Piotr Biegański
Odbudowa Starego Miasta w
Warszawie
Ochrona Zabytków 6/2-3 (21-22), 78-85
R ye. 85. Panorama W arszaw y w g D ahlberga z X V I I w. R ycina Boecka z II poł. X V I I I w.
ODBUDOWA STAREGO MIASTA W WARSZAWIE
P I O T R B IE G A Ń S K I
W śród za g a d n ień o d b u d o w y z a b y tk ó w W a rsz a w y n iew ątp liw ie n ajw ażn ie jszy m i n a j tru d n iejszym b y ła o d b u d o w a S ta reg o M ia sta .
T ru d n o śc i, które w p ierw szym rzę d zie k o m p lik o w a ły z d a w a ło b y się ja sn o p ostaw ion ą d e c y zję o d b u d o w y , p ły n ę ły n ie tylk o z fak tu o gro m n ego zn iszcze n ia d z ie ln ic y starom iej skiej, ale g łó w n ie z b ra k u m ożn ości p ro w a d z e n ia sy ste m aty czn y ch b a d ań p rzed doko n an iem c a łk o w ite g o o d g ru z o w a n ia .
B o g a ty m a te ria ł ik o n o g ra fic zn y i in w e n ta ry z a c y jn y p o zw o lił w zg lę d n ie szyb k o na sp rec yzo w a n ie z a ło żeń ko n serw atorsk ich i g łó w n y c h w y ty c z n y c h d la o d b u d o w y . W ła ściw a je d n a k p ra c a n ad sp o rzą d zen iem p la n ó w u rb a n isty c zn y c h i p ro jek tó w a rch i tek to n iczn y ch p o d jęta została w roku 1948 tzn. w te d y , k ied y z terenu S ta reg o M iasta
R ye. 87. W idok w ylotu ul. Jezuickiej na R yn ek przed zniszczeniem. R yc. 88. W idok wylotu ul. K rzyw ego K o ła na Rynek przed zniszczeniem.
z a c z ę ły z n ik a ć w ielo p ię tro w e h a łd y g ru z u i kie d y m o żn a b y ło p rzy stą p ić d o b a d a n ia m u ró w i ele m e n tó w za c h o w a n e j a rc h ite k tu ry śred n io w ieczn eg o m iasta.
P la n o w a a k cja o d g ru z o w a n ia z ro k u n a ro k ro zsze rza ła się i w ro k u 1950 szerok im fro n tem o b jęła c a ły teren. P r a c a ta w y m a g a ła o p ra c o w a n ia m e to d y p o stęp o w an ia , któ ra b y ła n ieo d zo w n a d la teren u , g d zie k a ż d y fra g m e n t n a w et n a jb a rd zie j n ad w ą tlo n ej kon stru kcji lu b b a rd z o zn iszczo n eg o o b iek tu m ó gł w yja śn ić n iejed n ą w ątp liw o ść i ro z w ią z a ć n ie je d n ą za g a d k ę kon serw atorską.
O d p o w ie d n io p o in stru o w an i o d c in k o w i in sp e k to rzy ro z to c zy li p ie c z ę n a d ro b o ta m i śled ząc p ra c e p rz y u su w a n iu g ru z u , p rz y ro z b ió rk a c h , p rz y o d słan ian iu fra g m e n tó w z a c h o w a n y c h b u d y n k ó w . O g ro m n e u słu gi w tej p r a c y o d d a ły b ry g a d y ro b o tn icze , które d zięk i a kcji o d czy to w ej z p ełn ą św ia d o m o ścią i ro z w a g ą w y k o n y w a ły sw oje z a d an ie. W z g lę d y ostrożn ości p o d y k to w a n e troską o w y d o b y c ie z ru in w szystk iego tego, co p rz ed sta w ia ło w arto ść d la p ra w id ło w e j o d b u d o w y , n ie p o zw o liły n a w p ro w a d ze n ie n a teren S t. M ia sta pełnej m e c h a n iz a c ji. D e c y zje co d o ro zb ió rek n a w e t ty ch fra g m e n tó w d o m ó w , któ re w g p la n u n ie b y ły p rz e w id zia n e d o o d b u d o w y , z a p a d a ły p o zb a d a n iu w ą tk u m u ró w i u stalen iu p rz y b liż o n e g o okresu ic h p o w sta n ia . D zię k i tak p o stę p u ją cy m p ra co m p r z y o d g ru z o w a n iu S t. M ia sta o d k ry to w iele n ie z n a n y c h n am elem en tó w d aw n ej ko n stru k cji i h isto ry czn e g o u k szta łto w a n ia c a łej d zie ln ic y . W św ietle ty c h o d k ry ć s ta ły się z ro zu m ia łe i o czyw iste h ip o te z y kon serw atorskie id ą c e po lin ii o d tw o rzen ia u k ła d u p rzestrzen n eg o m ia sta w o p a rciu o je g o śre d n io w iec zn y p la n i o je g o X V I I - i X V I I I - w ie c z n ą a rch ite k tu rę.
