Sieć wsparcia w środowisku zawodowym nauczycieli

(1)

Anna Szczęsna

Sieć wsparcia w środowisku

zawodowym nauczycieli

Problemy Profesjologii nr 2, 69-83

(2)

Anna Szczęsna

Sieć wsparcia w środowisku zawodowym

nauczycieli

Streszczenie

Artykuł stanowi zarysowanie odpowiedzi na pytanie: w jaki sposób można optymalizować funkcjonowanie zawodowe nauczyciela, w dobie współczesnych zagrożeń tej profesji, poprzez aktywizowanie profesjonalnych sieci wsparcia społecznego nauczycieli. Przedstawione zostają pojęcia wsparcia społecznego i sieci wsparcia w środowisku zawodowym nauczycieli. Artykuł zawiera również wyniki badań przeprowadzonych w grupie 359 respondentów, dotyczące poczu cia wsparcia oraz struktur profesjonalnych sieci wsparcia społecznego w środo wiskach nauczycieli.

S U P P O R T N E T W O R K IN T E A C H E R ’S V O C A T IO N A L E N V IR O N M E N T

Summary

The paper attempts to answer the question: how to optimise the vocational func tioning o f a teacher facing contemporary dangers of this profession, by activating professional networks of teachers’ social support. Yet, the following concepts are presented: social support and support network in teachers’ vocational envi ronment. The paper informs us also about the results of research conducted in the group of 359 respondents referring to feeling o f support and the structure o f pro fessional networks o f social support in teachers’ environment.

A k tu a ln e z a g ro ż e n ia w zaw o d zie n a u c zy ciela

Sytuacja społeczna, polityka ośw iatow a, reform y oraz w iele innych zjaw isk przy czyniło się do zm ian ośw iatow ych. W ostatnich latach pojaw iły się obszary nowe, trudne, które z racji braku opracow ań nie łatw o p o d d ają się uogólnieniom . Zm iany dotyczą praw ie w szystkich zakresów funkcjonow ania szkoły a tym sam ym osoby n a u c z y c ie la -je d n e g o z podstaw ow ych podm iotów działań edukacyjnych.

Przed nauczycielem po jaw iają się now e zadania zw iązane z aw ansem , eduka c ją zintegrow aną, szjkołnym system em oceniania, ew ąluacji, opracow aniem misji i wizji szkoły, program em profilaktycznym . Z ainicjow ane zostają now e form uły w ew nątrzszkelne: W D N (w ew nątrzszkolne doskonalenie nauczycieli), ROS (roz wój organizacyjny szkoły), zespoły m iędzyprzedm iotow e. P ojaw iają się rozliczne,

(3)

w prow adzane przez reform ę funkcje podejm ow ane przez nauczycieli: lider W D N , lider R O S , kierow nik zespołu m iędzyprzedm iotow ego, m oderator, edukator, koor dynator, opiekun stażu, m entor. W zakresie zdobyw ania w iedzy i now ych um iejęt ności proponow ane s ą now e koncepcje, takie jak: konferencje sam okształceniow e, hospitacje koleżeńskie, m entoring, rotacja stanow isk, coaching ekspercki i partner sk i1.

O bok opracow ań zw iązanych z w drażaniem reform y i p ro p o zy cją now ych rozw iązań, p o jaw iają się głosy, będące w yrazem niepokoju o kondycję osoby na uczyciela. Ś w iadczą o tym opracow ania dotyczące m iędzy innym i w ypalenia za w odow ego, sam otności nauczycieli, zagrożeń zdrow ia psychicznego (ze w zględu n a obciążające w arunki)2. P o d n o szą się głosy zachęcające do badań eksplorujących przestrzenie zaw odow e nauczycieli skupione w okół takich problem ów ja k sam opo czucie, poziom stresu, analiza czynników zakłócających w ykonyw anie zaw odu3.

N iepokojące zjaw iska w zaw odzie nauczyciela m ożna ująć w następujących kategoriach:

1. W arunki m aterialno-techniczne, ograniczona przestrzeń i sw oboda ruchu, jed n o stro n n y charakter zajęć, nadużyw anie narządu m owy, hałas - zm ę czenie fizyczne, fizjologiczne w yczerpanie sił.

2. Z nużenie psychiczne, ograniczenie inicjatyw y w łasnej, infantylizm , sku pienie i koncentracja uw agi, ciągłe napięcie nerw ow e, w yczerpanie się siły stym ulacyjnej bodźców , ciągłe pow tarzanie tych sam ych tem atów , znerw i cow anie n a skutek niem ożności podołania w szystkim obow iązkom i w yni kające stąd poczucie winy.

3. K om pleks pedagogiczny: postulat ciągłej pracy nad sobą, nadm iar zadań i brak w arunków do rzetelnego ich w ykonyw ania, pozorow anie pracy, nie znajom ość życia i w arunków rozw oju uczniów , konkurencyjność osiągnięć (nauczyciele u n ik ają pom iarów i porów nań osiągnięć).

1 D. Elsner, K. Knafel, Jak organizować wewnątrzszkolne doskonalenie nauczy

cieli? W ydaw. MENTOR, Chorzów 2000, s. 46-128.

2Por. np. H, Sęk, Wypalenie zawodowe. Przyczyny, mechanizmy, zapobieganie. W ydaw. PW N, W arszawa 2000; J. Fengler, Pomaganie męczy. Wypalenie w pracy

zawodowej. W ydaw. GWP, Gdańsk 2000; Z. Dołęga Poczucie samotności a zachowa nia agresywne uczniów. „Psychologia W ychowawcza” , nr 2, 1999; S. Gawlik, Kompe tencje i osobowość nauczyciela w polskiej myśli pedagogicznej, [w:] Problemy pedeuto- logii na przełom ie X X i X X I wieku. Z. Jasiński, T. Lewowicki (red.), Wydaw. UO, Opo

le 2000.

