jakoby je pokrzyw dzono co do liczby posłów Ale i w ówczas jeszcze nie ustaliła się ona, a to z pow odu nader chwiejnego w Polsce pojęcia pow iatu, zwłaszcza, że i konstytucya nie orzekała, jakie pow iaty ma na myśli. Jedynie w ojew ództw o malborskie w ysyłało stale na następne sejmy z lat 1764 (sejm koronacyjny), 1766 i 1768 po dwóch posłów z cztefech pow iatów:

t a b e li, u z u p e łn ia ją c g o lic z b a m i z o g ó ln y c h s p is ó w p o s łó w z lat 1578, 1385, 1589. (W r. 1573 s p is p o s łó w p r u s k ic h n ie p o d a je ). N ie k tó r e lic z b y , n ie z g o ­ d n e z w y k l e z w ia d o m o ś c ia m i in str u k cy i, p r z y ta c z a L e n g n ic h : J u s p u b lic u m P r u s s ia e P o lo n a e § 71, str . 125, a m ia n o w ic ie z r. 1640: 13, r. 1648: 38, r. 168D 53, z r. 1690: 74, z r. 1699: 105, z r. 1730: 118, z r. 1735: 71. N ie w ie m , sk ą d w z ią ł te lic z b y ; o c z y w iś c ie lic z b y in s tr u k c y i, j a k o a u t e n t y c z n e , m a ją p i e r w ­ s z e ń s t w o

0 M iało b y ć w e d łu g L e n g n ic h a (j. w . § 71 str . 127) n a s e jm ie r. 1648: 7 ( 2 + 2 + 3 1 , r. 1632: 6 ( 2 + 2 + 2 ) , r. 1668: 12, r. 1676: 10, r. 1678: 7. a le z w o je - e -w ó d z t -w a c h e łm iń s k ie g o -w r. 1654: 12; -w e d łu g H a rtk n o c h a : D e r e p u b lic a p olo" n ic a str. 689, w r. 1685 p r z y b y ło p r z e s z ło 70 p o s łó w .

2) N a s e j m ie r. 1654 t w ie r d z o n o , ż e w y s t a r c z y c z t e r e c h p o s łó w . L e n ­ g n ic h j. w . str. 127. P o r . ta k ż e H a r tk n o c h j. w .

S K Ł A D SEJ MU P O L S K IE G O . 3 2 7

sztum skiego, krzyżborskiego, elbląskiego i malborskiego, a więc razem ośmiu. W ojew ództw o pom orskie jednak, już w r. 1764 w ysiało posłów nie z 6-iu pow iatów, ile ich zwykle liczono, lecz

z ośmiu, t. j. prócz dawnych: z gdańskiego i now skiego a więc

— po dw óch z pow iatu — razem 16-tu. Liczba ta pow iększa się w r. 1766 i 1768 do 20-tu, gdyż przybyły jeszcze dw a nowe po­

wiaty: kościeszyński i skarszewski. W ojew ództw o chełmińskie

wreszcie, w latach 1764 i 1766 w ybrało po 14-tu posłów z powiatów: chełm ińskiego, toruńskiego, grudziądzkiego, radzimskiego, kow a­ lew skiego, brodnickiego i now om iejskiego; w r. 1768 atoli dodało jeszcze po dwóch posłów z pow iatów: golubskiego i łaszyńskiego, t. j. razem 18-tu. Było więc razem w szystkich posłów pruskich n a sejm ie koronacyjnym z r. 1764: 38, na sejmie z r. 1766 42, a na

sejmie z r. 1768 najwięcej, bo 46.

P ierw szy rozbiór pozbaw ił Polskę całych P ru s królew skich, z w yjątkiem miast: G dańska i P oznania—pozbawił przeto i izbę

poselską posłów pruskich.

