Reformy monetarne w Polsce w latach 1526 - 28 i ich geneza

Reformy monetarne w Polsce

w latach 1526 — 28 i ich geneza.

(Dokończenie).

R O Z D Z I A Ł IV .

„L u b o n ie z lic z o n e u p a d k u k ró le s tw , k s ię s tw i rz e c z y p o s p o li- ty c h m o ż n a n a z n a c z y ć p rz y c z y n y , te je d n a k cz te ry : n ie z g o d a , ś m ie r­ te ln o ś ć , n ie p ło d n o ś ć ziem i i s p o d le n ie m o n e ty , s ą w e d łu g m e g o z d a n ia n ą jg łó w n ie jsz e m i. T r z y p ie rw s z e ta k s ą ja s n e , iż n ik t p r a w d y ic h n ie z a p rz e c z y , c z w a rta zaś, t. j. s p o d le n ie m o n e ty n ie k tó rz y ty lk o i to g łę b ie j z a s ta n a w ia ją c y się u z n a ją , p o n ie w a ż n ie n a r a z i g w a ł­ to w n ie , lecz z w o ln a i u k ry ty m i n ie ja k o s p o s o b a m i p a ń s tw a o u p a ­ d e k p rz y p ra w ia " . T e m i z n a m ie n n e m i s ło w y

rozpoczyna

K o p e rn ik sw ó j m e m o ry a ł, illu s tra c y i z a ś i u z a s a d n ie n ia n ie p o trz e b o w a ł d a le k o sz u k a ć , z n a la z ł je b o w ie m w s w y m w ła s n y m k ra ju , g d z ie b e z ła d n e sto s u n k i m o n e ta r n e u k ry ty m i i ja w n y m i s p o s o b a m i, n ie z w o ln a a le d o sy ć g w a łto w n ie w y w r a c a ły i n a r u s z a ły p o rz ą d e k k ra jo w y . M n o­ g o ść m o n e t o ro z m a ity c h w a rto ś c ia c h , o d m ie n n o ś ć s to p y , fa łs z e r­ s tw a i p o d łe n a ś la d o w n ic tw a , u tr u d n ia ły o ry e n ta c y ę , d a w a ły p o le do s z e ro k ie j, a z g u b n e j s p e k u la c y i i h a n d lu m o n e ta m i, p a ra liż o w a ły ro z w ija ją c y się p o d ó w c z a s in te n z y w n ie ru c h h a n d lo w y , u tru d n ia ją c w y m ia n ę , p r z y p r a w ia ły o p o w a ż n e s tr a ty s p o łe c z e ń s tw o i s k a rb , p o w o d o w a ły z m ie n n y k u rs z ło te g o , a s tą d d ro ż y z n ę , ro z b u d z a ły w re sz c ie n ie n a w iś ć s ta n o w ą s z la c h ty do m ie s z c z a ń s tw a , d a w a ły się je d n e m sło w e m d o tk liw ie o d c z u ć w s z y s tk im o d n a jn iż s z e g o c h ło p a , p ła c ą c e g o cz y n sze, d o k ró la , p o b ie ra ją c e g o p o d a tk i. N ie d z iw w ięc, że n a g ru n c ie te g o ro z p a c z liw e g o i fa ta ln e g o w p r o s t s ta n u rz e c z y z b u d z iło się p o c z u c ie k o n ie c z n o śc i re fo rm , k tó re , p o c z ą tk o w o u z e ­ w n ę trz n ia ją c się w s k a rg a c h , p o s tu la ta c h i d o ry w c z y c h z a rz ą d z e ­ n ia c h , w k ro c z y ło z b ie g ie m c z a s u n a te r e n ś m ia ły c h u s iło w a ń , o b e j­ m u ją c y c h z a k re s e m sw o im w s z y s tk ie n ie d o m a g a n ia . P o p rz e d n io

s to s o w a n e śro d k i, j a k z a p rz e s ta n ie b ic ia w ła s n e j m o n e ty , ta ry f o w a ­ n ie lite w s k ie j, e d y k ty p rz e c iw m o n e c ie ś w id n ic k ie j, z a k a z y h a n d lu , w y w o ła n ie z o b ie g u p e w n y c h sz k o d liw y c h g a tu n k ó w p ie n ią d z a , n ie o s ią g n ę ły sw o je g o ce lu , d o ry w c z e b o w ie m la ta n ie s c h o rz a łe g o s y ­ s te m u n ie b y ło w s ta n ie p o m ó d z tam , g d z ie tr z e b a b y ło g ru n to w ­ n ej s a n a c y i, p rz e b u d o w a n ia o d p o d s ta w . C h c ą c w y k o rz e n ić zło, n a le ż a ło j e zn iszczy ć w sam ej isto c ie , o b m y śle ć i z a s to s o w a ć ś ro d k i ta k ie , k tó r e b y u g o d z iły w rd z e ń rzeczy . W m ia rę n ie p o w o d z e ń i r o s n ą c e g o ro z s tro ju , s p r a w a ra d y k a ln e j n a p r a w y s to s u n k ó w m o ­ n e ta r n y c h n a rz u c a ła się w p ro s t siłą fa k tu . P ie rw s z y z a ś i d o s k o ­ n a ły sw ó j w y ra z z n a la z ła w ś w ie tn y c h m e m o ry a ła c b K o p e rn ik a i D e c y u sz a , k tó re d a ły s iln ą lin ię w y ty c z n ą d la p ra c w ty m k ie ­ ru n k u . P ro je k ty te, j a k w id z ie liśm y , n ie b y ły o d o s o b n io n e , a le s ta ły w ś c isły m z w ią z k u i z a le ż n o ś c i o d ó w c z e s n y c h p rą d ó w i z a m y ­ s łó w re fo rm a c y jn y c h , czy to p e w n y c h p a rty i czy k ró la , u jm o w a ły j e ty lk o w p e w ie n s p o is ty s y s te m i p o d o g ó ln e z a s a d y p o d d a w a ły tre ś ć sz c z e g ó ło w ą . C e c h ą ich c h a ra k te r y s ty c z n ą j e s t to , że n ie z m ie ­ r z a ją o n e d o z a ła tw ie n ia te j lu b o w e j u jem n ej s tro n y , a le d ą ż ą do o g a r n ię c ia całości.

ln ic y a ty w a do p o d ję c ia re fo rm p ły n ę ła b ą d ź ze s tr o n y s p o łe ­ c z e ń stw a , b ą d ź ze s tr o n y k ró la . T a k w K o ro n ie , j a k w P ru s ie c h re fo rm a z n a la z ła n a jg o rliw s z e g o rz e c z n ik a w sz la c h c ie i m o ż n o ­ w ła d z tw ie , k tó rz y w in te re s ie sw y m w ła sn y m n ie ty lk o p o p ie ra li k r ó la w je g o s ta ra n ia c h o n a p r a w ę m o n e ty , ale n a w e t w y w ie ra li n a ń n ie je d n o k r o tn ie s iln y n a c isk , W K o ro n ie z m u s iła s z la c h ta k ró la d o z a m k n ię c ia m e n n ic y , ta ry f o w a n ia m o n e ty lite w s k ie j, d o m a g a ła się unii m o n e ta rn e j i w y p le n ie n ia m o n e ty ś w id n ic k ie j, w P ru s ie c h p a r ty a s z la c h e c k o -m o ż n o w ła d c z a w y s u w a ła ta k ż e p o ró w n a n ie m o ­ n e t, p o d n ie s ie n ie s to p y i c e n tra liz a c y ę p r a w a m e n n ic z e g o . M iesz­ c z a ń s tw o z a jm o w a ło a lb o s ta n o w is k o b ie rn e , ja k w P o ls c e , a lb o j a k w 1 P ru s ie c h b y ło c z y n n ik ie m o p o ru , n ie ty le z p o w o d u n iech ę ci d o re fo rm , k tó ry c h n ie ra z sa m o się d o m a g a ło , ile z p rz y c z y n y o b a ­ w y , a b y n ie p o c ią g a ły za s o b ą o g ra n ic z e n ia ich p r a w i p rz y w ile ­ jó w . N a tem tle p rz y jd z ie do a n ta g o n iz m u m ię d z y s z la c h tą i k r ó ­ lem a p o tę ż n e m m ie s z c z a ń s tw e m p ru s k ie m . K ró l ze w z g lę d u n a d o b ro o g ó łu i s k a r b u o ś w ia d c z a ł się s ta n o w c z o za re fo rm ą . M o żn a p rz e to p o w ie d z ie ć , że n a p u n k c ie u z n a n ia k o n ie c z n o śc i re fo rm is tn ia ła o g ó ln a z g o d a , ro z b ie g a n o s ię d o p ie ro tam , g d zie k rz y ż o ­ w a ły się in te re s y , ró ż n io n o się co do ś ro d k ó w i s p o s o b ó w p r z e ­ p ro w a d z e n ia re g u la c y i s to s u n k ó w .

W P o ls c e ju ż w r. 1525 m u s ia ły to c z y ć się w a ż n e n a r a d y n a d ta k ie m w y k o rz e n ie n ie m z ła , „ u t s u b la to in c o m m o d o n o n

faci-lite r... d e n u o p r o s e r p a t s e d s o p itu m se m e l p e r p e tu o d e faci-lite s c a t“ x). S e jm z p o c z ą tk u ro k u n a s tę p n e g o w z ią ł s p ra w ę tę p o d u w a g ę , te m a tu z a ś do o b s z e rn y c h ro z p ra w d o s ta rc z y ł p rz e d ło ż o n y z a p e w n e m e m o ry a ł D e c y u s z a . U c h w a ła s e jm o w a z d. 23 s ty c z n ia r. 1526 z a a k c e p to w a ła p ro je k t D e c y u s z a b icia trz e c h g a tu n k ó w p ie n ią d z a : d e n a ró w , te r n a r ó w i g ro s z y z k o n try b u c y i u b ie g łe g o ro k u 2); szc ze­ g ó ło w e je g o p rz e p ro w a d z e n ie p o z o s ta w iła k ró lo w i. N ie z a ra z p r z y ­ stą p i Z y g m u n t I, d o w y k o n a n ia u c h w a ły se jm o w e j, c h c ia ł b o w ie m p rz e d te m d o p ro w a d z ić do p o ro z u m ie n ia z P ru s a m i co do b ic ia j e ­ d n a k o w e j m o n e ty , k ie d y te ż n a ty m p u n k c ie p rz y s z ło d o z a s a d n i­ czej z g o d y w G d a ń s k u w lip c u r. 1526, w y d a ł w d. 15 p a ź d z ie r­ n ik a te g o ż ro k u o b s z e rn ą o r d y n a c y ę m e n n ic z ą , d o ty c z ą c ą b icia n o w e j m o n e ty i o tw a r c ia m e n n ic y .