3 G. Miłkowska, Odpowiedzialność pedagogiczna nauczycieli szkoły masowej i

niepublicznej, [w:] Edukacja alternatywna. Nowe teorie, modele badań i reformy,

(4)

4. N adm iar inform acji, dezorientacja w sferze w artości4, zm ienność tendencji i „odgórnych” zarządzeń; dośw iadczenia z w drażaniem innow acji w at m osferze pośpiechu, niecierpliw ości, ponaglania; podejm ow anie działań przez nauczycieli, które jednocześnie narażają ich na kłopoty czy dyskre dytację w ysiłku, często innow acje nauczycielskie m ają charakter pozorny5. 5. U padek autorytetów , brak w yraźnych celów społecznych, zm iany potrzeb

edukacyjnych w spółczesnego człow ieka, zm iany oczekiw ań społecznych pod adresem nauczycieli i system u edukacji w ogóle6.

6. U zależnienie zatrudnienia od czynników lokalnych.

7. Stereotyp nauczyciela posiadającego w yższe w ykształcenie a m im o to pre zentującego niew ysokie walory intelektualne i kulturow e, (funkcjonow anie autostereotypu: nauczyciele p rzejaw iają skłonność do deprecjacji swojej osoby, w ykazują kilkakrotnie niższy poziom sam ooceny niż przedstaw icie le innych zaw odów , poniżej sw oich m ożliw ości o cen iają poziom w łasnych kom petencji)7.

A naliza literatury, kom unikaty z badań, rozm ow y indyw idualne z nauczycie lami „stw orzyły” obraz w spółczesnego nauczyciela zagrożonego w sw oim funkcjo now aniu zaw odow ym . Próba odpow iedzi na pytanie: „jak pow strzym ać eskalację niepokojących zjaw isk zagrażających optym alnem u funkcjonow aniu nauczycieli w zaw odzie?” skupiła m o ją uw agę w okół pojęcia w sparcia społecznego i sieci w spar cia społecznego w środow isku profesjonalnym nauczycieli.

W sparcie sp ołeczn e i profesjonalna sieć w sparcia nauczycieli

W kontekście rozw oju zaw odow ego nauczycieli podkreślany je st fakt, iż zm iany w sposobie m yślenia nauczycieli nie nastąpią dzięki m isjom i program om szkolenio wym , lecz w łaśnie dzięki interakcjom z innym i osobam i pracującym i w tym sam ym

4 R. Parzęcki, Doskonalenie zawodowe w systemie edukacji nauczycielskiej, [w:]

Edukacja nauczycielska w perspektywie wymagań zmieniającego się świata. A. Siemak-

Tylikowska, H. Kiatkowska, S. Kwiatkowski (red.), Wydaw. Akademickie „Żak”, W ar szawa 1998, s.370,-371.

5 A. Lewin, Twórcza praca nad systemem wychowania. Wydaw. W SP ZNP, W ar szawa 2001,s.58; H. Kwiatkowska, T. Lewowicki, 2003, s.54.

6 Z. Jasiński, Społeczna i zawodowa pozycja polskich nauczycieli, [w:] Problemy

pedeutologii na przełomie X X i XXI wieku. Z. Jasiński, T. Lewowicki (red.), Wydaw.

UO, Opole 2000, s. 227; K.Duraj-Nowakowa, Systemologiczne inspiracje pedeutologii. „IMPULS” , Kraków 2000, s.275.

7 H. Kwiatkowska, T. Lewowicki, (red.), Źródła inspiracji współczesnej edukacji

nauczycielskiej. Wydaw. W SP ZNP, W arszawa 1997, s. 43, s. 78) (w badaniach

Z. Zaborowskiego nauczyciele we własnej opinii potwierdzili ten autostereotyp w 62,5%).

(5)

o

zaw odzie . W srodow isku profesjonalnym nauczycieli w sparcie m oże m odyfikow ać w ystępow anie rodzaju i ilości stresorów , m oże w pływ ać na ich ocenę. W reszcie m oże oddziaływ ać na dobór strategii radzenia sobie poszczególnych nauczycieli z w y stęp u jącą trudnością.

W edług psychologów w sparcie społeczne to nie jednostkow e pojęcie - ale konceptualny m etakonstrukt o różnych kom ponentach9. W literaturze odnaleźć m ożna w iele definicji w sparcia społecznego stw orzonych przez psychologów , pe dagogów , socjologów i przedstaw icieli innych nauk. Przyjm uję definicję H. Sęk i przez pojęcie „w sparcie społeczne” rozum iem p o m o c d o s tę p n ą d la je d n o s tk i w s y tu a c ja c h tr u d n y c h 10.

Z a podstaw ow e funkcje w sparcia społecznego uznaję:

1) popraw ę zdrow ia fizycznego i psychicznego (w tym aspekcie m ówić m oż n a o odczuw aniu w iększej ilości pozytyw nych odczuć, o w zroście poczucia spraw- czości, o neutralizow aniu w pływ ów stresujących czynników , w zm ocnieniu m ożli w ości radzenia sobie ze stresem , a także pośrednio w sparcie oddziałuje na w zrost odporności, czyli zapobiega w ystępow aniu chorób som atycznych, przyśpiesza za rów no przystosow anie do choroby ja k i procesy zdrow ienia),

2) zm niejszenie depresji (sym ptom ów depresji) i poczucia sam otności, 3) odniesienie satysfakcji życiow ej,

4) podniesienie poziom u satysfakcji zaw odow ej, 5) tw orzenie atm osfery b ezp ieczeń stw a".