W y k a z p o s ł ó w z P r u s K arolew skich, w y s y ł e n y e h p r z e z g e n e r a ł p r u s k i . S e j m z r o k u o t! 2 W o je w ó d z tw o m a lb o r s k ie W o je w ó d z tw o p o m o r s k ie P o w i a t y w o j e w ó d z ­ t w a p o m o r s k i e g o P r u s y S : s _{£ в} ■" s_{O -C} tc z e w s k i ś w ie c k i i tu c h o ls k i s łu c h o w s k i m ir ach ow sk i p u c k i U W A G I 1578 1 _ 1 _ _ _ _ 1585 8 2 ! 5 _ _ _ _ _ ---1589 11 3 1 7 1600 7 3 2 2 1601 9 3 2 4 .— — _ — _ ---1603 U 3 2 6 1 i 1 1 1 1 1605 11 4 2 5 1606 11 3 2 6 _ __ .,_ __ __ _ 1607 1609 11 8 5 3 2 2 4 3 1613 8 3 2 3 2 a) i __ --- _ --- a) w r a z z p o w . sta r o g r o d z k iir 1615 10 3 2 5 2 a) i 1 1 — --- a) ,, „ g d a ń s k im 1616 11 3 2 6 2 a) i 1 1 1 --- a) 1J V łf 1618 U 3 2 6 2 a) i 1 1 1 --- a) .. „ 1619 9 3 2 4 2 a) i 1 — — _{--- a) )t j. л} 1621 12 3 2 7 2 aj i 1 1 1 1 a) j» i, » 1) K tó r y ju ż ra z o s o b n y c h s w o ic h p o s łó w w y b r a ł w r. 1733.

S e jm r o k u 1624 1626 1627 1628 1628 1630 1632 1632 1632 1634 1635 1635 1636 1638 1642 1645 1646 1647 1650 1652 1652 1653 1654 1654 1655 1658 1 6 6 1' 1662 1664 1665 1666 1666 1667 1668 1668 1668 1669 1670 1672 1674 1676 1677 1678 1681 1683 1685 1690 1696 1699 1712 1730 1733 1734 S K Ł A D SEJM U P O L S K IE G O . W o je w ó d z tw o m a lb o r s k ie W o je w ó d z tw o p o m o r s k ie P o w i a t y w o j e w ó d z ­ t w a p o m o r s k i e g o tc z e w s k i ś w ie c k i tu c h o ls k i s łu c h o w s k i m ir a ch o ws k i p u c k i | 2 3 2 a) 1 _ ____ 2 6 1 1 1 2 — i — 8 2 1 1 1 i — 6 1 1 1 1 i i — 4 — 1 1 2 — — 1 4 2 1 — — — i 1 5 — 2 1 1 — i 1 4 1 2 — 1 — — — 3 2 — —. i — 2 4 2 — — — i i 2 9 3 — 1 1 2 1 5 2 1 — 1 — i 2 5 1 1 2 1 — — 2 7 4 — 1 1 — i 4 9 3 1 — 2 1 2 2 16 3 2 2 3 2 o 2 15 4 2 o 2 1 2 2 10 3 1 1 2 2 — 4 13 6 2 1 2 1 — 3 19 8 3 2 2 — 2 6 9 5 — 1 1 — — 3 12 9 1 1 1 — — 6 17 6 3 1 3 1 1 6 14 6 2 2 2 — — 2 6 2 2 1 1 — — 2 15 4 4 1 OL. 1 3 3 14 5 1 2 3 1 2 5 10 4 2 1 1 1 1 6 23 13 4 1 2 2 1 4 13 4 3 2 2 — 2 6 17 5 — 1 3 4 4 7 21 9 5 2 2 2 1 7 14 7 a) 2 — — 2' 3 9 36 18 6 4 2 2 4 9 36 19 8 1 2 2 4 6 41 29 4 1 2 2 3 10 43 14 7 4 5 7 6 12 40 U 8 6 4 5 6 4 41 20 3 3 4 3 8 6 21 9 5 3 — — 4 6 50 14 12 5 3 6 10 7 20 8 2 2 1 2 5 2 16 8 3 3 1 1 — 3 39 22 5 5 2 1 4 4 29 12 6 4 1 3 3 3 47 22 6 6 1 7 5 7 37 19 10 5 — 1 2 24 44 8 8 3 5 U 9 16 46 13 13 7 7 4 2 7 26 _ _ _ _ _ _ 24 62 21 29 2 4 4 2 21 76 28 8 5 6 8 10 5 5 — — — — — — U W A G I 3 3 3 2 4 3 2 4 4 3 3 3 3 3 4 6 4 5 7 5 7 5 12 6 4 4 5 6 13 U 13 13 12 9 17 6 19 25 15 12 19 13 11 21 17 23 28 30 43 13 32 39 7 a) w raz z p o w . gdańskim j p. lim burski: 2 p. lim b u rsk i i b ytow sk i: 2 „ 1 » 1 » 2 » 2 „ 2 „ 2 a) z p. gdańskim i n o w sk im p. now sk i: 11

