Akt erekcyjny sprzed stu lat

B. Bazińska

Akt erekcyjny sprzed stu lat

Ochrona Zabytków 6/2-3 (21-22), 171-174

R y c . 2 1 9 . Blok i z a c z e p a .

n e g o m u sia ł b y ć p r ze w ie z io n y . S z c zę ś liw ie o b a fr a g m e n ty z a b e z p ie c z o n o , z o sta ły on e p o d d a n e k o n s e r w a c ji i c z e k a ją p r a w ie j u ż trzy la ta n a o s ta te c z n ą lo k a liz a c ję (od w rze śn ia 1950 r. k ie d y m a lo w id ło z o sta ło o d k r y te ). N a jd o g o d n ie js z y m m ie jsce m o k a z a ł się n a r o żn ik w sieni k a m ie n ic y R y n e k S t. M . 40 , w k a m ie n ic y M u z e u m H i ­ s to r y c z n e g o w W a r s z a w ie . Z a r ó w n o m u z e a ln y c h a r a k te r k a m ie n ic y , g o ty c k i ch a r a k te r w n ę tr z a j e j sien i, j a k i a n a lo g ic z n a s y tu a c ja d o tej z k a ­ m ie n ic y R y n e k 1 7 z a d e c y d o w a ły o u m ie s z c z e n iu m a lo w id ła w ła śn ie tu ta j. N a s tą p i to w ro k u b ie ż ą c y m po p r z e p r o w a d z e n iu k o n s e r w a c ji m a lo w id ła . St. £aryn. A K T E R E K C Y J N Y S P R Z E D S T U L A T W cza sie p r z e p r o w a d z a n y c h w io sn ą 19 5 2 r. r o b ó t b u d o w la n y c h n a S ta r y m M ie ś c ie p r z y u l. P iw n e j 13 (nr h ip o t. 1 1 2 ) n a tra fio n o p r z y r o b o ta c h z ie m n y c h n a b u te lk ę z a k te m e r e k c y j­ n y m k a m ie n ic y . W e d łu g d a n y c h z a w a r ty c h w a k ­ cie , z o sta ł on z ło ż o n y w fu n d a m e n ta c h d o m u d n ia 16. V I . 1848 r. p o d c z a s p r z e b u d o w y .

A k t p is a n y je s t r ę c zn ie n a p e r g a m in ie . Z a w ie r a d w ie k a r ty o w y m ia r a c h : 19 ,5 n a 16 cm i 1 9 ,5 n a 19 cm . S ta n o b u k art p o z o s ta w ia ł w ie le d o ż y c z e ­ n ia z p o w o d u z n isz c z e ń w y w o ła n y c h d o p ły w e m w ilg o c i, a ta k ż e p la m p o w s ta ły c h w sk u tek w y ­ d z ie la n ia się s z k o d liw y c h d la p e r g a m in u a lk a lii z e sz k ła . G w a łt o w n e z e tk n ię cie się sto lat p r z e b y ­ w a j ą c e g o w z ie m i p e r g a m in u z e św ia tłe m i p o ­ w ie tr z e m , w c h w ili w y d o b y c ia g o , r ó w n ie ż n ie p o s łu ż y ło m u n a z d r o w ie . O b e c n ie d o k u m e n t sta ­ r a n ie m M u z e u m H is to r y c z n e g o m . W a r s z a w y z o sta ł o d c z y s z c z o n y i p o d d a n y k o n se rw a c ji w P r a ­ c o w n i K o n s e r w a c ji G r a fik i pod k ie ru n k ie m prof. B o n a w e n tu r y L e n a r ta . C e le m u w y p u k le n ia treści a k tu w sp o m n ie ć tr z e b a o ty m , co z n a n e je s t z h istorii posesji n r 1 1 2 w ś w ie tle d o t y c h c z a s o w y c h b a d a ń . D o k u m e n t p o d a je b o w ie m w ia d o m o ś c i o k o le ja c h d o m u , w k tó r y m d a w n y m i la t y m ieścił się sz p ita l św . D u ­ c h a , in fo rm u je o sta n ie b u d y n k u i je g o p r z e b u ­ d o w ie w 1848 r. — w sz y stk o w g r e la c ji ó w cz e sn e g o r z ą d c y k a m ie n ic y . S z p it a l w okresie fe u d a liz m u m ia ł o d m ie n n e z n a c z e n ie od z n a n e g o n a m d zisia j. Z a ło ż e n ie i u tr z y m y w a n ie s z p ita la b y ło w ó w c z a s je d n ą z u lu ­ b io n y c h p o s ta ci j a łm u ż n y u d z ie la n e j b ie d o c ie p r ze z ty c h , k tó r z y litu ją c się n a d n ę d z ą s ta r a li się je j p o m ó c — z w ła s z c z a p o d w z g lę d e m r e lig ijn y m . S t ą d r e lig ijn y c h a r a k te r t y c h in sty tu cji, b ę d ą c y c h o sto ją n ie ty lk o c h o r y c h , a le ró w n ie ż k a le k ic h , z n ie d o łę ż n ia ły c h , b e z d o m n y c h i b ie d n y c h . O b o