C elem z a ra d z e n ia złu, s p o w o d o w a n e m u n a p ły w e m m o n e ty św id n ic k ie j i fa łs z y w e j, o ra z b ra k ie m d ro b n ie js z e j m o n e ty w ła sn e j, sta n o w i o rd y n a c y a b ic ie p o tró jn e j m o n e ty , t. j. 1) d e n a ró w , 2) t e r ­ n a ró w , 3) g ro sz y . P ie rw s z e m a ją b y ć b ite w te n s p o s ó b , a b y do 15 łu tó w fa jn u d o d a w a n o 145 łu tó w m ied zi, co ra z e m u cz y n i w pa- g a m e n c ie g rz y w ie n 10, k a ż d a zaś g rz y w n a a liaż u b ę d z ie m iała fa jn u łu tó w 1 V»; z całej tej m a s y m a w y jść 10 flo re n ó w p o 30 g r., licząc g ro s z n a 18 d e n a ró w . M ie sz a n in a te r n a r ó w w in n a s k ła d a ć się z 15 ł. fa jn u , 65 ł. p rz y s a d y , c z y s ta z a ś z a w a rto ś ć k aż d ej z ty c h 5 g r z y ­ w ie n a lia ż u m a w y n o sić łu tó w trzy ; z całej tej m a s y w y b ije się flo ­ re n ó w 9 g ro s z y 20, licząc flo re n p o 30 g r., a g ro sz p o 6 te rn a ró w . G ro s z e m a ją być b ite z m ie s z a n in y 15 ł. fajnu i 25 p rz y s a d y , r a ­ zem z 2 V2 g rz y w n y p a g a m e n tu , z k tó ry c h k a ż d a z a w ie ra ć b ę d z ie fa jn u łu tó w 6; w y jd z ie za ś flo re n ó w 8 p o 30 g r. T a b e la ry c z n ie rz ecz p r z e d s ta w ia się n a s tę p u ją c o : R E F O R M Y M O N E T A R N E W P O L S C E . 281 Rodzaj m o n e ty Ciężar b ru tto sztuki C iężar netto sztuki P r ó b a Ilo ś ć s z tu k z b r u tto k r a k . g rz yw , netto D e n a ry 0 , 3 6 6 0 , 0 3 4 _{i 1/.} 5 4 0 5 7 6 0 T e r n a ry 0 , 5 6 8 0 , 1 0 6 5 3 3 4 8 1 8 5 6 G ro s z e 2 , 0 6 0 0 , 7 7 2 6 9 6 2 5 6 R o z p o rz ą d z e n ie sta n o w iło n a d to d la k a ż d e g o g a tu n k u o s o b n ą rz e ź b ę . D e n a ry m ia ły n o sić z je d n e j s tr o n y o rła , z d ru g ie j k o ro n ę

‘) M e m o ry a ł D ecyusza j. w. J) Act. Tom. VIII. 18/19.

z lite rk a m i S i P p o b o k a c h , t e r n a r y z je d n e j o rła , z d ru g ie j k rz y ż p o d w ó jn y z lite rk a m i S i P , g ro s z e z g łó w n e j s tr o n y o r ła z le ­ g e n d ą w o to k u M o n e ta R e g n i P o lo n ie 1526, lu b r o k u b ie ż ą c e g o , z o d w ro tn e j k o ro n ę u g ó ry , p o n iż e j p o p rz e c z n y n a p is: S ig is m u n d u s I. R e x P o lo n ie , a n a k o ń c u n a p is u m a ły z n a c z e k p o d s k a r b ie g o d la u tr u d n ie n ia fa łs z e rs tw a , P ie c z ę i czuw anie, n a d b ic ie m m o n e ty p o w ie r z a o rd y n a c y a M ik o łajo w i S z jM ło w ie c k ie m u , p o d s k a r b ie m u k o ro n n e m u , k tó ry m a w y w ią z y w a ć się z w ło ż o n e g o n a ń o b o w ią z k u z a p o ś re d n ic tw e m o d p o w ie d n ic h u rz ę d n ik ó w , p rz e z s ie b ie m ia n o w a n y c h . M in cm istrzem za ś, n a k tó ry m s p o c z y w a to t a v is cu ssio n is, m ia n u je K a s p r a B a ra , k o n s u la i m ie sz c z a n in a k ra k o w s k ie g o , z n a n e g o z u c z c iw o śc i i p il­ n o śc i w z a rz ą d z a n iu ta k ie m i s p ra w a m i. P ró c z te g o , c e le m u z y s k a n ia z u p e łn e j p e w n o śc i ligi w y b ite j m o n e ty , co s o b o tę , a lb o te ż k ie d y p e w n a ilo ść n o w e j m o n e ty b ę ­ d zie p rz y g o to w a n a , z a n im p u ś c i się j ą w o b ie g , s p ró b u je je j H ie ­ ro n im B re n n e r, z a p rz y s ię ż o n y p ro b ie r z m ia s ta K ra k o w a , do te g o p o z ło ż e n iu p rz y s ię g i n a rę c e w o je w o d y k ra k o w s k ie g o w y z n a c z o n y , w o b e c n o ś c i s u p e r in te n d e n tó w , w y d e le g o w a n y c h p rz e z a rc y b . J a n a L a s k ie g o i K rz y s z to fa S z y d ło w ie c k ie g o , w o je w o d ę i s ta r o s tę k ra ­ k o w sk ie g o . D o p ie ro p o te j p ró b ie , je ż e li m o n e ta o k a ż e s ię d o b ra ta k p o d w z g lę d e m w a g i j a k z ia rn a , m o ż e b y ć w k u r s p u s z c z o n a . D o p u s z c z a ln e re m e d iu m in p lu s i in m in u s o z n a c z a się n a d e n a ra . G d y b y w ś ró d w te n s p o s ó b w y p ró b o w a n e j i w y p u s z c z o n e j m o n e ty p o ja w iła się z cz a se m m o n e ta fa łs z y w a lu b c u d z o ło ż n a (n a ś la d o ­ w a n a ), ż a d n e j z te g o p o w o d u s z k o d y n ie p o n io s ą p o d s k a r b i alb o je g o u rz ę d n ic y . D o n ich n a le ż y c z u w ać , a b y k ró l n ie p o n ió s ł s z k o d y p rz y o b lic z a n iu s t r a t w o g n iu , p o b ie la n iu i k u źn i, k tó r e ra z e m n ie m o g ą p rz e k ra c z a ć 8 łu tó w n a 100 g rz y w ie n . W s z e lk ie w y d a tk i n a n a rz ę d z ia i p e r s o n a l p o n o si k ró l. O rd jm a c y a o z n a c z a p rz y te m w y ­ s o k o ś ć w y n a g ro d z e n ia u rz ę d n ik ó w . P o d s k a r b i m a za sw e tr u d y o trz y m y w a ć ty g o d n io w o 10 g rz y w ie n , m in c m is trz ty tu łe m p e n s y i flo re n ó w 8, z a w y n a ję c ie d o m u n a m e n n ic ę fl. 2 ty g o d n io w o , n a d to o d k a ż d e j g rz y w n y w a g i w y b ite j m o n e ty g ro s z y 2, a o d g rz y w n y o d p a d k ó w gr. 1., d w ó c h p is a rz y ty g o d n io w o p o 1 fl. g r. 12, S z y d ło - w iec k i i L a sk i k w a rta ln ie p o 25 g rz y w ie n , ry to w n ic y , p ro b ie rz e i in n i ty g o d n io w e p e n s y e i n a g r o d y w e d łu g d a w n e g o z w y c z a ju x). U c h w a ła se jm u p io trk o w s k ie g o i o rd y n a c y a m e n n ic z a z p a ź d z ie r­ n ik a r. 1526 m a ją b a rd z o d o n io s łe z n a c z e n ie w d z ie ja c h re fo rm ‘) Zagórski j. w . 108.

R E F O R M Y M O N E T A R N E W P O L S C E . 283 Z y g m u n ta I., s ta n o w ią b o w ie m p ie rw s z y k ro k n a d ro d z e do g łę b ­ szej i g ru n to w n e j s a n a c y i r o z s tr o jo n y c h s to s u n k ó w m o n e ta rn y c h . Z e r w a n ie z tr a d y c y ą b ic ia je d n e g o ty lk o g a tu n k u m o n e ty w n a ­ s tę p s tw a c h sw o ic h m u s ia ło o k a z a ć się rz e c z ą z e w s z e c h m ia r k o ­ rz y s tn ą . U ła tw iło p rz e d e w s z y s tk ie m w y m ia n ę , d o tą d w p rz e w a ż n e j m ie rz e u s k u te c z n ia n ą za p o ś re d n ic tw e m p ó łg ro s z y . G ro s z e , a p o części i te r n a r y m o g ły słu ż y ć ja k o ś r o d e k z a p ła ty p rz y w ię k sz y c h k u p n a c h - sp rz e d a ż a c h , d e n a ry — p o k ry w a ć d ro b n e , c o d z ie n n e p o ­ trz e b y . N a d to w s k rz e s z e n ie d a w n o n ie b ity c h g ro s z y i te r n a r ó w p rz e k s z ta łc iło n ie ja k o fiz y o n o m ię p ie n ię ż n e g o ry n k u p o ls k ie g o , w p ro w a d z a ją c d o ń , jeżeli ch o d z i o ro d z im ą m o n e tę , w ię k s z ą ro z ­ m a ito ść , a te m sa m e m u tru d n iło w w y so k im s to p n iu p ra c ę fa ł­ sze rzy .

Id ą c za r a d ą projfektu D e c y u s z a , o rd y n a c y a z p rz y c z y n p r a ­ k ty c z n y c h z a c h o w a ła d a w n ą , o lb r a c h to w s k ą s to p ę m e n n ic z ą . T r u ­ d n o ś ć o b lic z e ń d a w n y c h z o b o w ią z a ń n a m o n e tę , b itą w e d łu g o d ­ m ie n n e j, w yższej sto p y , b y ło b y n ie w ą tp liw ie s p o w o d o w a ło zn a c z n e za m ie s z a n ie , z re s z tą p o le p s z e n ie p ie n ią d z a p rz e z p o d n ie s ie n ie s to p y s p ra w iło b y p o w a ż n e tru d n o ś c i i s z k o d y z d w ó c h p rz y c z y n : n a j­ p ie r w p rz y z w y żce c ę n y s u ro w e g o s r e b r a n a r a z iło b y s k a r b k ró la n a w ie lk ie k o s z ty i s tra ty , p o w tó r e z m u s iło b y k r ó la d ó z a k a z a n ia p ra w ie w s z y stk ie j, d o tą d o b ie g a ją c e j m o n e ty , w tem s w y c h d o b ry c h i A le k s a n d r a p ó łg ro s z y , rz u c e n ie b o w ie m m o n e ty z n a c z n ie lep szej n a ry n e k , z a c h w a s z c z o n y p o d w a rto ś c io w y m i fa łs z y w e m p ie n ią ­ dzem , w y w o ła ło b y o lb rz y m i w z r o s t s p e k u la c y i, k tó r a w k ró tk im cz a sie w y ło w iła b y i s to p iła b y n o w ą m o n e tę d o b rą . O ja k im ś t a r y ­ fo w a n iu w ty m w y p a d k u n ie m o g ło b y n a w e t b y ć m o w y . R e z y ­ g n u ją c z p o d n ie s ie n ia s to p y , o rd y n a c y a s ta n ę ła w sp rz e c z n o śc i z p o s tu la ta m i p ru s k ie m i, d o m a g a ją c y m i się w y r ó w n a n ia w a rto ś c i p rz e z d o s to s o w a n ie n o w e j m o n e ty d o s to s u n k u z ło ta d o s re b ra . N iem n iej je d n a k n ie s iliła się n a u s ta le n ie k u r s u z ło te g o w n o w e m p ie n ią d z u , s p o d z ie w a ją c s ię z a p e w n e , że u p o r z ą d k o w a n e s to s u n k i ip so fa c to w p ły n ą n a w ię k s z ą s ta ło ś ć k u rs u .

