Problematyka konserwatorska świątyni Sybilli w Puławach

Wojciech Matławski

Problematyka konserwatorska

świątyni Sybilli w Puławach

Ochrona Zabytków 36/1-2 (140-141), 63-69

PRO BLEM S OF TH E C O N SER VA TIO N OF B R IC K -B A S E D W ALL P A IN T IN G S IN S T JO H N ’S CHU RC H AT G N IEZN O

B asin g on th e resu lts of lab oratory stu d ies and w orks carried ouit o n th e b u ild in g , th e p resen t con d ition of p ain tin gs and b rick s in S t J o h n ’s C hurch art G niezno has b een d escrib ed . A tte n tio n h a s b e e n paid to th e e x te n t o f t h e sa lin ity o f th e (Structure, sea lin g of th e p a in tin g s, p o s s ib ility of w a x e x tra ctio n , c le a n in g and fix in g o f p o ly c h r o m y . T h e a b ility o f flu id s to m ig ra te

in to th e -pores o f th e p a in tin g s and b rick s has a lso been ex a m in ed .

A s a r e su lt o f th e w ork s done a p rogram m e o f co n ­ s erv a tio n proced u re h as b een prep ared , in clu d in g a p erform an ce tech n iq u e an d th e b est a g e n ts to be used. C om p reh en sive stu d ies h ave sh o w n th a t S a n d ste in v e r - fe s tig e r H, a silic o n e product m ad e by W acker, is m o st su ita b le for th e p reserv a tio n of th e bu ild in g.

WOJCIECH MATŁAWSKI

PROBLEMATYKA KONSERWATORSKA ŚWIĄTYNI SYBILLI W PUŁAWACH

W ybór p ierw ow zoru św iąty n i S ybilli w P uław ach p rzypisu je się Izabeli C zartoryskiej. M iała to być kopia św iąty n i S ybilli w Tivoli, z ty m że w p rz e ­ ciw ieństw ie do ory g in ału nie m iała stanow ić r u ­ iny.1 P ra c e p rojektow e pow ierzono Ch. P. Aigne- row i. Ś w iąty n ia, zw rócona fro n tem do pałacu i sprzężona z nim osią w idokow ą, u sytuow ana zo­ stała n a s k ra ju górnego ta ra s u p a rk u i w topiona od północnego zachodu w sk arp ę opad ającą w k ie ­ ru n k u łach y w iślanej, co pozwoliło n a zm onum en- talizow anie i w yeksponow anie obiektu.

Położenie k am ien ia w ęgielnego w 1798 r. p rz y jm u ­ je się za ro k rozpoczęcia budow y św iątyni. B udow a­ no ją do ro k u 1801, ale p race w ykończeniow e trw a ­ ły do 1807 r.

O biekt jest dw ukondygnacyjny, k ry ty spłaszczoną kopułą. K ondygnacja dolna, w ykonana w całości w cegle, pierw o tn ie otynkow ana była cienką w y p ra­ wą, z nam alow anym na niej w ątkiem ceglanym ; ślady tego w ą tk u zachow ały się jeszcze od stron y zachodniej w niszy m u ru oporowego. Od strony pół­ nocno-zachodniej budow la w topiona jest w skarpę, w ejście głów ne zn a jd u je się od południowego wschodu, a boczne — od zachodu. Od stron y za­ chodniej zw iązana jest z m urem oporowym, w spie­ ra ją cy m p la te a u przed fro n te m św iątyni.

W nętrze kon dy g n acji dolnej, założone na p lanie k o ­ ła, n a k ry te je st spłaszczoną kopułą, w sp artą na dziew ięciu ark ad ach , k tó re otacza w ąskie obejście sklepio ne kolebką. P osadzkę w ykonano z p ły t p ias­ kow ca, ułożonych n a okręgiaeh koła. P o środku w n ę­ trza , w m iejscu gdzie początkow o sta ł brązow y trójnóg, obecnie zn a jd u je się m arm urow y obelisk, pośw ięcony pam ięci księcia Józefa Poniatow skiego.2 K o n d yg nacja górna, zbudo w ana w postaci m ono- p tero su , dostępna jest od północnego zachodu z górnego poziom u p ark u . W ejście odgrodzono k ra tą zam ocow aną na dwóch cokołach, n a któ ry ch leżą w y k u te w g ran icie dw a lw y. K ondygnacja ta w sp a r­ ta je st n a cokole w yłożonym p ły tam i z p ias­

kow ca, zw ieńczonym i gzym sem pełniącym fu nk cję obrzeża posadzki obejścia, do którego prow adzą trzy nasto sto pn io w e schody stanow iące zm niejszają­ ce się k u górze odcinki koła.

Obejście otoczono 18 k o ry nck im i k olum nam i w sp ie­ ra ją cy m i belkow anie, któ reg o fry z zdobią g irlan d y owoców zw ieńczonych n a rogach bukranio nó w . Na girlan d zie um ieszczone są rozetki. S trop obejścia ozdobiono kasetonam i, w ypełnionym i na przem ian dw om a ro d zajam i rozet. P osadzka obejścia m iędzy ko lu m nam i w yłożona jest p ły tam i z piaskow ca, w części pozostałej — płytam i z m arm u ru . M iędzy kolum nam i zabezpiecza obejście b a lu stra d a z p ro ­ stych m etalow ych ru re k .