P oczucie w sparcia tw orzy się zatem w relacjach, które: - zap ew n iają poczucie bezpieczeństw a i zaufania,

- d a ją poczucie integracji społecznej z osobam i o podobnych zainteresow a niach,

- b u d u ją w artość w łasną, przez relacje, w których doceniane s ą um iejętności fachow e,

8 Ch. Day, Rozwój zawodowy nauczyciela. Uczenie się przez całe życie. Wydaw. GW P, Gdańsk 2004, s. 150.

9 J. B. Prins i in., Social Support and the Persistence o f Complaints in Chronic Fa

tigue Syndrome. “Psychoterapy and Psychosomatics”, 73, Maastricht University 2004,

s. 175.

10 H. Sęk, R. Cieślak, Wsparcie społeczne - sposoby definiowania, rodzaje i źró

dła wsparcia, wybrane koncepcje teoretyczne, [w:] Wsparcie społeczne, stres i zdrowie.

H. Sęk, R. Cieślak (red.), Wydaw. Naukowe PWN, W arszawa 2004, s. 14.

11 J. Kahn, R. Hessling, D. Russell, Social Support, Health, and Well-Being

Am ong Elderly: What is the role o f negative affectivityl “Personality and Individual

D ifferences” 2003, 35, s. 5-6, S. Tucholska, Wypalenie zawodowe nauczycieli. Wydaw. KUL, Lublin 2003, s. 84, K. Saltzman, Ch. Holahan, Social Support, Self-Efficacy, and

Depressive Symptoms: An Negative Model. “Journal o f Social and Clinical Psychology”

(6)

- d a ją m ożliw ość otrzym yw ania porad i w skazów ek od w iarygodnych osób - autorytetów ,

- d a ją m ożliw ość „liczenia na innych w każdych okolicznościach”, - d a ją poczucie, że ktoś może na nas liczyć12.

Pojęcie „sieci w sparcia” sugeruje pow iązania m iędzy elem entam i układu (tzw. ujęcie strukturalne). Sieć społecznego w sparcia je st definiow ana rów nież jak o życz liw a obecność innych, źródło rad i usług, nośnik określonych w artości13. O biek tyw nie istniejące sieci nazyw ane są zasobam i w sparcia społecznego14, a sieć w spar cia w środow isku profesjonalnym nauczyciela stanow i elem ent sieci społecznej w yróżniony ze w zględu na sw ą specyfikę - źródło pom ocy i określone miejsce. K ategoria „sieć” łączona je st z pedagogiką społeczną i rozpatryw ana je st w pow ią zaniu z takim i term inam i jak: „w ięź społeczna”, czy „w sparcie społeczne”. Zakłada rów nież w zajem ne oddziaływ anie sieci na interakcje i odw rotnie. Liczba interakcji z o so b ą w sp ierającą św iadczy o jakości w sparcia społecznego15. N ie analizuję w sparcia ze strony rodziny i przyjaciół poniew aż potw ierdzono badaniam i, że w sparcie pochodzące z m iejsca pracy skutecznie redukuje poziom stresu zaw odo w eg o 16. B adania potw ierdzające w nioski H. Sęk przeprow adził w 2000 roku R. C ieślak. Jeśli w ystępuje stres zaw odow y, zw iązany z funkcjonow aniem w m iej scu pracy, w sparcie pochodzące z m iejsca pracy m oże skutecznie go redukow ać. W sparcie pochodzące od rodziny i przyjaciół m a w pływ na sam opoczucie jednostki jed n a k nie m a m ocy redukow ania poziom u stresu zaw odow ego17. D ociekania sw oje skupiam zatem w okół w sparcia społecznego pochodzącego od osobow ych źródeł funkcjonujących w środow isku profesjonalnym nauczycieli.

P rzez środow isko profesjonalne nauczyciela rozum iem otoczenie w spółpra cow ników (koleżanki, koledzy - nauczyciele, pedagog i psycholog szkolny, lider W D N ), zw ierzchników (dyrektorzy), instytucje w spółpracujące ze szkołą. Przy rozpatryw aniu środow iska profesjonalnego nauczyciela pod kątem sieci w sparcia, przez instytucje w łączone w profesjonalną sieć w sparcia nauczyciela rozum iem najbliższe szkole poradnie psychologiczno - pedagogiczne oraz ośrodki doskonale

12 R. Ross, E. Altmaier, D. Russell, Job Stress, Social Support, and Burnout

Am ong Counseling Staff. “Journal of Counseling Psychology” 1989, Vol. 36, No.4,

s. 466.

13 M. Rębiałkowska-Stankiewicz, Wsparcie społeczne ja ko element pedagogiki

zdrowia, [w:] Teoretyczne podstawy edukacji zdrowotne. Stan i oczekiwania. B. Woy-

narowska, M. Kapica (red.), Wydaw. KOWEZ, W arszawa 2001, s. 110. 14 H. Sęk, Wypalenie zawodowe u nauczycieli ...op. cit. s. 16.