R yc. 89. Dekoracja rzeźbiarska zw or nika portalu po konserwacji — Piwna 13.
Z ru in b a rb a rzyń sk o zn iszczo n eg o p rzez h itle ro w có w za b y tk o w e g o m iasta w y ło n iły się p o kaźn e fra g m e n ty o b rc n n y c h m u ró w śred n io w ieczn ych , o p a s u ją c y c h p o d w ó jn ą lin ią S ta re M ia sto w zd łu ż u lic P o d w a la i M o sto w e j, z ap o m n ia n e i n ieistnie ją c e o d d a w n a u lic zk i ja k Ż y d o w sk a (b o czn a od u l. W ą s k i D u n a j), ja k « K a te d ra ln a » (łą c zą c a na w ysokości K a te d r y ul. P iw n ą ze Św iętojań ską) j a k w re szcie p rzejście m ię d zy K a te d r ą i kościo łem J e z u itó w . S ta ły się czy te ln e w szystkie go tyck ie e le m e n ty z a b u d o w y , za c h o w a n e n ieraz do w yso kości 3 p iętra w ścian a ch s zc zy to w y c h , o ra z w iele p iw n ic , w śród k tó ry ch n a szc zeg ó ln ą u w a g ę z a s łu g u ją g o ty c k o sklepion e p iw n ice w d o m a ch p rz y R y n k u 19 i 21 o ra z p rz y u l. J e z u ic k ie j 6. O d k r y te z o s ta ły b o g a to zd o b io n e szesn astow ieczn ym i fres k a m i g o ty c k ie w n ęk i, fra g m e n ty p o rtali w ejścio w y c h o raz p ierw o tn e k ształty sieni i k la tek sch o d o w y c h .
R o z ra s ta ją c e się b a d a n ia n a u k o w e p rzeję ła w 1951 ro k u K o m is ja B a d a ń D a w n e j W a rs z a w y , k tó ra w c ią g u d w ó c h la t z e b ra ła b a rd z o b o g a ty m a te ria ł n a u k o w y , d o tej p o ry tak m e to d y czn ie n ie o p ra c o w a n y i n ie u sy stem a tyzo w a n y. J u ż dziś w p rz e d e d n iu za k o ń c z e n ia o d b u d o w y S ta reg o M ia sta m o ż n a stw ie rd zić, że o g ro m n y w k ła d p ra c y m ło d y ch n a u k o w c ó w , h isto ryk ó w , a rc h ite k tó w i ko n serw atoró w p rz y c z y n ił się do w zb o g a c e n ia n aszyc h w iad o m o ści o p ie rw o tn y c h śla d a c h o sad n ictw a n a sk arp ie w a
r-R yc. 90. Projekt odbudowy St. M iasta sporządzony na podstawie badań konserwatorskich w latach 1945— 48.
szaw skiej, o k u ltu rze m a terialn ej p ierw szych m ieszka ń có w S tarej W a rs z a w y i o c h a ra k te ry styc zn y ch c e c h a c h u k ła d u p rzestrzen n eg o z e społu starom iejskiego.