-R y c . 220. T r a n s p o r t d ru gie j części m u ru z m a ­ lo w id łe m .

R y c . 2 2 1 . K a m ie n ic a p r z y u l. P iw n e j 13. D a w n y sz p ita l św . D u c h a p o o d b u d o w ie .

w ią z k ie m sz p ita la b y ło d b a ć n a jp ie r w o z d r o w ie d u s z y , a d o p ie r o p o te m o z d r o w ie c ia ła . W p o ­ c z ą tk a c h X I I I w . p o w s ta ły sz p ita le w m ia s ta ch p o ło ż o n y c h n a sz la k u h a n d lo w y m z Z a c h o d u n a W s c h ó d : w e W r o c ła w iu , K r a k o w ie , S a n d o ­ m ie r z u . Z a s łu g ę z a p o c z ą tk o w a n ia tej sw oistej o p ie k i sp o łeczn ej n a M a z o w s z u p o ło ż y ł J a n u s z S ta r s z y , k tó r y u fu n d o w a ł w W a r s z a w ie p o z a b r a m ą N o w o m ie js k ą s z p ita l św . D u c h a ( X I V w .) . P r z y tu łe k te n r o z w ija ł się sła b o , a w a r to ś ć je g o p o m n ie jsz a ło n ie b e z p ie c z n e p o ło ż e n ie p o z e w ­ n ę tr z n e j stro n ie m u r ó w m ie jsk ic h . N a to m ia s t w o b r ę b ie m ia sta — p r z y kościele św . M a r c in a i k la sz to r z e a u g u s tia n ó w — k się żn a A n n a B o le - s ła w o w a z a ło ż y ła w la t a c h 14 4 2 — 6 d r u g i szp ita l św . D u c h a , u p o sa żo n y w w iększo ści z j e j m a ją t­ k ó w ł . Z a k o n a u g u s tia n ó w n ie b y ł z a m o ż n y . G d y ks. A n n a z w r ó c iła się d o k la sz to r u z p r o p o z y c ją 1 J. K a r w a s i ń s k a , S zp ital św . D e c h a w W a rsza­ w ie. W a rsza w a 1938, s. 14— 18. n a b y c ia o d n ie g o o g r o d u , le ż ą c e g o p o p r a w e j stron ie k o ścio ła, p o ło ż e n ie g o s p o d a r c z e k la sz to r u b y ło tak ie , ż e m n isi n ie m ie li h a b it ó w , z p o w o d u c z e g o n ie m o g li o d b y w a ć p r z e p is a n y c h g o d z in k a n o n ic z n y c h w k o ściele. P o d łu ż s z y c h p e r tr a k ­ ta c ja c h u m o w ę z a w a r to . A k t d a r o w iz n y o g r o d u n a r z e cz sz p ita la z o sta ł u r o c z y ś c ie z a t w ie r d z o n y 28. V I I . 144 6 r. p r ze z ks. B o le sła w a I V , k tó r y o p isa ł c z y n s z e i p o w in n o śc i p o d d a n y c h o r a z z o ­ b o w ią z a ł sie b ie i sw o ic h n a s tę p c ó w d o o p ie k i n a d fu n d a c ją . Z a r z ą d n a d s z p ita le m s p r a w o w a li a u g u stia n ie — p r z e k a z u ją c sw e fu n k c je m n is z k o m te g o ż za k o n u . P ism o z p o ło w y X V w . m ó w i, że m n iszki o w e m ia ły b u d y n k i d o sta tn io u r z ą d z o n e , cie p łe , p o s ia d a ją c e w y g o d n e i z b y w ię k s ze i m n ie j­ sze, k u c h n ię m u r o w a n ą , k o m o r y sp iż a r n ia n e itp . R e la c j a o z a m o ż n y m sta n ie k la s z to r u w sp o m in a sz p ita l ty lk o je d e n r a z . W o b e c ta k ie g o sta n u n ie n a le ż y się d z iw ić , ż e ks. A n n a p o 16 la ta c h go s p o d a r k i a u g u s tia n ó w z e r w a ła się z n im i u k ła d , p r z e p r o w a d z a ją c a ż p o p r z e z R z y m p r z e k a z a n ie z a r z ą d u sz p ita le m d u c h o w n y m św ie c k im . O p ie k a p a n u ją c y c h , o ficja ln e m ia n o s z p ita la k sią ż ę ce g o , a p o te m k ró lew sk ie go , n a d a ły m u u p r z y w ile jo ­ w a n e sta n o w isk o , k tó r e g o tr a d y c je w z m ie n io n e j fo rm ie istn ieją d o dziś.