15 C. Cutrona, J. Suhr, R. MacFarlane, Interpersonal Transactions and the Psycho-

logical Sense o f Support, [w:] Personal Relationships and Social Support. S. Duck,

R. Sil ver (eds.), London 1990, s. 31.

16 H. Sęk, Wypalenie ząwodowe .. op.cit., s.165.

(7)

nia nauczycieli. Środow isko profesjonalne nazyw ane je st rów nież społecznym śro dow iskiem pracy w rozum ieniu układu stosunków m iędzyludzkich podczas w yko nyw ania zad a ń 18. Przez profesjonalne źródła wsparcia społecznego nauczycieli rozum iem osoby tw orzące środow isko profesjonalne, a w zajem ne pow iązania m ię dzy osobam i ze środow iska profesjonalnego polegające m iędzy innym i n a w spiera niu nazyw am p ro fesjo n a ln ą siecią wsparcia społecznego nauczycieli.

M odel sieci w sparcia w środow isku profesjonalnym nauczycieli przedstaw ia rysunek 1.

Rys. 1. Sieć w sparcia społecznego w środow isku profesjonalnym nauczycieli

Źródło', opracow anie w łasne.

Szkoły m o g ą także kierunkow ać sw oje działanie na stw orzenie w ew nętrz

nych sieci w sparcia, przez które rozum iem profesjonalne sieci w sparcia społeczne

go nauczyciela z w yłączeniem instytucji funkcjonujących p o za szkołą19.

18 S. Koczoń-Żurek, Psychopedagogiczne i socjologiczne wyznaczniki podtrzym y

wania aktywności zawodowej nauczyciela, [w:] Problemy pedeutologii na przełomie X X i XX I wieku. Z. Jasiński, T. Lewowicki (red.), Wydaw. UO, Opole 2000, s. 219.

(8)

B adania

C elem badań uczyniłam znalezienie odpow iedzi na pytanie: czy istnieje zw iązek

po czu cia w sparcia społecznego nauczycieli z fu n kcjo n o w a n iem profesjonalnej sieci ich w spom agania ?

P róbow ałam także znaleźć odpow iedzi na bardziej szczegółow e pytania: Jaki je st poziom poczucia w sparcia społecznego nauczycieli w środow isku profesjonal nym ? Jakie rodzaje sieci w sparcia społecznego funkcjonują w środow isku profesjo nalnym nauczycieli? C zy istnieje rozbieżność m iędzy realnym a oczekiw anym w sparciem ze strony podm iotów budujących sieć w sparcia społecznego nauczycieli w środow isku profesjonalnym ? Czy istnieje zw iązek m iędzy rodzajem profesjonal nej sieci w sparcia społecznego nauczycieli a ich poczuciem w sparcia społecznego w środow isku profesjonalnym ?

B adaniam i dotyczącym w sparcia nauczycieli w środow isku zaw odow ym ob jęci zostali nauczyciele z publicznych szkół podstaw ow ych, gim nazjów oraz szkół ponadgim nazjalnych w ojew ództw a lubuskiego. W zięło w nich udział 359 osób (342 osoby zostały poddane badaniom kw estionariuszow ym , z 17 osobam i prze prow adziłam w yw iady). Z bieranie m ateriału badaw czego zakończyło się w 2005 roku.

D o badania zm iennej, ja k ą je st poczucie w sparcia społecznego służył K w e

stionariusz P oczucia W sparcia N auczycieli w Środow isku P rofesjonalnym 20. Skład

osobow y i ilościow y profesjonalnej sieci w sparcia nauczycieli analizow ałam na podstaw ie m ateriału pozyskanego za po m o cą K w estionariusza W sparcia Społecz

nego (ze Stro n y O sób) adaptacja autorska K w estionariusza O parcia Społecznego

G. Som m er, T. Fydrich 1989 r.21

R ozbieżność m iędzy w sparciem realnym a oczekiw anym od podm iotów tw o rzących p ro fesjo n aln ą sieć w sparcia społecznego nauczycieli analizow ałam za po m ocą w ypełnionego przez nauczycieli K w estionariusza „D ziałania W spierające

N auczyciela w Środow isku Profesjonalnym (Spostrzegane i O czekiw ane) - narzę

dzie autorstw a w łasnego.

Z a sw oiste narzędzie pom ocne przy analizie funkcjonow ania profesjonalnej sieci w sparcia społecznego nauczycieli w w ybranych środow iskach szkolnych w y w iadzie uznałam przew o d n ik wywiadu.

20 Adaptacja autorska Social Provision Scale autorstwa Daniela Russella i Ca rolyn Cutrona z 1984 r.

21 J. Fengler, Pomaganie męczy. Wypalenie w pracy zawodowej. Wydaw. GWP, Gdańsk 2000, s. 166, w oryginale kwestionariusz zawiera 10 pozycji otwartych.

(9)

A n a liz a w y n ik ó w b a d a ń s u g e ru je n a s tę p u ją c e tw ie rd z e n ia :

Skojarzenie obu zm iennych, jakim i s ą poczucie w sparcia społecznego i funkcjono w anie sieci w sparcia w środow isku profesjonalnym nauczycieli je s t istotne staty stycznie. B adani nauczyciele, którzy posiadali rozbudow ane sieci w sparcia spo łecznego w sw oich środow iskach zaw odow ych uzyskali najw yższe poziom y poczu cia w sparcia (w śród badanych z fu n kcjonującą siecią zew nętrzną i w ew nętrzną d u ż ą u żadnego nauczyciela nie zanotow ano niskiego poziom u poczucia w w sparcia społecznego w środow isku profesjonalnym ).

W ykres 1. Poziom y poczucia w sparcia w grupach nauczycieli w yodrębnionych ze

w zględu na typ profesjonalnej sieci w sparcia społecznego (średnie arytm etyczne)

ppw s - poziom poczucia w sparcia społecznego

Źródło: opracow anie w łasne.