Z w p ro w a d z e n ie m n o w e j m o n e ty łą c z y ła n a d to o rd y n a c y a in n e je s z c z e n a d z ie je . C z y ta m y w n iej: „ p o s ta n o w iliś m y w y b ić p o ­ tr ó jn ą m o n e tę , p rz e z k tó r ą to m o n e tę n o w ą ś w id n ic k a ra z e m z fa ł- szy w e m i i c u d z o ło ż n e m i p ó łg ro s z a m i z k r ó le s tw a n a s z e g o b ę d z ie w y p ę d z o n a “. N a cz em z a s a d z a ły się te n a d z ie je ? U s ta w a n ie p o ­ s z ła d o k ła d n ie p o lin ii w s k a z a ń D e c y u s z a , n ie w y w o ła b o w ie m z o b ie g u całej m o n e ty p ó łg ro s z k o w e j, ta k złej, j a k d o b re j, o g r a n i­ c z y ła się ty lk o d o z a p r z e s ta n ia d a ls z e g o w y p u s z c z a n ia p ó łg ro sz y . S n a ć o p e r a c y a te g o ro d z a ju , n a ta k w ie lk ą z a k r e ś lo n a s k a lę , z d a ­

w a ła się p rz e k ra c z a ć siły i m o ż n o ść s k a r b u p a ń s tw a . G o rs z ą b o ­ w ie m m o n e tę p o ls k ą trz e b a b y p ła c ić p o c e n ie n o m in a ln e j, co p rz y ró ż n ic y w a rto ś c i s ta re j i n o w e j, p o c ią g ło b y z n a c z n e s tra ty ; o b cą , p o d w a rto ś c io w ą , w e d łu g w a rto ś c i fa k ty c z n e j, co w p ły n ę ło b y n a o g ra n ic z e n ie d o c h o d ó w z m e n n ic y . S p o d z ie w a n o się, je d n a k , że w p ro w a d z o n a m o n e ta n o w a z je d n e j s tr o n y z n a tu r y rz e c z y ście- śn i s z e ro k ie p o le o b ie g o w e p ó łg ro s z y o c a łą s w ą ilo ść , z d ru g ie j w ykluczy-—ja k liczy ł D e c y u s z — z o b ie g u m o n e tę lic h ą i fa łsz y w ą , k a ż d y b o w ie m b ę d z ie u b ie g a ł się o d o b rą n o w ą , a w y z b y w a ł zlej i o b cej. S p e k u la c y i i z y s k o w n e m u h a n d lo w i m o n e t z a p o b ie d z m iała rz e ź b a n o w e g o p ie n ią d z a , s iln ie o d c in a ją c a się o d d a w n e j rz e ź b y , a s tą d s ta n o w ią c a p e w n ą p o d s ta w ę ro z ró ż n ie n ia je d n y c h o d d r u ­ gich. R e fo rm a z r. 1526 d o tk n ę ła p ie n ią d z p o lsk i i p o d w z g lę d e m fo rm a ln y m , c z y sto z e w n ę trz n y m , s te m p e l b o w ie m s tr o n y o d w ro tn e j z k o ro n ą i n a p is e m p o p rz e c z n y m w p ro w a d z a ł w r y s u n k u d o ty c h ­ c z a s o w y c h m o n e t p o ls k ic h n o w o ś ć . Z re s z tą z a trz y m a ła d a w n e , t r a ­ d y c y jn e w y o b ra ż e n ia . T e r n a r y m ia ły n o s ić k rz y ż p o d w ó jn y i o rła , ja k d e n a r y O lb ra c h ta i k w a rtn ik i W ła d y s ła w a Ja g ie łły , d e n a ry — z a ­ trz y m a ć d a w n ą s w o ją rz e ź b ę , z tą ty lk ą ró ż n ic ą , że z a ró w n o n a j e ­ d n y c h j a k n a d ru g ic h o b o k k o ro n y m ia ły b y ć w y b ite lite rk i S i P .

C e le m u z y s k a n ia p e w n o śc i d o b ro c i w y p u sz c z a n e j p rz e z k ró ­ le w s k ą m e n n ic ę m o n e ty , o rd y n a c y a , n a w ią z u ją c do p o s ta n o w ie ń se jm u K o rc z y ń s k ie g o z 6 c z e rw c a r. 1502 *), w z m o c n iła k o n tro lę , p o ru c z a ją c j ą a rc y b is k u p o w i i w o je w o d z ie k ra k o w s k ie m u . O r d y ­ n a c y a z r. 1526 z a s a d n ic z o s ta n ę ła n a g ru n c ie m e m o ry a łu D e c y u ­ sza, n ie w e w s z y s tk ie m je d n a k p o s z ła n ie w o ln ic z o za je g o w s k a ­ z a n ia m i, o w sz e m , w n ie k tó ry c h sz c z e g ó ło w y c h p o s ta n o w ie n ia c h sil­ n ie się o d n ich o d c h y liła . W p r o w a d z iła w p ra w d z ie p ro je k to w a n e p rz e z e ń g a tu n k i m o n e t, w y ją w sz y p ó łg ro s z e , z k tó ry c h b iciem z re ­ sz tą ra d z ił D e c y u s z w strz y m a ć się ja k iś czas, u trz y m a ła d a w n e z a ­ k a z y m o n e ty św id n ic k ie j i in n ej fa łsz y w e j, ale te ż o d m ie n n ą p rz e ­ p is a ła rz e ź b ę d la g ro s z y , d la te r n a r ó w z a ś n ie ta k ą , ja k ą u z n a ł D e ­ c y u sz z a n a jb a rd z ie j w s k a z a n ą ; n ie w y w o ła ła z o b ie g u całej m o n e ty p ó łg ro s z k o w e j i n ie p rz y ję ła s p o s o b u ś c ią g n ię c ia je j d o m en n ic. W s k a z a łe m p o w y ż e j, z ja k ic h p rz y c z y n k r ó l n ie c h c ia ł z g o d z ić się n a z a k a z w s z y s tk ie j m o n e ty p ó łg ro s z k o w e j; n ie g d z ie in d z ie j te ż n a le ż y sz u k a ć m o ty w u , d lacz eg o , z a k a z u ją c u ż y w a n ia św id n ic k ic h p ó łg ro s z y , n ie s tw o rz y ł d la nich k o r y ta o d p ły w u p rz e z z e z w o le n ie n a ich w y m ia n ę w m e n n ic y . K ró l p r a g n ą ł u n ik n ą ć w sz e lk ic h stra t, k o s z ty z a ś re g u la c y i s to s u n k ó w p rz e rz u c ić n a sa m o s p o łe c z e ń s tw o ; ‘) P iekosiń sk i j. w. 211.

R E F O R M Y M O N E T A R N E W P O L S C E . 285 d o p ie ro k ie d y te n p la n n a jz u p e łn ie j z a w ió d ł, c h w y c ił się d a lsz y c h ś ro d k ó w , w s k a z a n y c h p rz e z D e c y u s z a . P rz e d e w s z y s tk ie m , je ż e li ch o d z iło o o c z y sz c z e n ie m o n e ty p o lsk ie j z m o n e ty św id n ic k ie j, cel te n ta k d łu g o m u sia ł p o z o s ta ć d e s id e riu m p iu m rz ą d u p o l­ sk ie g o , ja k d łu g o d o m a g a n o się o d lu d n o śc i, a b y w y z b y ła się jej n ie g d z ie in d z ie j ja k w Ś lą s k u . P ó łg ro s z ś w id n ic k i o b ie g a ł w tak iej m a s ie i ro z ło ż y ł się w n ie k tó ry c h p ro w in c y a c h ta k r ó ­ w n o m ie rn ie , że w y z b y c ie się g o n a d ro d z e k u p n a - s p rz e d a ż y w Ś lą ­ s k u b y ło rz e c z ą w p r o s t n ie m o ż liw ą . C h ło p , szlac h cic i d ro b n y k u ­ p iec, p o s ia d a ją c y ty lk o n ie w ie le g o tó w k i, n ie m ó g ł je c h a ć z a g r a ­ nicę w c e lu u w o ln ie n ia się o d p ie n ią d z a z a k a z a n e g o , z r e s z tą n ie m ia ł w c a le o c h o ty o d s tę p o w a ć g o p o c e n ie n iższej, g d y w k ra ju ła tw o b y ło , k o rz y s ta ją c z d o z w o lo n e g o k u r s u p o lsk ic h p ó łg ro s z y , p u śc ić go w d a ls z y o b ie g p o c e n ie w y ż sz ej. N a d zieje, z w ią z a n e z e m isy ą n o w e j m o n e ty , n ie s p e łn iły s ię w całej ro z c ią g ło śc i, m e n ­ n ice b o w ie m k ra k o w s k a i p ó źn iej o tw a r ta to r u ń s k a n ie b y ły w s ta ­ n ie p o k ry ć z a p o trz e b o w a n ia , z k o n ie c z n o ś c i p rz e to m u sia n o p o s łu ­ g iw a ć się m o n e tą z a k a z a n ą .

N a le ży je d n a k p a m ię ta ć , że o rd y n a c y a z r. 1526 b y ła p ie rw s z ą p r ó b ą śm ielszej re fo rm y , nic d z iw n e g o w ięc, że m ie ś c iła w s o b ie w ie le b łę d ó w i u s te re k . Z a d a n ie m n a jb liż s z y c h c z a s ó w m ia ło sta ć się u s u w a n ie w a d i n ie d o m a g a ń sy s te m u , p rz e z n ią s tw o rz o n e g o . N a n a s tę p n e la ta 1527 i 1528 przy^pada n o w y o k re s zaciętej w a lk i z m o n e tą ś w id n ic k ą , o ra z d a ls z e s ta r a n ia o p o p ra w ę s to s u n k ó w m o ­ n e ta r n y c h p rz e z w p ro w a d z e n ie g ru b s z y c h g a tu n k ó w p ie n ią d z a s r e b r ­ n e g o i z a in a u g u ro w a n ie b icia m o n e ty z ło te j. G e n e ra ln y sejm w K ra k o w ie w d. 19 m a rc a 1527 r. w y d a je u c h w a łę , k tó ra , p o w ta rz a ją c n a k a z z 21 m a ja r. 1518 w y n ie s ie n ia p ó łg ro s z y św id n ic k ic h z a g ra n ic ę p o d g ro z ą k a r y 14 g rz y w ie n , w p r z e ­ c ią g u cz asu od 19 m a rc a d o 12 m a rc a ro k u n a s tę p n e g o , ró w n o c z e ś n ie o g ła sz a , że k to b y n ie m ó g ł się ich w y z b y ć w te n s p o s ó b , m o że j e w o z n a c z o n y m czasie w y m ie n ić w m e n n ic y k ró le w s k ie j, o trz y m u ją c za k a ż d y p ó łg ro s z 5 d e n a ró w d o b re j m o n e ty . U s ta n a w ia n a d to s tr ó ż ó w n a g ra n ic a c h , k tó rz y b y p rz e s z k a d z a li im p o rto w i ś w id n i­ ckiej m o n e ty , w m ia sta c h za ś i m ia s te c z k a c h — „ b r a c c a to r e s “, z o b o ­ w iąz k ie m z a o p a tr y w a n ia z n a k ie m p rz e b ic ia m o n e ty z a k a z a n e j, c e ­ lem u ła tw ie n ia o d ró ż n ie n ia je j o d p o l s k i e j ł). W p r o w a d z o n a tu ta j k o n w e rs y a m o n e ty ś w id n ic k ie j n a p o ls k ą b y ła n ie w ą tp liw ie o d d ź w ię k ie m d a w n ie jsz y c h r a d D e c y u s z a , k tó ­ ry c h z p e w n y c h p rz y c z y n s w e g o c z a su n ie z a s to s o w a n o . N ie w