W z n a le z io n y m a k cie r e la c ja p o c z ą t k ó w sz p ita la w y d a je się b r z m ie ć n ie c o o d m ie n n ie , le cz są to sp r a w y d o g r u n to w n ie js z e g o p r z e b a d a n ia . N a ty m m ie js c u n ie o d r z e c z y b ę d z ie w s p o m n ie ć , ż e w o b e c n ie o d b u d o w a n e j k a m ie n ic y p r a w d o p o ­ d o b n ie m ie ścić się b ę d z ie w ie lk i Ż ło b e k S ta r o ­ m ie jsk i, w ó w c z a s w ię c k a m ie n ic a d a le j b ę d z ie sp e łn ia ła sw e fu n k c je s p o łe c z n e , ty lk o w in n ej fo rm ie i o in n ej treści.

P r z y o g lą d a n iu z n a le z io n e g o p la n u posesji i b u ­ d y n k ó w n a r z u c a się p y ta n ie , j a k i e r ó ż n ic e z a ­ c h o d z ą m ię d z y n im a s ta n e m d zisie jsze j o d b u ­ d o w y . Z m ia n y te są t a k z a s a d n ic z e , ż e n a le ż y j e k o le jn o w y m ie n ić . Z a c z y n a j ą c o d p a r te r u w i­ d z im y , iż o b e c n ie sk a so w a n o w e jś c ia d o sk le p ó w o d u lic y , r o b ią c j e o d stro n y b r a m y . Z a c h o w a n o p r z y ty m tę sa m ą ilo ść o tw o r ó w n a z e w n ą tr z , a le za m ia s t d r z w i d a n o o k n o . E le w a c ja n a p la n ie w y k a z u je tr z y k o n d y g n a c je b u d y n k u , n a to m ia s t o b e c n ie w y b u d o w a n o ty lk o d w ie . W 1848 r. k a ­ m ie n ic a p o s ia d a ła «latarnię» tj. n a d b u d ó w k ę n ad k la tk ą s c h o d o w ą d o j e j o św ie tle n ia . W o d b u d o ­ w an e j te raz k a m ie n ic y k la tk a s c h o d o w a z p r a w e j s tro n y p r ze r z u c o n a z o sta ła n a le w ą , a z a m ia st la ta r n i w p r o w a d z o n o u t r z y m a n y w s ty lu św ie tlik , p o tr z e b n y d o o św ie tle n ia k u ch e n i ła z ie n e k p r z y śc ia n ie sz c z y to w e j. W z n a le z io n y m p la n ie z a ­ z n a c z o n e są p o d nr 6 i 7 o fic y n y d w u p ię tr o w e ; d zisiaj o fic y n a n r 6 n ie istn ieje. B u d o w a o b e cn a w sto su n ku d o p la n u z 1848 o g r a n ic z a się ty lk o d o g łó w n e g o k o r p u su b u d y n k u , k tó r y z a c h o w a ł się w d u ż y c h fr a g m e n ta c h i zo sta ł o d tw o r z o n y . R o z b u d o w a id z ie o d k o ścio ła n a p r a w o c z y li p r z e c iw n ie , n iż to je s t n a p la n ie . D z ie je się tak d la te g o , ż e c h o d z i o u w y p u k le n ie p la sty k i b r y ły k ościo ła o ra z o m o żliw o śc i ła tw ie jsz e j k o m u n ik a c ji.