W śród badanych z niskim poziom em poczucia w sparcia odsetek nauczycieli bez sieci w sparcia był najw iększy.

W grupie 322 badanych nauczycieli zdecydow ana w iększość (73,60% ) ce chow ała się średnim poziom em poczucia w sparcia w środow isku zaw odow ym . W ysoki poziom dotyczył 10,25% , a niski poziom w ykazało 16,15% b a d a n y c h . W yniki badań nie potw ierdziły obrazu nauczyciela „ poszukującego bez większego

skutku w sp a rcia ”22. T rudno jednak nazw ać otrzym any w ynik optym istycznym , jeśli

22 J. Kargul, Nauczyciel w świecie ponowoczesnym. [w:] Problemy pedeutologii

na przełom ie X X i X X I wieku. Z. Jasiński, T. Lewowicki (red.), Wydaw. UO, Opole

(10)

we-52 osoby z 322 badanych w ykazują niski poziom poczucia w sparcia w sw oich śro dow iskach zaw odow ych.

D om inującym rodzajem sieci je st mała, w ew nętrzna profesjonalna sieć w spar cia społecznego nauczycieli środow isku profesjonalnym . Zw ykle je st ona złożona z jed n eg o lub dw óch osobow ych źródeł w sparcia znajdujących się w bezpośrednim m iejscu pracy nauczyciela. D o grupy nauczycieli z m ałą w ew nętrzną siecią zakw a lifikow ały się 222 osoby z 322 badanych. B lisko 1/3 badanych nauczycieli (28,26% ) funkcjonuje bez sieci wsparcia.

W ykres 2. Ilość w yborów osobow ych źródeł w sparcia w poszczególnych typach

sieci w sparcia społecznego nauczycieli w środow isku profesjonalnym

WM - sieć wewnętrzna mała (postrzegane pojedyncze osobowe źródła wsparcia), WD - sieć wewnętrzna duża (trzy i więcej osobowych źródeł wsparcia),

Z - sieć zewnętrzna (źródła wsparcia pochodzące z miejsca pracy jak i z instytucji lokalnych)

B - badani nauczyciele bez sieci wsparcia

Źródło: opracow anie własne.

wnętrznie rozdarty, zagubiony, niepewny, często bezradny, poszukujący bez większego skutku wsparcia ”.

(11)

W szyscy badani najczęściej w ym ieniali koleżanki i kolegów ja k o głów ne źró dło w sparcia w m iejscu pracy. O prócz koleżanek i kolegów „popularnym ” źródłem w sparcia byw ał praw ie w e w szystkich grupach dyrektor szkoły. D la nauczycieli z d u ż ą w ew n ętrzn ą siecią bardzo często w skazyw anym źródłem był pedagog szkolny, dla badanych z siecią zew n ętrzn ą byli nim i doradcy m etodyczni, pracow nicy ośrod ków doskonalenia nauczycieli.

N auczyciele zakw alifikow ani do grupy badanych bez sieci m ieli najm niejsze ilości w skazań w szystkich osobow ych źródeł w sparcia w porów naniu z nauczycie lami posiadającym i sieci. O ni też w w iększości przypadków nie dostrzegali w sw o im środow isku profesjonalnym żadnych osobow ych źródeł służących im w sparciem społecznym .

R oboczo zakładałam istnienie rozbieżności m iędzy realnym a oczekiw anym w sparciem ze strony podm iotów budujących profesjonalną sieć w sparcia społecz nego nauczycieli w środow isku profesjonalnym . Założenie to zostało zbudow ane w oparciu o przekonanie, że działania w spierające, pochodzące od osobow ych źródeł w sparcia w m iejscu, pracy ró żn ią się znacznie od tych, których oczekują, pożądają nauczyciele. A naliza w yników badań dostarczyła niejednoznacznych stw ierdzeń. W przypadku dw óch osobow ych źródeł w sparcia rozbieżność zaklasyfikow ałam jako małą, a w czterech przypadkach nie stw ierdziłam rozbieżności. K ryterium nie sta now iła ilość działań w ym ienianych przez nauczycieli, ani ich lista - tylko grupy działań i kom unikatów w spierających klasyfikow ane bardziej ja k o rodzaje w spar cia: em ocjonalnego, inform acyjnego, instrum entalnego lub w artościującego. Biorąc pod uw agę osobow e źródła w sparcia społecznego - najw iększa ilość działań w spie rających badani w iążą z koleżankam i i kolegam i z m iejsca pracy. W kolejności - po koleżankach i kolegach - z dyrektorem szkoły, pedagogiem szkolnym , doradcam i m etodycznym i-pracow nikam i O D N , pedagogam i i psychologam i z poradni psycho logiczno-pedagogicznych oraz z liderem w ew nątrzszkolnego doskonalenia nauczy cieli (najm niejsza liczba w ym ienionych działań w spierających). A naliza ilości dzia łań w spierających - oczekiw anych podpow iada zgoła in n ą kolejność osobow ych źródeł w sparcia społecznego nauczycieli. N ajw iększej ilości działań wspierających nauczyciele badani oczek u ją od dyrektora szkoły i w kolejności: od koleżanek i k olegów z pracy, pracow ników poradni, pedagoga szkolnego, pracow ników ośrod ków doskonalenia nauczycieli oraz od lidera W D N (najm niejsza ilość oczekiw a nych działań w spierających).