S K Ł A D SEJMU P O L S K IE G O . 3 2 9 S e j m z r o k u W o je w ó d z tw o c h e łm iń s k ie W o je w ó d z tw o m a lb o r s k ie o £ u P o w i a t y w o j e w ó d z ­ t w a p o m o r s k i e g o P r u s y ■o M o u * с tc z e w s k i j ś w ie c k i ! tu c h o ls k i s łu c h o w s k i i mir ach ow sk i 1 p u c k i U W A G I 1735 59 17 10 32 1764 38 14 8 16 2 2 2 2 2 2 p o w ia t g d a ń sk i: 2 „ n o w s k i: 2 1766 42 14 8 20 2 2 2 2 2 2 p o w ia t g d a ń sk i: 2 „ n o w sk i: 2 ,, k o ś c ie s z y ń s k i: 2 „ s k a r s z e w s k i: 2 1768 46 18 8 20 2 2 2 J 2 2 2 też s a m e p o w ia t y p o 2 <=£? i i w a,

W iadom ości o sejmikach i ilości posłów z tej części państw a są znacznie skąpsze, to też niejedna kw estyą musi tu pozostać niejasną. S ta tu t litewski drugi z r. 1566 w rozdziale I I 1) poświęcił kw estyi sejm ików — jak to już w spom inaliśm y— osobny artykuł

piąty. Posłów miano w ybierać od każdego sądu ziemskiego, ile

ich w danym powiecie będzie, po dwie osoby; tak mówi polskie tłóm aczenie, nie zupełnie dokładnie. Rozumieć to należało, jak w ynika z tekstu łacińskiego 2), tak, że ilość posłów z w ojew ództw a w ynosić w inna dw a razy tylu, ile ma ono pow iatów sądow ych, że więc każdy pow iat sądow y w ysyła dwóch posłów. T ak też zasadę tę stw ierdził następnie ogólnie i statu t trzeci, już tylko dla Litw y w łaściwej (bez ziem przyłączonych tymczasem w skutek unii do Polski) w r. 1588 wydany: „mają obrać posłów swoich, to je st od każdego sądu ziemskiego, o ile ich w tem w ojew ództw ie będzie, po dwie osoby" (rozdział III artykuł 6). Rzeczywiście praktyka późniejsza stosow ała się ściśle do tego przepisu; czy jednak i wcze­ śniej, zaraz po unii Litw y z Polską, a więc po zaliczeniu posłów litew skich do ogólnego sejmu także tak było?—zdaje się, że.nie, że dopiero praktyka w yrobiła owe stosunki dokładniej. Tej pra­ ktyki je d n ak nie znamy. Ze spisów posłów jed en tylko spis z r.

‘) A r c h iw u m k o m is y i p r a w n ic z e j t. V I I str. 45/6.

2) T a m ż e : n u n c io s e le c tu r i e x s in g u lis m u n ic ip iis , q u o tq u o t in s in g u lis p a la tin a tib u s fu e r in t tr ib u n a lia iu d ic ia r ia , b in o s , q u i ad g e n e r a lia c o m itia m it­ ta n tu r.