W r e s z c ie in n e s z c z e g ó ły z a w a r t e w a k c ie — w sk a z ó w k a o d n o śn ie d r u g ie j b u te lk i z b a r d zie j

R y c . 222. P lan d o m u p r z y ul. P iw n e j 13 z r. 1848.

s z c z e g ó ło w y m i d a n y m i, z a z n a c z o n a n o w o o d k r y ta w ó w c z a s p iw n ic a z e s z c z ą tk a m i k a fli oraz k a m ie n n a p o s a d z k a . D r u g ie j b u te lk i n ie z n a le ­ z io n o , je śli c h o d z i o p iw n ic ę i p o s a d z k ę , to nie sz u k a n o ich w sk u tek k o n ie czn o ści w y k o n a n ia p la n u b u d o w y n a ty m o d cin k u . N a z a k o ń c z e n ie — z u w a g i na c ie k a w ą treść a k tu e r e k c y jn e g o - p r z y ta c z a się z n ie z n a c z n y m i sk ró tam i j e g o tekst. « ... W r. 1 4 1 0 J a n u s z K s ią ż ę M a z o w ie c k i n a d a ł o b y w a t e lo m W a r s z a w s k im B e n e d y k to w i Z y g n e t r o w i i in n e m u je s z c z e ła n p o la m ia r y C h e łm iń . w P o w ą z k a c h z a u stą p ie n ie cz ę ś ci g r u n tu p r z y u lic y P iw n e j k tó ra w ó w c z a s n ie n o siła je s z c z e te g o n a z w isk a . — W r. 144 2 A n n a K s ię ż n ic z k a M a z o w ie c k a z a k u p iła czę ść o g r o d u z p la c e m od X X A u g u s t y a n ó w , a w d w a la ta p ó źn ie j E u g e - n ju s z I V P a p ie ż k u p n o z a tw ie r d z ił na rzecz S z p ita la Ś - g o D u c h a . Ż e b y zaś p la c i d o m c z y li s z p ita l o d w s z e lk ic h p o d a tk ó w b y ł w o ln y m K s ią ż ę M a z o w ie c k i d a ł m iastu W a r s z a w ie w r. 1454 p e w n e g r u n ta n a s a tys fa k c yę te go u w o ln ie n ia . N a jw ię c e j z a p is ó w u c z y n iła K s ię ż n a M a z o w ie c k a i tę u w a ż a ć n a le ż y z a g łó w n ą fu n d a to r k ę S z p ita la . Z a Z y g m u n t a I I I w y d a n ą zo sta ła u sta w a , a b y 80 ch o r y c h u tr z y m y w a n o w s z p ita lu , ta k ż e 12 u b o ­ g ic h u c z n i u c z ę s z c z a ją c y c h d o szk ó ł p u b lic z n y c h . W r. 1684 sz p ita l zo stał o d d a n y p o d z a r z ą d sióstr m iło s ie r d z ia , g d y ż p ie r w ia stk o w o r z ą d z iła n im i k a p itu ła . W r. 176 2 w ty m d o m u u r o d z ił's ię z n a ­ k o m ity b isk u p A lb e r tr a n d i. W r. 18 2 5 sz p ita l Ś - g o D u c h a z o sta ł p r ze n ie sio n y z d o m u N - o 1 1 2 u lic y P iw n e j d o d o m u N - o 1896 p r z y u lic y P r z y ­ ry n e k , g d z ie d o ty c h c z a s się z n a jd u je . W r. 18 2 7 b y ło tu w ię z ie n ie sta n u . W r. 1831 le ż a ły z ło ż o n e p r ze d p o g r z e b a n ie m o fia ry z a b ite w d n . 15 sie r p