d o m o ty lk o , czy u c h w a ła s e jm o w a w z ię ła ty lk o sa m p o m y s ł, e w a - lu a c y ę z a ś p rz e p ro w a d z iła s a m o d z ie ln ie , czy te ż p o w tó rn ie p o d s u ­ n ą ł g o D e c y u sz w ra z z p o d a n ie m p o w y ż sz e j ta ry fy . B ądź ja k b ąd ź n a le ż y stw ie rd z ić , że o ile k o n w e r s y a b y ła w d a n y c h w a ru n k a c h je d y n ą w p r o s t d ro g ą i s p o s o b e m w y p le n ie n ia n a p ły w o w y c h p ó ł­ g ro s z y św id n ic k ic h , o ty le n ie s p ra w ie d liw e n a z n a c z e n ie c e n y zw i­ c h n ę ło i u n ic e s tw iło je j s k u tk i. K ró l, g o d z ą c się z k o n ie c z n o śc ią ś c ią g n ię c ia p ó łg ro s z y z a p o ś re d n ic tw e m s w y c h m e n n ic , p ra g n ą ł d o k o n a ć te g o z m o żliw ie n a jw y ż s z y m sw y m zysk iem , o m y lił się j e d n a k w sw y ch ra c h u b a c h , n ie w ie lu b o w ie m m u sia ło z n a le ść się lu dzi ta k n a iw n y c h , k tó rz y b y z d e c y d o w a li się n a w y m ia n ę m o n e ty ś w id n ic k ie j p o d łu g n a z n a c z o n e j c e n y . P la n p rz e to ca ły , w s p a r ty n a n ie z d ro w e j z a s a d z ie s p e k u la c y i fin a n s o w e j, s k o ń c z y ł się zu p eł-

n e m n ie p o w o d z e n ie m .

K o n w e rs y a w e d le p o w y ż sz e j ta ry f y n ie w y d a ła s p o d z ie w a ­ n y c h sk u tk ó w , w o b e c c z e g o d e k r e ta sejm u p io trk o w s k ie g o z d n ia 15 1) i 17 2) lu te g o r. 1528 p rz e p ro w a d z a ją słu s z n ie js z ą e w a lu a c y ę . P ie rw s z e n a k a z u ją p o b o rc o m z ziem W ie lk o p o ls k i, K u jaw , M az o w ­ sza i in n y c h ziem s ą s ie d n ic h p o b ie ra ć k o n tr y b u c y e p u b lic z n e za p ie rw s z ą r a tę w m o n e c ie ś w id n ic k ie j, p o o b lic z e n iu k a ż d e g o p ół- g ro s z a św id n ic k ie g o n a 8 d e n a ró w p o lsk ic h , ta k a b y za k a ż d e 12 g ro s z y d o b re j m o n e ty b ra li ].31/a g ro s z y w m o n e c ie św id n ic k ie j. W ten s p o s ó b z e b ra n e s u m y p ie n ią d z a z łe g o m a ją za n ie ść d o m e n ­ n ic y lu b M ik o łaja S z y d ło w ie c k ie g o , p o d s k a r b ie g o k o ro n n e g o , k tó r y za ń d o b r ą m o n e tę w y p ła c i.

T a r y f ę o ś m io d e n a ro w ą u trz y m u je u c h w a ła s e jm o w a z 17 lu t., d a je je j n a w e t z a s to s o w a n ie z n a c z n ie s z e rsz e , ro z c ią g a ją c je j z a ­ k re s i d o re s z ty ziem p o lsk ic h , ty lk o w zm ien io n ej fo rm ie. W s z y s c y , p o s ia d a ją c y m o n e tę św id n ic k ą , m a ją j ą z a n ie ść do m e n n ic y k ra k o w ­ sk iej lu b to ru ń s k ie j, g d z ie , po w z ię c iu p ró b y , za k a ż d e 15 łu tó w fa jn u w y p łac i im się 7 złp. 20 g r. p o 30 g r., g d y b y z a ś c ię ż a r p r z y ­ n ie sio n e j m o n e ty b y ł m n ie jsz y , o trz y m a ją za p o je d y n c z y p ó łg ro s z św id n ic k i 8 d e n a ró w p o lsk ic h . K o n w e rs y ę p rz e p ro w a d z a ć się b ę ­ dzie w g ro s z a c h , te r n a r a c h i d e n a ra c h , n ik o g o je d n a k n ie b ę d z ie się zm u sza ć do p rz y jm o w a n ia w ię k sz y c h su m w d e n a ra c h lu b t e r ­ n a ra c h . A b y z a ś m o n e tę ś w id n ic k ą s z y b c ie j i m n ie jsz y m k o sztem p rz e b ić , p o s ta n o w io n o w y b ija ć z n ich w ię k s z e g ro s z e d w o ja k ie g o ro d z a ju , m ia n o w ic ie s z ó s ta k i i tro ja k i. P ie rw s z e z n ic h w inn}' p o ­ sia d a ć c ię ż a r je d n e g o łu ta , a w a r to ś c ią o d p o w ia d a ć 6 z w y k ły m

!) Act. Tom. X. 73. *) Zagórski j. w. 110/2.

R E F O R M Y M O N E T A R N E W P O L S C E . 287 g ro s z o m p o lsk im , ta k , a b y ich 5 szło n a 1 flo re n , 8 n a g rz y w n ę lic z e b n ą , a 16 n a k r a k o w s k ą g rz y w n ę w a g i. G rz y w n a b r u tto m a trz y m a ć łu tó w 6 z je d n o lu b d w u d e n a ro w e m re m e d iu m in p lu s lu b m in u s. T ro ja k i ta k m a ją b y ć b ite , a b y 2 r ó w n a ły się c ię ż a re m i w a rto ś c ią je d n e m u s z ó s ta k o w i x). C ie k a w ą i o ry g in a ln ą rz e ź b ę p rz e p is u je u c h w a ła d la n o w e j m o n e ty . S z ó s ta k i m a ją w y o b ra ż a ć z je d n e j s tr o n y p o r t r e t k ró la , w o to k u n a p is: S ig is m u n d u s P rim u s R e x P o lo n ie 1528, z d ru g ie j w ś ro d k u o rła p o ls k ie g o , p o p ra w e j s tro n ie h e rb L itw y , p o le w e j A u s tr y i, u d o łu ru s k i i p ru s k i, w g ó ­ rz e k o ro n ę k ró le w s k ą , w o to k u n ap is: D e u s in v ir tu te T u a l e t a ­ b itu r R ex ; tro ja k i ze s tr o n y g łó w n e j w ie lk ie g o o rła i n ap is: M o­ n e t a R eg n i P o lo n ie 1528, lu b d a ta r o k u b ie ż ą c e g o , n a o d w ro tn e j p o r t r e t k ró le w s k i z le g e n d ą : S ig is m u n d u s P rim u s R e x P o lo n ie . T r o s k ę o w y b ic ie ty c h m o n e t p o ru c z o n o M ik o łajo w i S z y d ło - w ie c k ie m u i L u d w ik o w i D e c y u s z o w i, k tó rz y w ty m c e lu o b o k k r a ­ k o w sk ie j m ieli je s z c z e o tw o rz y ć m e n n ic ę w T o r u n iu , a to d la u ł a ­ tw ie n ia d o w o z u z a k a z a n e g o p ie n ią d z a z 'W ie lk o p o lsk i i k s. M azo ­ w ie c k ie g o .’ G d y b y o k a z a ło się rz e c z ą k o rz y s tn ą i p o trz e b n ą , m o g ą S z y d ło w ie c k i i D e c y u s z d la w y g o d y lu d n o ś c i z a ło ż y ć trz e c ią i c z w a rtą m e n n ic ę w P o z n a n iu i W a rs z a w ie , w k ilk u zaś o d p o ­ w ie d n ic h m ie jsc a c h u s ta n o w ić w y p ró b o w a n y c h lu d zi, k tó r z y b y m o ­ n e tę ś w id n ic k ą sk u p y w a li i p rz e s y ła li d o m e n n ic . A b y zaś za p o - b ie d z p o d s tę p o w i, n ie w o ln o in n e j m o n e ty n a b y w a ć w e d le c e n y p ó łg ro s z y św id n ic k ic h , ale w e d le in n e j, z a s to s o w a n e j d o p o w s z e ­ ch n ej c e n y s re b ra .

U c h w a ły se jm u p io trk o w s k ie g o , d o ty c z ą c e śc ią g n ię c ia p ó łg ro ­ szy ś w id n ic k ic h i b ic ia z n ic h g ru b sz e j m o n e ty s re b rn e j, s ą k o n - ty n u a c y ą i u z u p e łn ie n ie m p o s ta n o w ie ń z r. 1526. In ic y a ty w a w y ­ szła p ra w d o p o d o b n ie o d k ró la , c h o ć i s z la c h ta m u s ia ła n ie m a ło p rz y c z y n ić się d o u s ta n o w ie n ia s p ra w ie d liw s z e j, w ięc ej in te re so m s p o łe c z e ń s tw a o d p o w ia d a ją c e j ta ry f y , c a ły p ro je k t j e d n a k u c h w a ły j e s t n ie w ą tp liw ie w ła s n o ś c ią D e c y u s z a . W s k a z u je n a to p rz y p is e k G ó rs k ie g o , p o m ie sz c z o n y o b o k d o k u m e n tu : „D e a b o le n d a s w id n i- cen si m o n e ta e t in P o lo n ic a m t r a n s c u d e n d a “. C z y ta m y w nim : J u s t u s L u d o v ic u s h a s l itte r a s c o n s c rip s it e t e x h a c o fficin a m u lta

Rodzaj Ciężar C iężar I l o ś ć s z tu k z k ra k o w . g rz y w .

m o n e ty brutto netto _{b ru tto netto} Szóstaki 1 2 ,3 6 5 4 ,6 3 6 6 16 4 2 2/3

p e c u n ia fu r a tu s e s t e t b o n a sib i c o ë m e ra t e t p e r S le s ia s in itin e re c a p tiv a tu s m u lta p e c u n ia se r e d e m i t “ 1), O d k ła d a ją c n a b o k z ło ­ ś liw e i z g ry ź liw e u w a g i, p o d y k to w a n e u c z u c ie m n ie p rz y ja ź n i, p o ­ z o s ta n ie n a m w re z u lta c ie n ie w ą tp liw y fa k t s p is a n ia p r o je k tu d e ­ k re tó w p rz e z D e c y u sz a , k tó r y w ty m cz asie u c h o d z ił za n a jw ię k s z ą p o w a g ę w p o d o b n y c h s p ra w a c h 2). S ły c h a ć w n ic h z r e s z tą z b y t w y ra ź n ie e c h o d a w n ie js z y c h r a d m e m o rjm łu D e c y u s z a , a b y s z u ­ k ać g d z ie in d z ie j ich a u to ra . P o m y s ł ś c ią g n ię c ia w y w o ła n e j m o n e ty z a p o ś re d n ic tw e m m e n n ic , p rz y ję to ju ż w r. 1 5 2 7 , te ra z w z m o c n io n o g o i p o d p a r to s p ra w ie d liw ą ta ry f ą , n a d to z d e c y d o w a n o się n a p rz e ­ b icie p ó łg ro s z y ś w id n ic k ic h n a m o n e tę p o ls k ą : s z ó sta k i i tro ja k i; p rz y ję to d la nich n ie z w y k łą , p rz e z D e c y u s z a .o b m y ś la n ą r z e ź b ę 3).