N a p o d sta w ie z e b ra n y c h w ten sposób a u te n ty c zn y c h d o w o d ó w i w o p a rc iu o z g ro m a d zo n e w U r z ę d z ie K o n se rw a to rsk im a r c h i w aln e m a te ria ły zo sta ły u stalo n e ostateczn e w y ty c z n e kon serw atorskie d la z a b y tk o w e j d z ie l n ic y starom iejskiej.
D o d a ć p rz y ty m n a le ży , że w yże j w sp o m n ian e w y ty c z n e o p ra c o w a n e zo sta ły p rzez U r z ą d K o n se rw a to rsk i z u w zg lęd n ien ie m n a stęp u ją c yc h za ło ż e ń g e n e ra ln y c h :
1. D z ieln ic a starom iejska staje się je d n y m z ele m e n tó w so cjalistyc zn eg o p lan u o d b u d o w y S to licy .
2. D z ieln ic a starom iejska w in n a o d zysk ać d ro g ą reko n stru k cji w szystkie w a lo ry u k ła d u p rzestrzen n eg o i p la sty czn eg o z n a jle p sz y c h okresów je j ro zw o ju k u ltu
ra ln o -a rty sty czn eg o .
3. D zie ln ic a staro m iejsk a je s t je d n y m z n a j w a żn ie jszy c h p u n k tó w ru c h u tu r y s ty c z nego za b y tk o w e j W a rs z a w y .
4. D o d z ie ln ic y starom iejskiej stosują się ry g o ry osiedla m ieszk an io w eg o .
Ryc. 91. Nowa dekoracja rzeźbiarska portalu — - Piw na (i.
R yc. 93- W idok z narożnika Wąskiego i Szerokiego Dunaju w stronę R ynku przed zniszczeniem.
5- D zieln icę starom iejską w yp o sa ży się w e w szystkie n o w o czesn e u rzą d z e n ia te c h n ic z n e . W re zu lta c ie w szystk ich w y ż e j w y m ie n io n y c h zało żeń p rz y ję ty c h p rz y o p ra co w a n iu p ro jek tu jj o d b u d o w y S ta reg o M ia sta za ryso w a ł się u k ład p rzestrzen n y d z ie ln ic y ściśle o p a rty n a śred n io w ieczn ej sieci u liczn e j. Z w a r ta o b rzeżn a z a b u d o w a m iasta, o g ra n iczo n a b ieg iem m u ró w o b ro n n yc h , zo sta ła o p a rta na szerokości i głęb o ko ści <5aw n ej d z ia łk i b u d o w lan e j z u w zg lęd n ien ie m c h a ra k te ry sty c zn y c h e lem en tó w jed n o ro d n ej b r y ły m iasta i je g o sp iętrzon ej sy lw e ty . W ten sp osób d o p ro jek tu w eszły nie ty lk o e le m e n ty d a w n eg o p la n u S ta reg o M ia sta , ale ró w n ież p ra w ie w szyst kie fra g m e n ty z a c h o w a n y c h m u ró w g o ty c k ic h i re n esan so w ych , które w w iększości w y p a d k ó w z o stały u ja w n io n e i w yk o rzysta n e do w z b o g a c e n ia p la sty czn eg o ro z w ią z a n ia e le w a cy j i w n ę trz p o s zc ze g ó ln y ch b u d y n k ó w .
J ed n o cze śn ie d la w szystk ich o d b u d o w a n y c h w zg lę d n ie rek o n stru o w an ych e lew acyj n a S ta ry m M ieście p rz y ję to zasad ę p o w ro tu do m o żliw ie n a j starszej u d o k u m en to w an ej fo rm y a rch ite k to n iczn ej, p rz y c z y m z re g u ły z w y ją tk iem kilk u w y p a d k ó w , d an e, ja k im i m ó gł p ro jek ta n t o p e ro w a ć , s ięg a ły w ieku X V I I I .
S k ru p u la tn a a n a liza d o k u m en tó w , fo to g rafii, rysu n k ó w in w e n ta ry z a c y jn y c h i z a ch o w a n y ch m u ró w p o zw o liła w w ielu w y p a d k a c h n a tw ó rczą rekon stru kcję a rc h ite k tu ry tych b u d y n k ó w , k tó ry ch fo rm y zo sta ły zn iekszta łco n e w okresie p rzeró b ek okresu k a p ita listy czn eg o lu b k tó ry ch fo rm y z a n ik ły p rz y z m ian ie stylu i w yp o sażen ia a rc h ite k to n iczn eg o w p ó źn iejszy ch ep o kach .