B adani nauczyciele oczek u ją od koleżanek i kolegów w pierw szej kolejności (o kolejności decydow ała liczba w ym ienianych działań i kom unikatów w spierają cych) w sparcia oceniającego, dow artościow ującego a jak o drugiego rodzaju w spar cia - w sparcia em ocjonalnego. Przy analizie spostrzeganego - realnego w sparcia rów nież w yodrębniły się grupy działań w spierających na poziom ie em ocjonalnym (najw iększa liczba) a w drugiej kolejności na poziom ie oceniającym , w artościują cym .

(12)

W odniesieniu do dyrektorów badani nauczyciele najliczniej zarów no spo strzeg ają ja k i o cze k u ją działań zw iązanych z dow artościow aniem . W przypadku działań postrzeganych ja k o w spierające p o jaw iają się licznie działania zw iązane z gratyfikacjam i finansow ym i. W przypadku działań oczekiw anych - w ystępują one pojedynczo, „ustępując m iejsca” gratyfikacjom pozam aterialnym typu pochw ała ustna, w yrazy aprobaty czy docenienia.

L ider W D N okazał się tym osobow ym źródłem w sparcia, wobec którego skie row ano najm niejsza liczbę oczekiw ań i od którego badani nauczyciele spostrzegają n ajm niejszą ilość działań w spierających. N ajw iększe ilości w skazań w tym w ypad ku dotyczyły (zarów no w śród działań spostrzeganych ja k i oczekiw anych) w sparcia instrum entalnego i inform acyjnego.

Ź ródłem , które dostarcza (w opinii badanych) najw iększej ilości działań w spierających em ocjonalnie, a od którego oczekuje się „pom ocy w ogóle” okazał się pedagog szkolny. Z arów no w śród spostrzeganych jak oczekiw anych działaniach w spierających p o jaw iają się w przypadku pedagoga szkolnego niem al w szystkie rodzaje w sparcia społecznego.

Interesującym je st rów nież fakt, iż pracow nicy poradni byli jed y n y m osobo wym źródłem w sparcia, w obec którego nauczycieli sform ułow ali w ięk szą ilość oczekiw ań w porów naniu z tymi w ym ienionym i jak o realnie istniejące działania w spierające (113% ). Sugerow ałoby to istnienie ogrom nego zapotrzebow ania na działania w spierające ze strony w łaśnie psychologów i pedagogów z poradni. Z a rów no w śród spostrzeganych ja k i oczekiw anych działań w spierających badani nauczyciele w ym ieniali na pierw szym m iejscu w sparcie instrum entalne i inform a cyjne.

W przypadku opisów działań w spierających pochodzących od doradców m e todycznych i pracow ników ośrodków doskonalenia nauczycieli - obie grupy dzia łań dotyczyły w sparcia instrum entalnego i inform acyjnego.

P róbow ałam rów nież dokonać analizy funkcjonow ania sieci w sparcia spo łecznego nauczycieli na przykładzie trzech w ybranych środow isk szkolnych.

W oparciu o w yw iady jaw ne, nieskategoryzow ane z 17 osobam i uzyskałam m ateriał badaw czy (opinie osób tw orzących p rofesjonalną sieć w sparcia nauczycie li) obrazujący funkcjonow anie sieci w parcia społecznego w poszczególnych szko łach. W yw iady przeprow adzałam w trzech szkołach m iejskich w w ojew ództw ie lubuskim . W każdej z trzech szkół w yw iad przeprow adzany był z nauczycielem , pedagogiem szkolnym , liderem w ew nątrzszkolnego doskonalenia nauczycieli oraz z dyrektorem szkoły. D o uczestnictw a w badaniach (w yw iad) zaprosiłam rów nież trzech pracow ników ośrodków doskonalenia nauczycieli w w ojew ództw ie lubuskim oraz trzech pracow ników poradni psychologiczno-pedagogicznych funkcjonujących na terenie w ojew ództw a lubuskiego.

(13)

A naliza skupiała się w okół cech (sugerow anych przy badaniach sieci w spar cia23.) jak im i są: sym etria/asym etria, częstotliw ość kontaktów w zajem ne pow iązania oraz nasycenie em ocjam i. W dw óch na trzy badane środow iska szkolne sieci w yda j ą się niespójnym i, niejednorodnym i. O soby w om aw ianych sieciach w większości pesym istycznie w yrażają się o form ach w spółpracy najczęściej obw iniając system aw ansu zaw odow ego ja k o ten, który utrudnia w spółpracę, pow oduje ryw alizację i „psuje atm osferę” .

W ydaje się, że optym alnie funkcjonującą (na dobrym , bardzo dobrym pozio m ie) sie c ią w sparcia społecznego nauczycieli w środow isku zaw odow ym je st sieć w trzeciej z om aw ianych szkół. C harakteryzuje się ona najw iększą liczb ą pow iązań, d u ż ą częstotliw ością kontaktów i nasyceniem pozytyw nym i m ocjam i. Sym etria kontaktów w ystępuje, ale dotyczy ona tylko kontaktów w ram ach szkoły. A sym e tryczne są kontakty z osobow ym i źródłam i w sparcia nauczycieli spoza szkoły i inicjatyw a w ystępuje ze strony osób funkcjonujących w szkole. O pinie św iadczą o istnieniu silnej sieci w sparcia społecznego, na k tó rą m oże liczyć nauczyciel zatrud niony w tej szkole. W szystkie badane osoby ze szkoły w yraziły optym izm w tem a cie funkcjonow ania w ew nętrznych sieci w sparcia społecznego nauczycieli w m iej scu pracy.