-n ia

w

1 w id z ia łe m . P isa łe m i w ło ż y łe m to w b u t e lk ę d n ia szesn astego c z e r w c a ty s ią c O ś m s e t C z t e r ­ d z ie ste g o Ó s m e g o ro k u . (— ) K a r o l K o w a le w s k i R z ą d c a D o m u N - o 1 1 2 . Z a m ie s z c z a m w ia d o m o ś c i o c e n a c h ż y w n o ś c i w ro k u 1848 w m ie s ią c u C z e r w c u w W a r s z a w ie P r a k t y k o w a n y c h ...» . B . Bazińska K O N S E R W A C J A Z A B Y T K Ó W S T O L A R - S Z C Z Y Z N Y W p o ż o d z e w o je n n e j z g in ę ły d o sz c z ę tn ie w sz y st­ k ie z a b y t k i s to la r s z c z y z n y S ta re j W a r s z a w y a w śród n ic h ta k c e n n e jak sta lle fu n d a c ji S o ­ b iesk ieg o z k a te d r y św . J a n a , p ó ź n o r e n e sa n so w y o łta r z z k o ścio ła N . M . P ., c a łe w y p o s a ż e n ie w n ę tr z k a m ie n ic m ie sz cz a ń s k ic h a s z c z e g ó ln ie p ię k n e k la tk i sc h o d o w e (rys 2 2 3 ), s p ło n ę ło r ó w n ie ż p r a w ie c a łe w y p o s a ż e n ie Z a m k u K r ó le w s k ie g o .

J e d y n y m z a c h o w a n y m p r z y k ła d e m sto la r s z c z y ­ z n y o c h a r a k te r z e z b liż o n y m d o m ie sz cz a ń s k ie g o je s t ze sp ó l m e b la r s k i za k r v s tii w a r sz a w s k ie g o k o ścio ła św . A n n y . S k ła d a ją się n a ń tr z y k o m o d y litu r ­ g ic z n e ( d a to w a n e 1 7 3 3 , 1 7 3 4 , 1 7 3 9 ) , je d n a sz a fa , b o a z e r ia w o k ó ł śc ia n z a k r y stii, w y g lifie n ie o k n a uj ę te S ° w o b r a m ie n ie ty p u p o r ta lo w e g o , p o r t a l w e jś c io w y d o z a k r y stii o ra z d w a k o n fesjo n a ły w k ościele.

S t a n z a c h o w a n ia te g o z e sp o łu p r ze d k ilk u l a t y , g d y r o z p o c z y n a n o r o b o ty k o n se rw a to rsk ie , b y ł o p ła k a n y . W sz y stk ie b o w ie m r u c h o m e p r z e d ­ m io ty z z a k r y stii, sz u fla d k i, czę ści ła tw e d o o d ła ­ m a n ia z m e b li p o s z ły w okresie p o w s ta n ia n a b u n k ie r i n ie m ie c k ą b a r y k a d ę . P ó ź n ie j cza s d łu ż s z y z a k r y stia p o z o s ta w a ła b e z d a c h u . P o d d z ia ła n ie m w o d y i śn ie g ó w n ie ty lk o fo rn ie ry i in tarsje, a le i cz ę ś ci k o n s tr u k c y jn e n is z c z a ły i tr z e b a b y ło j e o d tw a r z a ć (r y c . 2 2 4 ).