U jm u ją c za te m o g ó ln ie u rb a n is ty c z n y c h a ra k te r o d b u d o w y S ta reg o M ia sta m o ż n a p o w ie d zie ć, że rekon stru kcja o p a rta zo sta ła n a u k ła d z ie śred n io w ieczn eg o p la n u i n a u k ształto w an iu a rc h ite k to n ic zn y m b u d o w li X V I I i X V I I I w iek u .
R ó w n o le g le d o tak zało żo n e g o k ie ru n k u p ra c , p o d y k to w a n e g o w zg lę d a m i konser w atorskim i i p la sty c zn y m i, p o stę p o w a ły stu d ia a z a nim i p ro jek ty p rzy sto so w a n ia w n ę trz d o m ó w starom iejskich d o n ow ej w y z n a c z o n e j im w ż y c iu w sp ó łczesn ym treści.
Po stu laty p o trze b m ie szk a ln ic tw a, a n astęp n ie u ży te czn o ści p u b liczn e j i u słu g , ja k ie rów n orzęd n ie m u sia ły b y ć u w zg lęd n io n e , zm u siły do b a rd zo w n ik liw ej a n a liz y p la n u d o m u starom iejskiego. A d a p ta c ja u k ła d u p rzestrzen n eg o b u d y n k u n ie zaw sze w stu p ro ce n ta ch o d p o w ia d a ła n orm o m n o w o czesn ego b u d o w n ic tw a . J e d n a k zn a le z ie n ie w łaściw eg o sposobu u ż y tk o w a n ia k a żd ej z o sob na fo rm y p rzestrzen n ej p o zw o liło sp ro stać nie tylko n ajistotn iejszym p o trze b o m ró ż n y c h ty p ó w u ż y tk o w a n ia w n ę trz, a le tak że w w ielu w y p a d k a c h p o zw o liło w yk o rzysta ć w łaściw ości u k ła d u d la u d o sk o n a len ia, u sp raw n ien ia i u czy teln ien ia fu n kcji.
W w y n ik u ty ch p ra c p o w sta ły n a S ta ry m M ieście n ow ocześn ie u rzą d z o n e sklep y, cu k iern ie, k a w ia rn ie , restau racje i w reszcie m u z e a o ra z d o m k u ltu ry , któ re w y k o rz y stały d la w zb o g a c e n ia p lastyki w n ę trz w szystkie ch a ra k te ry styc zn e e le m e n ty w yp o sa żen ia a rch itek to n iczn ego .
S p o łeczeń stw o stan ęło w o b e c n o w eg o o b lic za S ta reg o M ia sta , g d zie oczyszczo n e, u zu p ełn io n e i ro zw in ię te fo rm y a rc h ite k tu ry h isto ryczn ej z a c z y n a ją w sp ó łży ć z osiągnię cia m i k u ltu ry a rty sty czn e j naszej epoki.