P o w y ż s z e z a rz ą d z e n ia s to s u ją ju ż ś ro d k i ra d y k a ln ie js z e i le ­ p sz e , aniżeli d o ty c h c z a s o w e . A k c y a w e s z ła n a w ła śc iw e to ry , m o ­ g ła te ż o n a, je ż e li c h o d z iło o w y tę p ie n ie ś w id n ic k ic h p ó łg ro s z y , o d p o w ie d z ie ć p ra g n ie n io m k ró la , zw ła szcz a, że w ty m cz a sie n a ­ s tą p iło z a m k n ię c ie m e n n ic y w Ś w id n ic y . N ie n a k a z y w a n o te ra z , j a k p o p rz e d n io , w y n o s z e n ia p ie n ią d z a za g ra n ic ę , lecz p rz e z o tw a r ­ cie d w u m en n ic, o ra z u s ta n o w ie n ie w p e w n y c h m ie jsc a c h ludzi, p rz e z n a c z o n y c h d o z a k u p y w a n ia m o n e ty ś w id n ic k ie j, u ła tw io n o lu d n o śc i w w y s o k im s to p n iu je j p o z b y c ie . Z a c h ę c o n o j ą d o z n o ­ s z e n ia p ó łg ro s z y ś w id n ic k ic h p rz e z s łu s z n ą e w a lu a c y ę . P o za te m je d n a k p o s ia d a ją u c h w a ły p io trk o w s k ie o d m ie n n e je szc ze z n a ­ czen ie, p o w ię k s z a ją b o w ie m ilo ść g a tu n k ó w m o n e t s re b rn y c h 0 d w a ro d z a je z u p e łn ie n o w e , d o tą d w P o ls c e n ig d y n ie b ite . D e- k r e ta p o d a ją d w ie p rz y c z y n y , d la k tó ry c h j e u s ta n o w io n o , t. j. p r a ­ g n ie n ie s z y b s z e g o i z y s k o w n e g o p rz e b ic ia m o n e ty ś w id n ic k ie j. B ez w ą tp ie n ia ła tw ie j i w k ró ts z ju n cz a sie m o ż n a b y ło o b ró c ić m a s ę z n ie sio n y c h p ó łg ro s z y w g ru b s z ą m o n e tę , aniżeli w d ro b n e d e n a ry 1 te r n a r y . O ja k ic h je d n a k z y s k a c h m y śla n o p rz y ś c ią g n ię c iu i p r z e ­ b iciu m o n e ty św id n ic k ie j? Ł a tw o j e o b lic z y ć w p rz y b liż e n iu i w y ­ k a z a ć , że c a ły p o m y s ł k o n w e rs y i i z n isz c z e n ia n a p ły w o w y c h p ó ł­ g ro sz y , c h o c ia ż w z ią ł p o d u w a g ę d o b ro o g ó łu , n ie p rz e o c z y ł p rz e ­

*) Act. Tom. X. str. 76.

*) Na autorstwo D ecyusza wskazują nadto w łasne jego słow a w liście do stanów pruskich z 28 kwietnia r. 1528; czytamy tam: „Mitto praeterea ra­ tionem abrogande et transcudende S w id n icen sis m onete in proxim o petrco- vien si conventu a me editam, et ab huius regni ordinibus approbatam“. (Mitt. d. Copper. V er. H. 14. str. 41/2).

3) W p row adzen ie portretu króla na grosze doradzał D ecyusz już w swym

R E F O R M Y M O N E T A R N E W P O L S C E . ₂₈₉ c ie ż i z y s k ó w s k a rb u . Z a 15 łu tó w s r e b r a , z n a le z io n e g o w s to p io ­ n ej m a sie m o n e ty ś w id n ic k ie j, m ia n o p ła c ić w m e n n ic y zip. 7 g r. 20, licząc k a ż d y z ło ty p o 30 g r. P o n ie w a ż z a ś z 15 łu tó w fajn u p o s ta n o w io n o bić s z ó s ta k ó w 16, ^ , t. j. 48, p rz e to p o o d c ią g n ię c iu n a k o s z ta b icia g r. 12, z o s ta ło b y d la s k a r b u ja k o c z y s ty z y sk 46 s z ó s ta k ó w m n iej 38 sz ó st. g r. 2 (7 złp. 20 gr.), cz y li 1 złp . 16 gr. W p o d o b n y s p o s ó b o b lic z o n y d o c h ó d z b ic ia tro ja k ó w w y k a z u je , że z 15 łu tó w fa jn u u z y s k a ć b y m o ż n a jak o c z y s ty z y sk z a le d w ie 4 g ro s z e . O w y b ija n iu g r o s z y n ie m o g ło b y ć m o w y , n a 15 łu ta c h cz y st. s r e b r a tra c iło b jt się b o w ie m aż 5 gr.; te r n a r y w p ra w d z ie p rz y n io s ły b y n a 15 łu tó w fa jn u c z y s te g o z y s k u 1 złp . 6 g r., d e ­ n a r y n a w e t 1 złp. 16 g r .1), n ie m n ie j je d n a k u c h w a ła s e jm o w a w}?- k lu c z y ła je , ra z ze w z g lę d u n a k o n ie c z n o ść m o ż liw ie n a jsz y b s z e g o p rz e b ic ia m o n e ty ś w id n ic k ie j, p o w tó re z o b a w y , a b y n a d m ie r n a e m is y a d ro b n e g o p ie n ią d z a n ie s p o w o d o w a ła d e p r e c y a c y i m o n e ty i p o d ro ż e n ia z ło te g o . W id a ć z te g o , z ja k ą z rę c z n o ś c ią i u m ie ję ­ tn o ś c ią u ło ż y ł sw ó j p ro je k t D e c y u s z . Z je d n e j s tr o n y p o z y s k a ł d la ń k ró la p rz e z u w z g lę d n ie n ie in te r e s ó w s k a rb u , z a p e w n ie n ie p e ­ w n e g o z y s k u z p rz e b ic ia , z d ru g ie j p o s z e d ł n a r ę k ę szlac h cie, p r o p o ­ n u ją c w p ro w a d z e n ie cię ż sz y c h g a tu n k ó w p ie n ią d z a s re b rn e g o . M o g ła b o w iem s z la c h ta s p o d z ie w a ć się, że rz u c e n ie n a r y n e k p ie n ię ż n y d o b re j, ciężk iej m o n e ty s re b rn e j s p o tę g u je p o p y t za p ie n ią d z e m s re b rn y m i d o p ro w a d z i w k o n s e k w e n c y i o s ta te c z n e j d o ty le p o ż ą ­ d a n e g o o b n iż e n ia k u rs u z ło te g o w ę g ie rs k ie g o .

Z ro b iw s z y je d n a k s m u tn e d o ś w ia d c z e n ie n a g ro s z a c h , d e n a ­ ra c h i te rn a ra c h , z k tó ry m i ró w n ie ż łą c z o n o n a d z ie je w s trz ju n a n ia c ią g łe g o w z ro s tu w a rto ś c i c z e rw o n e g o z ło te g o , p o s ta n o w io n o z a ­ b e z p ie c z y ć się z d ru g ie j s tro n y . W id z ą c w p o d w a rto ś c io w e j m o ­ n e c ie s re b rn e j j e d n ą z p rz3^czyn d ro ż y z n y , d ru g ie j d o p a try w a u o się w b ra k u c z e rw o n y c h z ło ty c h , p o w o d u ją c y m g o rą c z k o w y za z ło ­ te m p o p y t. I fa k te m je s t , że m a ło b y ło z ło ty c h w o b ie g u w P o l ­ sce, z a p e w n e z p o w o d u n iz k ie g o s to s u n k u z ło ta d o s re b ra . W r. 1511 n p . ra c h u n k i s k a r b o w e n a 124,670 złp. d o c h o d u w y k a z a ły ty lk o 3,672 w złocie; w r o k u 1512 n a 65,475 złp. ty lk o 1,848 w z ło ­ cie 2). N ie k o rz y s tn a d la z ło ta r e la c y a p o w o d o w a ła z je d n e j s tr o n y

') W yniki mych obliczeń por. z tabelą zysków , obliczonych w ed łu g m em oryału Decyusza na str. 187. Koszty bicia trojaków i szóstaków w p rzy­ bliżeniu podałem na 12 gr., m usiały one b ow iem b yć nieco n iższe od k osztów

bicia groszy. _

2) Lubomirski: Trzy rozdziały z hist, skarb. str. 27, 30.