Im p lik acje dla praktyki

O soba dyrektora szkoły jaw i się niedocenianym źródłem w sparcia społecznego dla nauczycieli, a jednocześnie m ającym w pływ na organizow anie i m onitorow anie funkcjonow ania profesjonalnej sieci w sparcia społecznego nauczycieli. Literatura oraz w yniki badań przyczyniły się do sform ułow ania w niosków służących praktyce, dotyczących najbliższych zw ierzchników nauczycieli. Z asadnym je st zw iększenie zaangażow ania dyrektorów szkół w problem atykę budow ania sieci w spierania spo łecznego nauczycieli poprzez:

- tw orzenie w arunków do pracy zespołów nauczycielskich oraz stw arzania płaszczyzn ich w spółdziałania,

- rozpoznaw anie potrzeb nauczycieli i organizow anie (oraz dofinansow anie) adekw atnych form doskonalenia (dyrektorzy szkół są „oddaleni” od codziennych problem ów nauczycieli, b a z u ją częściej na w łasnym przekonaniach niż faktach24),

23 K. Popiołek (red.), Psychologia pomocy. Wydaw. UŚ, Katowice 1996, s. 36, za: Antonucci, Depner, Moos, Mitchell; C. Cutrona, D. Russell, The Provisions o f So

cial .... op.cit., s. 51; H. Sęk, Wypalenie zawodowe u nauczycieli. Uwarunkowania i możliwości zapobiegania, [w:] Wypalenie zawodowe. Przyczyny i zapobieganie. H. Sęk

(red.), Wydaw. Naukowe PWN, W arszawa 2004, s. 15.

24 K. Komosińska, B. Woynarowska, K. Hildt, Nauczyciele o swoim samopoczuciu

i pracy p o trzech latach wdrażania reformy edukacji. „Edukacja” 2005, nr 1(89), s. 34,

(14)

dy-- niw elow anie nieporozum ień i m inim alizow anie sytuacji stw arzających ryw a lizację czy atm osferę w spółzaw odnictw a (odnosi się to głów nie do realizow ania procedur zw iązanych z aw ansem zaw odow ym i ograniczonym i m ożliw ościam i w ym iernych gratyfikacji),

- oczekiw ane s ą zw iększone wysiłki dyrektorów w postaci zachow ań w spiera jący ch nauczycieli w kontaktach bezpośrednich poprzez: pochw ały ustne, docenie nie, w yrażenie akceptacji, uznania, aprobaty, w yrazy życzliw ości (uśm iech, „ciepłe o dzyw ki”, „do b re” słow a, „ludzkie” odruchy, „przyjazne gesty”), tw orzenie przy jaznej atm osfery sprzyjającej zaufaniu i otwartej kom unikacji.

Pracow nicy poradni pedagogiczno-psychologicznych we w szystkich w yw ia dach inform ow ali o w spółpracy z innym i osobow ym i źródłam i w sparcia nauczycie li, ale na w yraźne „zaproszenie” do w spółpracy. Sam i, z własnej inicjatyw y nie k o n tak tu ją się w spraw ie w spierania nauczycieli z nikim prócz w łasnych w spółpra cow ników . W yniki d o w o d zą jednak ich wagi, ja k o źródła w sparcia dla nauczycieli. Zasadnym i w y d ają się sugestie dotyczące:

- organizow ania częstszych spotkań z nauczycielam i w ich m iejscach pracy, w celu rozpoznaw ania potrzeb i zbierania inform acji zw rotnych dotyczących w ła snych działań,

- tw orzenia płaszczyzn w spółpracy z nauczycielam i i innym i osobow ym i źró dłam i w sparcia społecznego nauczycieli,

- planow ania w spółpracy z nauczycielam i w ram ach realizow ania zaleceń zw iązanych z orzeczeniam i i opiniam i o uczniach.

W yniki badań dotyczących postrzegania doradców i pracow ników O D N jako źródeł w sparcia sy tu u ją ich m iedzy czw artym a piątym m iejscem z sześciu m ożli w ych. S ą często w ybieranym źródłem w sparcia przez nauczycieli o dużych i ze w nętrznych sieciach w sparcia w środow isku zaw odow ym . A naliza jakościow a w yw iadów pozw oliła na uchw ycenie nierealistycznego przekonania o w łasnym udziale w sieci w sparcia nauczycieli pracow ników ośrodków doskonalenia. P ozw o liła też na w niosek, że w śród badanych pracow ników O D N , w spraw ie organizow a nie w sparcia dla nauczycieli, żaden nie kontaktuje się ani z nauczycielam i ani z żadnym i pracow nikam i szkoły. O czekiw anym byłby częstszy kontakt pracow ników O D N z nauczycielam i, w celu rozpoznaw ania ich potrzeb i udzielania w sparcia w m iejscu pracy nauczycieli. N iejednoznaczne oczekiw ania dotyczące działań w spie rających nauczycieli ze strony doradców i pracow ników ośrodków doskonalenia sugerują, iż standardy dotyczące kontaktów doradców m etodycznych oraz konsul tantów z nauczycielam i (i innym i podm iotam i tw orzącym i środow isko

profesjonal-rektorzy nie rozpoznają u nauczycieli zagrożeń związanych z utratą pracy czy przecią żeniem. (71,8% nauczycieli stwierdziło u siebie przeciążenie p r a c ą - wśród dyrektorów 56,9% stwierdziło, że nauczyciele nie są przeciążeni, dyrektorzy częściej niż nauczycie le twierdzili, że nauczyciele lubią swoją pracę i nie boją się jej utraty).

(15)

ne nauczyciela) w y m ag ają szczególnej refleksji dotyczącej opracow ań i unorm o w ań form alnych25.