W y ty c z n e u stalo n e p rz e z ko n serw atoró w w tym w y p a d k u stały się d rogow skazem d la tw ó rcze j p ra c y a rch ite k tó w , m a la rzy i rz e źb ia rz y , k tó rzy m usieli sprostać n a j tru d n iejszem u z a d a n iu , ja k ie zja w ia się p rzed artystą , k ie d y zm u szo n y jest w u m iejętn y sposób n a w ią z a ć d o tra d y c ji arty sty czn e j n aro d u . '
R e k o n stru k cja S ta re g o M ia sta to e g za m in sp o łe czn y d la tw ó rcó w , to p ró b a d o jrz a łości k u ltu ry a rty sty c zn e j n aszeg o środ ow isk a, to d o w ó d m o żliw o ści tw ó rczeg o w y k o rzysta n ia sp u ścizn y h isto ryczn ej. C z a s p rz e z n a c z o n y n a stu d ia i b a d a n ia , a następn ie n a p rz y g o to w a n ie d o k u m en ta cji o p ła cił się w ielo krotn ie. K o le g iu m U rzę d u K o n se rw a torskiego w ten sposób b y ło w stan ie sko n tro lo w a ć i z a n a liz o w a ć k a ż d y rysu n ek, k a ż d y d e ta l, k a ż d y p ro fil i zg o d n ie z o g ó ln ym kieru n k iem w sk aza ć je d n o ro d n ą d ro g ę postę p o w a n ia . Z b ieg iem m iesięcy m ię d zy cia łem o p in iu ją c y m U rzę d u K o n serw a to rskieg o a m ię d zy p ro je k ta n ta m i u stalił się k o le k ty w n y styl w sp ó łp ra cy , k tó ry m a p ra w o b y ć n a z w a n y «szkołą» a rc h ite k to n ic z n ą . G łę b o k a zn ajom ość historii i form arch ite k tu ry h isto ryczn ej w śród p ro jek ta n tó w b y ła o lb rz y m im u ła tw ie n ie m w zespołow ej p ra cy . Z ro zu m ie n ie atm osfery i d u c h a a rch ite k tu ry m ieszczań skiego d o m u w arszaw skiej S ta ró w k i p o zw o liły n a ro zstrzyg n ię cie w ielu fa c h o w y c h w ątp liw o ści, które w m iarę postępu re a liz a c ji co ra z b a rd ziej się p ię trz y ły . W szystk ie d e c y zje z a p a d a ły w d rod ze w szech stronn ej dyskusji c zło n k ó w K o le g iu m , któ rego p ełn y skład p ra co w a ł od kilku la t bez p rz e rw i b ez z m ia n p erso n a ln ych .
N ie m n iej tru d n e z a d a n ie m ieli p rzed so b ą re a liz a to rzy o d b u d o w y S ta reg o M ia sta , a w p ierw szym rzę d zie ro b o tn icy.
J u ż od p ierw szyc h p ra c kon ser w ato rsk ich , p ro w a d z o n y c h n a z a g ro żo n y ch o d c in k a c h , m o żn a b y ło zao b serw o w ać w śród szero k ich m as ro b o tn ic zy c h z a p a ł i często z a w zię to ść, d zięk i której n iejed en z n ieb e zp iec zn y c h o d c in k ó w b ył u ra to w a n y . M o ż n a b ez p rzesa d y p o w ie d zie ć, że za c h o w a n ie a u ten ty czn y ch fra g m e n tó w S ta reg o M ia sta je s t d ziełe m rą k ro b o tn ik a w arszaw sk iego , k tó ry z w z b u d z a j ą c ą w zru szen ie m iłością ra to w a ł k a ż d ą a u te n ty c zn ą ścian ę, k a żd e a u ten tyc zn e sk lepienie, k a żd ą cegłę.
O b o k ro b o tn ik a stan ął z ko lei w arszaw sk i rzem ieślnik, k tó ry , jeśli n a w e t n ie b ył b ie g ły m p ra k ty k iem , to je d n a k ż e w o b liczu w yso kiego p o zio m u rzem iosła sw o ich p o p rze d n ik ó w z ro b ił w szystko co leża ło w j e g o m o żliw o ściach i osiągn ął swój cel.
R yc. 94. W idok narożnika Rynku i W ąskiego Dunaju. Stan z r. 1914.