o d p ły w m o n e ty z ło te j do k ra jó w s ą s ie d n ic h , g d z ie k ru s z e c ż ó łty s ta ł w w y ż sz ej ce n ie , z d ru g ie j u k r y w a n ie z ło ta i tw o rz e n ie z n ie g o s k a r b ó w , o czem w s p o m in a o p in ia s e n a tu p ru s k ie g o z r. 1 3 2 6 . W s p o ­ m n ia n a o p in ia ra d z iła p o d n ie s ie n ie s to p y p ie n ię ż n e j ta k ie , a b y w a r ­ to ś ć w e w n ę trz n a m o n e ty d o s to s o w a ła się d o s to s u n k u h a n d lo w e g o z ło ta d o s r e b ra , s p o d z ie w a ła się b o w ie m w te n s p o s ó b z w a b ić i w y d o b y ć z u k ry c ia z ło te m o n e ty , o ra z u s ta lić k u rs . P o d n o s z e n ie się c e n y z ło te g o b y ło rz e c z y w iś c ie z n a c z n e , d o tk liw ie te ż o d b ija ło się n a n ie k tó ry c h z w ła s z c z a s ta n a c h . K ie d y w r. 1 5 0 2 za z ło ty w ę ­ g ie rsk i p ła c o n o 3 2 g ro s z e , w r. 1 5 0 6 ju ż 3 6 , w 1 5 2 2 r. 3 9 , 1 5 2 6 r. 4 0 , w 1 5 2 8 r. 4 5 g r .1). N a se jm ie p io trk o w s k im , n a k tó ry m w y d a n o o s ta te c z n e p o ­ s ta n o w ie n ia w s p ra w ie w y tę p ie n ia m o n e ty ś w id n ic k ie j i b ic ia g r u ­ bszej m o n e ty s re b rn e j, z a p a d ł ta k ż e d e k r e t k ró le w s k i, d a to w a n y z 16 lu te g o 1 5 2 8 2), a p o s ta n a w ia ją c y b icie w ła s n y c h d u k a tó w . N a s a ­ m ym w s tę p ie c z y ta m y n a s tę p u ją c e u m o ty w o w a n ie : R o z w a ż y w sz y n ie m a łą sz k o d ę , w y rz ą d z o n ą n a s z e m u k ró le w - s tw u w u b ie g ły c h la ta c h r ó ż n o ro d n o ś c ią m o n e t, z a s a d z a ją c ą się zaś n a tem , że w m ia rę w z ro s tu złej i cu d z o ło ż n e j m o n e ty , m o n e ta k r ó ­ le s tw a n a s z e g o s p a d a ła w c e n ie , w z ra s ta ła z a ś c e n a z ło ty c h , a p rz e z to i w s z y s tk ic h in n y c h rz e c z y , n a s z a zaś m o n e ta w ła s n a p o c z ę ła p o d le ć , n a o b e c n y m se jm ie g e n e ra ln y m , za r a d ą w s z y s tk ic h n a ­ szy c h s e n a to r ó w o b u s ta n ó w , o ra z w sz y stk ic h s ta n ó w n a s z e g o k ró le s tw a , w s p ra w ie p rz y jm o w a n ia i w y tę p ie n ia m o n e ty w tem k ró le s tw ie i zie m ia c h n a sz y c h d o s y ć w ie le z a rz ą d z iliś n ty i p o s t a ­ n o w iliśm y , ja k d o s ta te c z n ie w y ja ś n ia ją in n e n a s z e listy , w te j kw e- s ty i w y d a n e . P o n ie w a ż za ś b ra k m o n e ty zło tej w n a s z e m k ró le w - s tw ie n ie m a ło u cz u ć się d a je , a m o n e ta n a s z a ż a d n y m s p o s o b e m n ie o d z y s k a d a w n e j sw ej c e n y , j a k ty lk o p rz e z w z ro s t ilości z ło ­ ty c h , p ró c z te g o z a ś n ie m a m ię d z y w s z y stk ie m i k ró le s tw a m i ch rze- śc ia ń sk ie m i ta k ie g o , k tó r e b y n ie b iło z ło te j m o n e ty ..., p ra g n ą c te d y p rz y c z y n ić się i d o p o d n ie s ie n ia c h w a ły n a s z e g o k r ó le s tw a i k o ­ rz y śc i n a sz y c h p o d d a n y c h , p o s ta n o w iliś m y za r a d ą w s z y s tk ic h w y ­ żej w y m ie n io n y c h s ta n ó w k r ó le s tw a n a s z e g o , w k ró le s tw ie n a sz e m bić n o w e zło te , p o rz ą d k ie m i s p o s o b e m niżej o p isa n y m ". W d a l­ szy c h u s tę p a c h p o le c a k ró l M ik o ła jo w i S z y d ło w ie c k ie m u i L u d w i­ k o w i D e c y u s z o w i b ić z ło te , n a w z ó r w ę g ie rs k i. Z je d n e j g rz y w n y k ra k o w s k ie j, w k tó re j p o w in n o b y ć c z y ste g o z ło ta 237a k a r a ta czyli 47/ 48, ‘/a zaś k a r a ta s r e b r a , m ia ło w y jść s z tu k 5 6 . D o te g o

Ł) Gumowski: Moneta złota w P o lsce średniow iecznej str. 106. 2) Zagórski j. w. 113.

d la u z y s k a n ia w ię k sz e j trw a ło ś c i i k o lo ru c z e rw o n e g o , d o d a w a ć m ia n o 3 d e n a r y w a g i m iedzi ( = 3/ 256 g rz y w n y 1). W e d łu g te j s to p y b ite z ło te b ę d ą w y o b ra ż a ć z g łó w n e j s tr o n y w iz e ru n e k k ró le w s k i z te k s te m „ S ig is m u n d u s P rim u s R e x P o lo n i e “ i d a tą , z o d w ro tn e j h e rb y : p o ls k i, lite w s k i, ru sk i, p ru s k i i a u s try a c k i n a 5 p o lo w e j t a r ­ c z y u k o ro n o w a n e j, z le g e n d ą w o to k u „ J u s tu s u t p a lm a f lo r e b it“. A b y za ś lu d zi z a c h ę c ić do z w o ż e n ia z ło ta , o tw ie r a o rd y n a c y a m e n ­ n ic ę do p u b lic z n e g o u ż y tk u , p o z w a la ją c k a ż d e m u za w y n a g ro d z e ­ n iem 1 g r. o d sz tu k i p rz e b ija ć s w o je z ło to n a d u k a ty .

G e n e z a d e k r e tu k ró le w s k ie g o , w p ro w a d z a ją c e g o m o n e tę zło tą , n ie j e s t je d n a k d o tą d n a le ż y c ie w y ja ś n io n a . B ez k w e s ty i sam o o g ó ln e p o s ta n o w ie n ie w y p u s z c z e n ia w ła s n e j m o n e ty z ło te j, z a p a d ło n a se jm ie p io trk o w s k im , z d a je się j e d n a k , że z p ro je k te m ty m w y ­ s tą p io n o n a g le , że w s k u te k te g o z p o w o d u b ra k u ja k ie g o k o lw ie k p la n u sz c z e g ó ło w e g o , d o ty c z ą c e g o s to p y n o w e j m o n e ty , z a d o w o ­ lo n o się o g ó ln ik o w e m p o s ta n o w ie n ie m , p rz e p ro w a d z e n ie w sz c z e ­ g ó ła c h p o z o s ta w ia ją c k ró lo w i. W id z ie liśm y p o p rz e d n io , że Zjrg- m u n t I., p o ru s z a ją c k w e s ty e m o n e ta r n e n a se jm a c h , p rz y c h o d z ił z a w sz e z p ro je k te m g o to w y m , u ło ż o n y m p rz e z cz ło w ie k a, z n a ją c e g o się n a rz e c z y , a to w ty m Celu, b y s tw o rz y ć i d ać p o d n a r a d y j a ­ k ą ś p o z y ty w n ą p o d s ta w ę , n a s p ra w a c h m o n e ta r n y c h b o w ie m m ało k to w ó w c z a s d o b rz e się zn ał. T a k b y ło w r. 1526, 1527, n ie in a ­ czej n a o m a w ia n y m se jm ie p io trk o w s k im w r. 1528. P r o je k t k re ś lił D e c y u sz , k ró l go p r z e d s ta w ia ł i p o d d a w a ł n a ra d z ie . P rz y w p r o w a ­ d z e n iu m o n e ty z ło te j, p o s tą p io n o z n ie w y ja ś n io n y c h p rz y czy n o d ­ m ie n n ie . W s k a z u je n a to list T o m ic k ie g o do D e c y u s z a , z d a tą : R a ­ d o m 5 m a rc a r. 1528. D o n o s z ą c w nim D e c y u s z o w i, że sp is a n e z o s ta ły i p rz y g o to w a n e lis ty w s p ra w ie p rz e b ic ia i s k u p ie n ia m o ­ n e ty ś w id n ic k ie j, p isz e T o m ic k i d a le j, że p rz y g o to w u je się n a d to lis ty w s p ra w ie b icia z ło ty c h , „se d o p u s e s t, u t v o s s c r ib a tis fo r­ m u la m e t e x e m p lu m illo ru m , n a m n o s n e s c im u s , q u o g ra d u e t va- lo re iid e m a u re i c u d i d e b e a n t" 2). P o n ie w a ż n ie m a ż a d n y c h przjr- czy n , d la k tó r y c h b y D e c y u s z m ó g ł n ie z a d o ść u c z jm ić tym ż ą d a ­

R E F O R M Y M O N E T A R N E W P O L S C E . 291

') Dr. Gumowski, om awiając w cyt. dziele o r d y n a c y ę z r. 1528, mówi n a str. 103(230) „Czystość złota p r z e p is u je o rd y n a c y a powyższa n a 237» kara- rató w , reszta t. j. '/a k a ra ta po w in n o być domieszki s r e b r a z Vt8 częścią m i e ­ d z i“. P om ija jąc n iejasność b r z m ie n ia tego zdania, pozwalającą V48 miedzi o d ­ nieść bądź do Va kara ta, b ądź do 24 k aratów , stw ie rdz ić nam w ypada , że dr, G um ow ski popełni! om yłkę w oznaczeniu przy m iesz k i miedzi, k tó rą o r d y n a ­ cya po d aje tak, ja k m y w pow yższ ym ustępie.

n io m , p rz e to n a le ż y u z n a ć za rz e c z z u p e łn ie p e w n ą , że s z c z e g ó ­ ło w a część o rd y n a c y i, d o ty c z ą c a s to p y n o w y c h z f c ^ c h , je s t w ła ­ s n o ś c ią D e c y u sz a . W te m o ś w ie tle n iu p rz e d s ta w ia się p rz e to s p r a ­ w a n a s tę p u ją c o : p o s ta n o w ie n ie z a p a d ło n a sejm ie p io trk o w s k im , n a s tę p n ie o r a d ę w p ro w a d z e n ia w ży c ie te g o p o s ta n o w ie n ia u d a n o się d o D e c y u sz a , p o c z e m d o p ie ro w y d a n o o rd y n a c y ę , k ła d ą c n a n iej d a tę w c z e śn ie jsz ą . T e n sa m w z g lą d p ra k ty c z n y , k tó r y s p o w o d o w a ł p rz y w p r o ­ w a d z e n iu n o w y c h g a tu n k ó w m o n e ty s re b rn e j z a trz y m a n ie d a w n e j sto p y , s k ło n ił ta k ż e D e c y u s z a d o o b ra n ia za w z o rz e c p o ls k ic h d u ­ k a tó w c z e rw o n y c h z ło ty c h w ę g ie rs k ic h , ja k o n a jb a rd z ie j w P o ls c e ro z p o w s z e c h n io n y c h i n a jw ię k sz e m c ie sz ą c y c h się u z n a n ie m . In n e flo re n y , j a k re ń s k ie i h o rn e ń s k ie , k tó re w d u że j liczb ie o b ie g a ły w P ru s ie c h , n ie c h ę tn ie p rz y jm o w a n o w P o ls c e , s tw o rz e n ie za ś o d ­ rę b n e g o g a tu n k u w y w o ła ło b y z a m ie sz a n ie , łą c z ą c e się z k o n ie c z ­ n o ś c ią o b lic z e n ia s to s u n k u do m o n e t o b ie g a ją c y c h . Z a trz y m a n ie s to p y w ę g ie rsk ie j n ie w p ro w a d z a ło ża d n e j zm ian y , p ró c z tej, że w m ie jsc e w ę g ie rs k ie g o w y k ła d n ik a k u rs u m o n e t s re b rn y c h w p r o ­ w a d z a ło p o lsk i.