T rudno pozostaw ać obojętnym w obliczu doniesień o trudnościach zw iąza nych ze sferą płac i niskim prestiżem w zaw odzie nauczycielskim 26. Z ale żą one nie tylko od decyzji dyrektorów szkół, ale przede w szystkim od decyzji zapadających na szczeblu w ładz państw ow ych i sam orządow ych:

- w arunki funkcjonow ania nauczycieli w zaw odzie w inny stać się przedm io tem ustaleń w ładz państw ow ych i sam orządow ych (optym alnym i byłyby płace zgodne z ran g ą zaw odu i w artością społeczną wykonyw anej pracy),

- o czek iw an ą byłaby trw ała, bardziej stabilna polityka w stosunku do profesji nauczycielskiej, (nauczyciel nie byłby narażony na stale zm ieniające się rozporzą dzenia regulujące funkcjonow anie zaw odow e).

G łosy nauczycieli oraz badaczy w ydają się być jednom yślnym i w tem acie sys tem u aw ansu zaw odow ego27. K rytykow any je st sam system i poszczególne jeg o elem enty. P roblem aw ansu zaw odow ego nazyw any je st „problem em pasożytni czym ” , „odw racającym uw agę nauczycieli od tego, co w pracy nauczyciela na praw dę w ażne”28. O czekiw anym i ze strony nauczycieli byłyby zm iany zw iązane z m odyfikacją zasad aw ansu zaw odow ego.

W yniki badań oraz analiza literatury sugerują sform ułow anie w niosków odno szących się bezpośrednio do nauczycieli:

- w ydaje się, że optym alnym dla nauczycieli byłoby m obilizow anie (w toku rozw oju zaw odow ego) sieci w sparcia społecznego w sw oim środow isku zaw odo

25 Zob. B. Murawska, E. Putkiewicz, R. Dolata, Wsparcie rozwoju zawodowego a

potrzeby nauczycieli w tym zakresie. Wydaw. Instytut Spraw Publicznych, W arszawa

2005, s. 162, autorzy sugerują zrównanie statusu doradcy i konsultanta i poddają pod wątpliwość istnienie obu funkcji ze względu na zbyt zbliżony zakres zadań.

26 O zbyt niskich placach i zagrożeniach związanych ze spadkiem prestiżu zawodu nauczyciela pisali miedzy innymi: Z. Jasiński, Społeczna i zawodowa pozycja polskich

nauczycieli, [w:] Problemy pedeutologii na przełomie X X i X X I wieku. Z. Jasiński,

T. Lewowicki (red.), Wydaw. UO, Opole 2000, s.227; K. Duraj- Nowakowa, Systemo-

logiczne inspiracje pedeutologii. „IM PULS”, Kraków 2000,s.284; T. Lewowicki, Pro blemy teorii i praktyki zawodu nauczycielskiego - pedeutologiczna „kwadratura koła".

[w:] Problemy współczesnej pedeutologii. Teoria - praktyka - perspektywy. D. Ekiert- Oldroyd (red.), Wydaw. UŚ, Katowice 2003, s.66-67.

7 Zob. Z. Jasiński, Polscy nauczyciele wobec awansu zawodowego (doniesienie z

badań), [w:] Nauki pedagogiczne w Polsce. Dokonania, problemy, współczesne zada nia, perspektywy. T. Lewowicki, M. Szymański (red.), Wydaw. AP, Kraków 2004,

s. 346, autor przytacza głosy nauczycieli związane z biurokracją i sugeruje zmiany w systemie awansu; B. Dymara, Edukacja jutra - poszukiwanie cech i znaczeń, [w:]

Edukacja jutra. K. Denek, T. Zimny (red.), Wydaw. M ENOS, Częstochowa 2001, s. 35,

autorka wnosi wprost o „anulowanie systemu awansu”.

28 B. Murawska, E. Putkiewicz, R. Dolata, Wsparcie rozwoju zawodowego..., op.cit., s. 164.

(16)

w ym poprzez: tw orzenie i kultyw ow anie w zajem nych sieci w sparcia; rozw ój kom petencji społecznych, inform acje zw rotne dotyczące adekw atności i trafności w sparcia pochodzącego od osobow ych źródeł w sparcia w środow isku profesjonal nym , organizow anie i uczestnictw o w spotkaniach m ających na celu w ym ianę do św iadczeń, opinii, odczuć dotyczących funkcjonow ania zaw odow ego.

B iorąc pod uw agę funkcjonow anie sieci w spom agania nauczycieli w rozw oju w ydaje się, że ad ek w atn ą dla rozw oju nauczycieli i szkoły je st „strategia rozw oju profesjonalnego” , uznająca należyte m iejsce problem atyki w sparcia społecznego29. Z akłada ona w yw ieranie w pływ u na rozwój szkoły przez w sparcie indyw idualnych nauczycieli, w zajem ne obserw acje nauczycieli służące transferow i w iedzy i do św iadczeń, w spieranie rozw oju nauczyciela przez zew nętrznych konsultantów .

M am nadzieję, że niniejsze refleksje i opis badań profesjonalnej sieci wsparcia nauczycieli stanow ić b ę d ą głos w ogólnej dyskusji na tem at w arunków rozw oju profesjonalnego nauczyciela.

Rec. B .Pietrulewicz

29 J. Szempruch, Nauczyciel w zmieniającej się szkole. Funkcjonowanie i rozwój

zawodowy. W ydaw. Oświatowe Fosze, Rzeszów 2001, s. 154, strategia opracowana