T a k oto w n iesp ełn a czte ry la ta , a w łaściw ie w n iesp ełn a d w a la ta od c h w ili ro z p o c z ę c ia zo rg a n iz o w a n e j o d b u d o w y T r a k tu S ta rej W a r sza w y o d b u d o w a n e zostało h isto ry czn e S ta re M ia sto — dziś d zie ln ic a W ie lk ie j W a r sza w y. R o b o ty b u d o w la n e c a łeg o zespołu starom iejsk iego m u siały b y ć p o d zie lo n e n a kilka e ta p ó w , ze w zg lę d u n a tru d n e w a ru n k i d o stęp u do p a rc e l i brak m o żliw o ści ro zw in ię cia szerokiego fro n tu ro b ó t. O sta te c z n e z a ko ń czen ie stan u su row ego b u d o w y p rz e w id zia n e jest w *953 r *> w yk o ń czen ie n ato m iast ro zło żo n e jest n a d w a za sa d n icze e ta p y : p ie rw szy — ce n tru m S ta reg o M ia sta do d n ia 22 lip ca 1953 i d ru g i N o w e M ia sto — d o d n ia 22 lip ca 1954 r. C a ło ść p o d n a zw ą T r a k t Starej W a rs z a w y o b ejm u je o d b u d o w ę g łó w n e g o c ią g u , b ieg n ą ce g o u lica m i Ś w ięto jań sk ą , R y n k ie m , N o w om iejską, F re ta , R y n k ie m N o w o- m iejsk im i Z a k ro c zy m sk ą w ra z ze w szystkim i u licam i do nich p rz y le g a ją c y m i. O b rz e ż e
tego o lb rz y m ie g o zespołu b ęd zie u zu p ełn ia n e w m iarę o d b u d o w y d zieln ic sąsia d u ją c y c h ze S ta ry m i N o w y m M iastem i w m iarę p re c y z o w a n ia ro z w ią z a ń u r b a n is ty c z n y c h teren ów b e zp o śre dn io sąsia d u ją cyc h .
Jak j u ż w yże j w sp o m n ian o p u n k tem zw ro tn y m w p la n ow ej o d b u d o w ie teg o z e społu b y ło u zy sk an ie z in i c ja ty w y N a c z e ln e g o A r c h i tekta W a rs z a w y in ż. a rc h . J ó ze fa S ig a lin a U c h w a ły R z ą d o w e j w c z e rw c u 1952 roku. O d tej c h w ili stan o w isko G en era ln eg o P ro jek tan ta c a łeg o tra k tu o b ją ł inż. arch . M ie c zy s ła w K u z m a w o p a rc iu o trz y p ra c o w nie a rch ite k to n iczn e M ia sto - p ro jek tu S to lic a p ra c u ją c e p od k ieru n k iem inż. arch . M . K u z m y , prof. St. B ru- kalskiego i prof. P . B ie g a ń skiego.
R yc. 95. W i d o k Rynku u w ylotu ul. Nowomiejskiej po zni szczeniu w 1944 r.
84
R y e . 96. W i d o k ul. Piwnej z pl. Z a m k o w e g o . St a n o d b u d o w y z 1952 r.
Ryc. 97. O calały portal gotycki kamienicy w Rynku Starego Miasta nr 21.
P ro jektan ci tych p ra co w n i p rzystą p ili do p o w ie rzo n e g o im za d a n ia po kilku letn iej p ra k ty c e , ja k ą w w iększości w y p a d k ó w o d b y li w p ra co w n i kon serw atorskiej w a rsz a w skiego U r z ę d u K o n se rw a to rsk ieg o w la ta c h 1945— 50. Z w iosn ą b. r. w łączen i zostali d o w sp ó łp ra cy z a rc h ite k ta m i a rtyści m a larze p o d k ieru n k iem prof. J a n a So ko ło w sk iego, k tó rz y o p ra co w a li i w y k o n a li p o lic h ro m ię d o m ó w R y n k u Starom iejskiego.
N o w oczesn e m eto d y p ra c y , m e ch a n iz a c ja robót w g ra n ic a c h d o p u szcza ln y ch n a te renie za b y tk o w y m , u św iad o m ien ie sp ołeczn e ro b o tn ik a, n a u k o w y i tw ó rc zy stosunek a rch ite k ta do p ro b lem a ty k i kon serw atorskiej o raz sp rężysta o rg a n iza c ja b u d o w y p o z w o liły n a p rzep ro w a d ze n ie je d y n e g o w sw oim ro d za ju ek sp erym en tu — rekon strukcji z a b y tk o w ej d zieln icy . D zisiejsze sp ołeczeń stw o i p rzy szłe p o k o len ia o cen ią w ysiłek i re z u lta t tej p ra c y , której cel le ż a ł nie ty lk o w zak o n serw o w an iu b u d y n k ó w -za b y tk ó w , ale w tw órczej a d a p ta c ji zesp ołu starom iejskiego d la n ow ego ż y c ia i now ej treści.