C zy je d n a k o w o ż s p e łn iły się n a d z ie je , z w ią z a n e z w p ro w a d z e ­ n iem m o n e ty zło tej i g ru b s z e j s re b rn e j, czy z a p o b ie ż o n o ro s n ą c e j d ro ż y ź n ie ? N a jb liższ e c z a sy o k a z a ły , że łu d z o n o się co do siły s k u t­ k ó w . W p r a w d z ie u r e g u lo w a n ie s to s u n k ó w w p ły n ę ło n a to , że c e n a zło te g o , k tó ra m ię d z y ro k ie m 1526 a 1528 p o d n io s ła się z 40 g r. aż n a 45, p o w o ln ie j się p o d w y ż sz a ła , n ie b y ł to je d n a k r e z u lta t, ja k ie g o się s p o d z ie w a n o , bo p rz e c ie ż w o k re s ie u b ie g ły m p rz e d r. 1526, m im o ro z s tro ju , w a h a n ia w zw y ż c e n y c z e rw o n e g o z ło ­ te g o n ie b y ty w ię k sz e (1 505— 1515 z 36 g r. n a 37, 1518— 1526 z 38 g r. n a 40, z a ś o d r. 1528— 1545 z 45 g r. n a 50 g r.) J). P rz y c z y n y te g o n ie k o rz y s tn e g o o b ja w u ła tw o się d o sz u k a ć . N a jp ie rw n ie u d a ło się w z u p e łn o ś c i u s u n ię c ie b ra k u c z e rw o n y c h z ło ty c h w P o ls c e p rz e z e m isy ę w ła s n e j m o n e ty zło tej. P o ls k a , n ie p o s ia d a ją c w ła ­ s n y c h k o p a lń zło ta , m u s ia ła k ru s z e c te n s p ro w a d z a ć z W ę g ie r, a lb o też k u rs u ją c e w P o ls c e z ło te s k u p y w a ć i p rz e b ija ć w m e n n ic y n a sw o je . S tą d w y n ik b y ł ta k i, że m e n n ic a k ra k o w s k a w 1. 1528—-1530 n a ra c h u n e k k ró le w s k i i p r y w a tn y w y b iła z a le d w ie s z tu k 7171 2), co n a tu ra ln ie b jd o k ro p lą w m o rzu , m e n n ic a za ś to ru ń s k a m ię d z y r. 1530 a 1531 w y p u ś c iła zło ty c h 1643 3). C ięższe p rz y te m n ie c o

') Gum owski j. w. str. 106.

3) Czapski: Catalogue II, str. 444.

3) S c h rö tte r: T h o r n e r Z a i n p ro b e n 1528—1535 — Z e itsc h r. f. Num. XX V, str. 254.

R E F O R M Y M O N E T A R N E W P O L S C E . 293 o d w ę g ie rsk ic h i n ie m ie c k ic h te g o c z asu , b y ły p r a w d o p o d o b n ie e k s p o r to w a n e 1). T a k w ięc p o d n io s ły „ c h w a łę k ró le s tw a " , ale nie u s u n ę ły „n o n p a r v a m p e n u ria m a u r e o ru m " . Z d ru g ie j s tr o n y j e ­ d n a k n a le ż jr z a zn ac zy ć, że n a d z ie je o b n iż e n ia c e n y z ło te g o li t}dko p rz e z p o m n o ż e n ie je g o ilo ści i z a p ro w a d z e n ie ła d u n a w ła s n y m r y n k u p ie n ię ż n y m , b y ły w y n ik ie m sła b e j o ry e n ta c y i w k w e s ty a c h ek o n o m ic z n y c h . N ie w id z ia n o , że z w y ż k a lu b z n iż k a c e n y d u k a ta , z a le ż y p rz e d e w s z y s tk ie m o d w s p ó łc z e s n e j p ro d u k c y i ilo ścio w ej z ło ta i s r e b r a i w y n ik a ją c e j s tą d re la c y i n a c a ły m ry n k u e u r o p e j­ skim . S a m o je d n a k ż e s tw o rz e n ie 6 g a tu n k ó w m o n e ty s re b rn e j i z ło ­ te j, a p rz e z to g r u n to w n a p rz e m ia n a d o ty c h c z a s o w e g o p o ls k ie g o s y s te m u m o n e ta r n e g o , o ra z o c z y sz c z e n ia p ie n ią d z a o b ie g o w e g o i lic h y c h p ó łg ro s z y św id n ic k ic h , n ie d a ło b y n a m n a le ż y te g o w y o ­ b ra ż e n ia o r e z u lta ta c h k ró le w s k ic h s ta r a ń z la t 1526/8, g d y b y ś m y n ie w ciąg li w to k n a s z e g o o p o w ia d a n ia i n ie p rz e d s ta w ili k o ro n y w s z y stk ic h ó w c z e sn y c h re fo rm , un ii m o n e ta rn e j P o lsk i i P ru s , m a ­ ją c e j n ie ty lk o d o n io s łe z n a c z e n ie p ra k ty c z n e , ale i p o lity c z n e : p r a ­ k ty c z n e p rz e z to, że u s u w a ła n ie d o g o d n o ś c i, p ły n ą c e z o d m ie n n o śc i s to p y m o n e ta rn e j, p o lity c z n e , że p rz y c z y n ia ła s ię d o śc iśle jsz e g o s p rz ę g n ię c ia o d rę b n y c b części p a ń s tw a , d o u p r a g n io n e g o „ p o je d n a ­ n ia u m y s łó w " . Z w ró c iliśm y w ro z d z ia le d ru g im u w a g ę n a d o n io s łe z n a c z e n ie a r ty k u łu k ra k o w s k ie g o p o k o ju z r. 1525, k tó r y s tw o rz y ł g r u n t p o d d a lsz e p e r tr a k ta c y e w s p ra w ie z je d n o c z e n ia m o n e ta rn e g o . Z y g ­ m u n t I. z a b ra ł się e n e rg ic z n ie i z rę c z n ie do rz e c z y z p o c z ą tk ie m ro k u n a s tę p n e g o . D n ia 17 k w ie tn ia z je c h a ł w ś w ie tn y m o rsz a k u , ze z b ro jn y m o d d z ia łe m , p o w ię k s z o n y m h u fc a m i p rz y b y ły c h k sią ż ą t, p o m o rs k ie g o i m e k le m b u rs k ie g o , o ra z k się c ia p ru s k ie g o A lb re c h ta , do G d a ń sk a , g d zie n a jp ie r w u k a r a ł s u ro w o p rz y w ó d c ó w b u n tu , p o te m p r z y s tą p ił w ra z z o b e c n e m i d o sto jn ik a m i do n a r a d n a d o rd y n a c y ą ziem p ru sk ic h , p rz y c z e m p o ru s z y ł ta k ż e k w e s ty ę m o n e ­ ta r n ą , k o rz y s ta ją c z o b e c n o śc i ks. A lb re c h ta . N ie m ó g ł w p r o s t o b ra ć sto s o w n ie js z e j ch w ili i le p s z y c h ś ro d k ó w . P a r ty ę m ie s z c z a ń ­ sk ą , n a k tó re j czele s ta ł p o tę ż n y G d a ń s k , s te ro r y z o w a ł s u ro w y m w y ro k ie m , m o ż n o w ła d z tw o i s z la c h tę p o z y s k a ł d la s w y c h p la n ó w o rd y n a c y ą d la ziem p ru s k ic h , m a ją c ą n a ce lu ż y w io ł m ie sz c z a ń sk i p rz e w a ż y ć ż y w io łe m sz la c h e c k im i p rz e z to ziem ię p r u s k ą P o ls c e

u p o d o b n ić J). T y lk o k s. p ru s k i s ta ł n a s ta n o w is k u o p o rn e m , u z a ­ le ż n ia ją c s w ą z g o d ę od: p o ro z u m ie n ia się ze s ta n a m i, o d u d z ie le n ia m u p rz e z k ró la z a siłk u n a p r z e p ro w a d z e n ie o d p o w ie d n ie j re fo rm y , o s ta te c z n e g o p o ró w n a n ia m o n e ty P r u s k ró le w sk ic h z m o n e tą k o ­ ro n n ą , w re sz c ie od z ło ż e n ia m u p rz y rz e c z e n ia , że n ig d y k ró l n a te r y to r y u m k s ię s tw a n ie z a ło ż y sw ej w ła sn e j m e n n i c y 2). Z te g o p o w o d u n ie m o g ło p rz y jść d o o s ta te c z n e g o z a ła tw ie n ia s p ra w y , a r ty k u ł b o w ie m o rd y n a c y i ziem p ru s k ic h , o p u b lik o w a n e j w d. 18 lip c a r. 1526, ch o c ia ż p o s ta n a w ia p o ró w n a n ie m o n e t w d u c h u ż y ­ cz eń k ró la , m a z n a c z e n ie u c h w a ty je d n o s tr o n n e j, n a k tó r ą n ie d ało sw ej z g o d y m ie s z c z a ń s tw o , u p ra w n io n e do p o d n ie s ie n ia g ło s u ze w z g lę d u n a sw e p rz y w ile je , o ra z ks. p ru s k i; p ie rw s z e z tej p rz y ­ cz y n y , że się g o o to n ie p y ta n o , d ru g i z o b a w y ś c ie ś n ie n ia sw y c h p ra w . N iem n iej a r ty k u ł te n p o s ia d a d u ż ą d o n io s ło ś ć , n ie s ta w ia b o w ie m u n ii w fo rm ie żjm zen ia, a le u c h w a ły szc z e g ó ło w e j z d o łą ­ cz o n y m p ro je k te m b ic ia m o n e ty . S ta n o w i o n , co n a s tę p u je : d a w n a m o n e ta p r u s k a m a b y ć u s u n ię ta , w je j z a ś m ie jsc e b ita p o tró jn a n o w a , p o d zn a k am i k ró la i P ru s , m ia n o w ic ie : g ro sz e , szeląg i i o b o le c z y li d e n a ry , i to ta k , a b y 20 g r. tw o rz y ło 1 g rz y w n ę , 40 g r. 2 g rz y w n y , a lb o 1 d u k a ta w ę g ie r., 3 szeląg i 1 g ro sz , a 6 d e n a ró w 1 sz e lą g . M o n e ta ta p o w in n a w a r to ś c ią rz e c z y w is tą , s to p ą i c e n ą o d p o w ia d a ć p o lsk ie j n o w e j, k tó r a p o d o b n ie m a b y ć b ita , ta k , a b y 1 g ro s z p ru sk i ró w n a ł s ię p o lsk ie m u , sz e lą g 2 te rn a ro m , d e n a r d e ­ n a ro w i. W te n s p o s ó b b ita m o n e ta b ę d z ie m ia ła z a p e w n io n y ed y - k te m k ró le w s k im s w o b o d n y k u rs w c a łe m k ró le s tw ie , n a M azow szu i n a L i t w i e 8).

A r ty k u ł p ru sk ie j o rd y n a c y i ściślej i sz c z e g ó ło w ie j u jm u je rzecz, an iżeli s ty c z n io w e p o s ta n o w ie n ie se jm u p io trk o w s k ie g o te g o ż ro k u , k tó re ze w z g lę d u n a m a ją c e się to c z y ć ro k o w a n ia o je d n ą s to p ę , z a d e c y d o w a ło w n a jo g ó ln ie js z e j fo rm ie o b ic iu trz e c h ro d z a jó w m o n e ty , b e z o k re ś le n ia c ię ż a ru i z ia rn a , o ra z s to s u n k u do z ło te g o . M im o to z m u siło s ta n y p ru s k ie d o o b ra n ia tej sam ej o g ó ln e j p o d ­ s ta w y p rz e z p rz y ję c ie ja k o z a s a d y b ic ia p o tró jn e j m o n e ty , p o s t a ­ w iło j e b o w ie m w o b e c fa k tu d o k o n a n e g o . D a ją c j e d n a k s w ą z g o d ę n a p o ró w n a n ie m o n e t, ró w n o c z e ś n ie n ie o m ie s z k a ły s ta n y w m y śl ż ą d a ń m e m o ry a lu K o p e rn ik a d o m a g a ć się d o s to s o w a n ia m o n e ty do z ło te g o w ę g ie rs k ie g o , o ra z z a trz y m a n ia sz e lą g a , ja k o m o n e ty

*) Szujski: Dzieje P o lsk i II, 253/4.

*) Schwinkowski: D as G eldw esen in P reu ssen unter H erzog Albrecht (1525—1569) Zeit. f. Num. X X VII, str. 192,/3.r

R E F O R M Y M O N E T A R N E W P O L S C E . ₂₉₅ p o w s z e c h n ie w P ru s ie c h p rz y ję te j, p rz e z co s ta n ę ły w s p rz e c z n o ś c i z p rz e d ło ż o n y m im m e m o ry a łe m D e c y u s z a , p o p ie r a n y m p rz e z k ró la . Z o b a c z y m y , że z a s tr z e ż e n ia te , n a k tó r e k ró l z e z w o lił, s ta n ą się w p rz y sz ło śc i p rz y c z y n ą z n a c z n y c h tru d n o ś c i. S u k c e s Z y g m u n ta I. b y ł p o ło w ic z n y . K s. A lb r e c h t p o d p o z o re m k o n ie c z n o ś c i p o r o z u ­ m ie n ia się ze s ta n a m i z a s tr z e g ł s o b ie te rm in s ta n o w c z e g o o ś w ia d ­ c z e n ia do św . M a rc in a ; m ia s ta , k tó ry c h p rz y s ta n o w ie n iu o rd y n a - cy i w c a le się o z d a n ie n ie p y ta n o , w id z ia ły w z m ia n ie s to p y p ró b ę p o d n ie s ie n ia c z y n sz ó w s z la c h e c k ic h ze s z k o d ą re s z ty k ra ju i z tej p rz y c z y n y p rz e c iw u c h w a le p r o te s to w a ły . W te n s p o s ó b o d g r o ­ d z iły się w P r u s ie c h k ró le w s k ic h je s z c z e siln ie j o d s ie b ie p a r ty e s z la c h e c k o -m o ż n o w ła d c z a i m ie s z c z a ń s k a 1). P r u s y k sią ż ę c e ró w n ie ż s p rz e c iw ia ły się re fo rm ie . S p rz e c z n o ś c i j ś c ie ra n ie się in te r e s ó w p o w o d o w a ło , że u k ła d y o s to p ę m o n e ta r n ą n ie b ie g ły p o linii p r o ­ stej o d p o d s ta w y , s tw o rz o n e j p rz e z o rd y n a c y ę , a le d o z n a w a ły licz­ n y c h z a ła m a ń i zb o c z e ń .

I ta k ju ż w r o k u n a s tę p n y m n a se jm ik u m a lb o rs k im z 18 s ty ­ cz n ia w ię k sz o ść sz la c h e c k a , w b r e w o rd y n a c y i, n ie licząc się z w p r o ­ w a d z e n ie m d o P o ls k i n o w e j m o n e ty , u c h w a liła p ro s ić k ró la n a n a jb liż s z y m se jm ik u e lb lą sk im o p rz y w ró c e n ie m o n e ty p ru s k ie j d o d a w n e g o s ta n u z p rz e d la t 30 d o 40, p r a g n ą c p rz e z to d o p r o w a ­ dzić do u p ra g n io n e g o p o d n ie s ie n ia s to p y m o n e t a r n e j 2). C o d z iw ­ n ie js z a je d n a k , sam k ró l d a ł się z b a ła m u c ić i p rz e z u s ta sw e g o p o ­ sła, B a liń sk ie g o , p o d n ió s ł i p o p a r ł s p r a w ę p rz y w ró c e n ia d a w n e j s to p y n a se jm ik u e lb lą s k im z lip c a r. 1527 3). P o n ie w a ż z a ś m ia s ta p ru s k ie s p o s trz e g ły , że ta k ie u re g u lo w a n ie s to s u n k ó w lep iej z a g w a ra n tu je s a m o is tn o ś ć p ru s k ie g o m e n n ic tw a , aniżeli s to p a w s p ó ln a , p rz y k la - s n ę ły c a łe m u p ro je k to w i, w o b e c c z eg o ła tw o p rz y s z ło do p o r o z u ­ m ie n ia i z g o d n e j u c h w a ły , s ta n o w ią c e j co n a s tę p u je : n o w y p ie n ią d z p ru s k i, s k ła d a ją c y się z g ro s z y , s z e lą g ó w i d e n a ró w , m a b y ć ta k b ity , a b y z c h e łm iń sk ie j g rz y w n y fa jn u (1 5 7 3 łu t.) w y c h o d z iło 10 g rz y w ie n lic z e b n y c h = 200 g r., 40 g ro s z y szło n a 1 zł., 3 sz e lą g i n a 1 g r„ a 6 d e n a ró w n a 1 s z e l ą g 4)- J a k się z te g o o k a z u je , p r u ­ sk ie s ta n y le p ie j w ty m w y p a d k u u m ia ły w y z y s k a ć z a s trz e ż e n ie o rd y n a c y i z r. 1526 co d o c e n y z ło te g o w n o w e j m o n e c ie , an iże li k ró l o g ó ln e p o s ta n o w ie n ie o z r ó w n a n iu m o n e t. U c h w a ła p o w y ż ­ sza, d o k tó re j p rz y c z y n ił się sa m k ró l, u n ic e s tw iła o w o c e d a w n y c h

') L engnich I. 24/5. *1 Schw inkow ski j. w. 199.

3) Act. Tom. IX, str. 179—L engnich I. 30. r) Lengnich I. 30/31.

je g o z a b ie g ó w , u trz y m u ją c o d rę b n o ś ć s to p y , a s tą d k o n ie c z n o ś ć ta ry f o w a n ia m o n e t p o ls k ic h w P ru s ie c h , p ru sk ic h w P o ls c e . N ie d a ł p rz e c ie ż n a n ią sw ej z g o d y ks. A lb re c h , k tó r y s p rz e c iw ia ł się p o d n ie s ie n iu s to p y ze w z g lę d u n a k o sz ta , a Z y g m u n t I., s p o s trz e g ł­ sz y p ó źn iej sw ó j b łą d , d o m a g a ł się z re a liz o w a n ia a r ty k u łu o rd y - n a c y i p ru s k ie j p rz e z z a a k c e p to w a n ie b e z w z g lę d n e s to p y p o ls k ie j, w p ro w a d z o n e j o rd y n a c y ą p a ź d z ie rn ik o w ą z r. 1526 1). W in s tru k c ja , d a n e j p o s ło w i s w e m u n a se jm ik E lb lą s k i, o d b y ty w m a rc u r. 15X8, n a k a z u je b e z z w ło c z n ie p o ro z u m ie ć się s ta n o m P r u s k ró le w s k ic h z k się c ie m co d o b ic ia m o n e ty , w p rz e c iw n jm r ra z ie b o w ie m sam n a k a ż e w o b u c z ę śc ia c h P r u s bić m o n e tę tej c e n y i w a rto ś c i, co w P o lsc e , w e d łu g p o s ta n o w ie n ia o rd y n a c y i g d a ń s k i e j 2). N ie m o ­ g ło je d n a k n a se jm ik u ty m d o jść d o p o ro z u m ie n ia , w o b e c czego w y z n a c z o n o n o w y sejm ik n a św . S ta n is ła w a w M a lb o rg u , g d zie m ia n o s p ra w ę b ic ia n o w e j m o n e ty o s ta te c z n ie ro z s tr z y g n ą ć 8).

N o w y se jm ik z b ie ra ł się w s z c z ę śliw sz y c h w a ru n k a c h ; k s. A l­ b re c h t, k tó r y d o tą d s ta ł n a s ta n o w is k u n ie p rz e je d n a n e g o p rz e c iw ­ n ik a re fo rm y , u g ią ł się w o b e c s ta n o w c z o ś c i k r ó la i n a k w ie tn io ­ w y m se jm ik u w K ró le w c u w r. 1528 p rz e fo rs o w a ł s p ra w ę re fo rm jr m o n e ta rn e j

i).

J e d n a p rz e to p o w a ż n a tru d n o ś ć z o s ta ła u s u n ię ta . N a s ta n y p ru s k ie s ta r a ł się o d d z ia ła ć D e c y u s z w d u c h u p o s tu la tó w k ró la , k ie d y z a ś n ie z n a n e je g o p ism o , p rz e s ła n e n a se jm ik e lb lą ­ sk i, s k u tk u sw e g o n ie o s ią g n ę ło , w y je c h a ł d o G n ie z n a , a b y s tą d p o k ie ro w a ć c a łą re fo rm ą m o n e ta r n ą n a se jm ik u m a lb o rs k im 5). W dn. 28 k w ie tn ia r. 1 528 p rz e s y ła sta n o m , z e b ra n y m w M a lb o rg u , list, w k tó ry m w j a s n y s p o s ó b z w ra c a u w a g ę n a n a s tę p s tw a o d m o w ­ n e g o p o s ta n o w ie n ia . N a ty c h m ia s t m ia ła b y ć u rz ą d z o n a m e n n ic a w P o z n a n iu , k tó re j o tw a r c ie p o w ie r z a ł e d y k t z 17 lu te g o 1528 r. o p in ii p o d s k a r b ie g o i je g o z a s tę p c y , a n ie w T o ru n iu , p rz e z co c ię ż a r p rz e b ic ia m o n e ty św id n ic k ie j s p a d łb y n a sam e P r u s y 6). J e s t rz e c z ą p ra w d o p o d o b n ą , że to w jm aźne o ś w ia d c z e n ie w p ty n ę ło w p e ­ w n ej m ie rz e n a d o jśc ie d o s k u tk u u c h w a ły m a lb o rs k ie j. K ró l sam n ie w y s ła ł s p e c y a ln e g o p o s ła , ani n ie p o s ła ł p u n k tó w o b ra d , s e j­ m ik b o w ie m m iał z a ła tw ić to , czeg o p o p rz e d n i n ie d o k o n a ł.

*) Act. Tom. X. str. 56. 2) Act. Torn. X. str. 33/4. 3) L engnich I. 43. Doc. 31/3. 4J Schw inkow ski j. w. 207/12.

5) Semrau: Jost Ludwig D ietz und die Münzreform unter Sigism und I. str. 37.

6) Tamże Doc. I. Rozprawka Sem raua jest kilkustronicowym szkicem, niem al bez wartości, w ydrukow anym w Mitt. d. Coppern. V. H. 14. str. 33/40.