Do w n ętrza górnej kondygnacji prow adzą drzw i dę­ bowe, um ieszczone n a osi budow li, u jęte w profilo ­ w ane obram ienie kam ienne z napisem w nadprożu: „Przeszłość-Przyszłości”. W nętrze, założone na p la ­ nie koła, pokryto kopułą przeszkloną jednolitym szkłem o niew ielkiej w ypukłości. Ściany są bez po­ działów, na osi otw oru drzw iow ego zn a jd u je się zam k nięta półkoliście w nęka. K opułę, zdobioną k a ­ setonam i o pustych polach w pięciu zw ężających się kręgach, po dtrzym u je pełne b elkow anie z fr y ­ zem zdobionym gry fam i w sp arty m i łapą o wazon, przedzielonym i k an d elab ram i, m otyw em zaczerpnię­ ty m przez A ignera z fryzu rzym skiej św iąty n i A n­ toniusza i F austy ny . Posadzkę w nętrza w ykonano z p ły t z białego m a rm u ru , ułożonych w rozszerzają­ cych się kręgach. W jej środ ku znajd u je się o k rą­

1 Część historyczną oparto na opracowaniu naukowo-hi- storycznym wykonanym w PP PKZ — Oddział w Lu­ blinie przez mgr Krystynę Gerłowską w 1978 r. 2 Wyposażenie wnętrza omawia: Z. Z y g u l s k i , D zie je z b io r ó w p u ła w sk ic h . Ś w ią ty n ia S y b illi i D o m G o tyck i,

Rozpr. Spraw. Muzeum Naród., Kraków 1962, s. 5—265 (zbiory Czartoryskich).

gły otw ór, służący do nagrzew ania pom ieszczenia ciepłym pow ietrzem . Ś w iątynia S ybilli była p ie r­ wszym m uzeum historycznym i pierw szym m uzeum narodow ym w Polsce. Zgrom adzone w niej ek spo ­ n a ty nie zawsze odznaczały się dużą w artością a r ty ­ styczną, w szystkie jedn ak m iały duże znaczenie em ocjonalne, a ich koncepcję ideow ą określał n a ­ pis um ieszczony n ad w ejściem św iątyni: „P rzesz- łość-Przyszłości”. Mimo tylko częściowego zrealizo ­ w ania pierw otnego zam ierzenia udostępnienia zbio­ rów szerokiem u ogółowi, św iątynia S ybilli o d egrała znaczną rolę w życiu ówczesnego społeczeństw a. W

m iarę rozw ijających się w y darzeń politycznych w zrastało jej znaczenie jako sym bolu polskości i ostoi patriotyzm u.

Ju ż w drugiej połow ie X IX w. zaczęło się postę­ pujące niszczenie św iąty n i Sybilli. W 1869 r. na w niosek k u ra to ra W itta, kom isja rządow a poleciła zetrzeć napis „Przeszłość-Przyszłości”. W 1887 r. z m onografii P u ła w L ud w ika Dębickiego m ożna do- wiedżieć się o dalszym system atycznym pogarsza­ niu się stan u budow li. W 1914 r. „Tygodnik Ilu ­ stro w a n y ” in fo rm u je o op łakan ym stan ie św iątyni. B udynek znacznie się pochylił na sk u tek osuw ania

с

D

się g ru n tu , co zagroziło jego ko nstrukcji. Z agroże­ nia tego n ie usunięto do 1920 r., gdyż w tym czasie odlana z jednolitego szkła, przyk ry w ająca św ietlik k opuły tafla , uległa zniszczeniu.

Również w o kresie m iędzyw ojennym św iątynia nie m iała określonego użytkow nika. D ew astację obiek­ tu, w yn ik ającą z b ra k u zabezpieczenia przed u jem ­ nym i w pływ am i czynników atm osferycznych, po­ głębiał w andalizm zw iedzających. W okresie d ru ­ giej w o jny św iatow ej św iąty n ia S ybilli używ ana była przez o k u p an ta jako obserw atorium . Po w oj­ nie niezbędne prace k o n serw ato rsk ie w ykonano do­

piero w latach 1950— 1951, m imo in terw e n cji władz k on serw ato rsk ich już w 1946 r. Zabezpieczono w ów ­ czas obiekt przed zaciekam i (rem ont św ietlika), oczyszczono dekorację stiukow ą gzym su i fryzu, w y­ m ieniono zniszczone części sztab la tu ry kasetonów kopuły i odm alow ano w nętrze. W 1956 r. w ykona­ no rem ont drzwi, odlano zdobiące drzw i rozety i okucia, przyw rócono napis „Przeszłość-Przyszłości” oraz w yrem ontow ano k ra tę przed w ejściem . W tym to ro ku pow róciły z L ublina dw a kam ienn e lwy, w yw iezione w 1832 r. N astęp ny rem ont, z 1958 r., obejm ow ał przede w szystkim k ondygnację dolną.

2. P u ł a w y , ś w i ą t y n i a S y b i l l i w tr a k c ie p rac b u d o w l a n o - k o n s e r ­ w a t o r s k i c h

2. P u ł a w y , S i b y l ’s t e m p l e d u rin g bu ildin g and c o n s e r v a ­ ti o n w o r k s

W ym ieniono posadzkę ułożoną n a wzór po p rzed ­ niej, a w ykonaną z szydłowieckiego piaskow ca. Z bi­ to sta re gipsow o-w apienne ty n k i, dokonano re p e ra ­ cji m urów i w m iejscu zbitych ty n k ó w w ykonano sztab latu rę z tynków szlachetnych. W k o n d y g n a­ cji górnej zam ontow ano now y św ietlik.

W 1960 r. stw ierdzono w budow li odpadanie za w il­ goconych tynków . W 1962 r. nad m iern e op ady spo­ w odow ały podm ycie i obsunięcie się ściany oporo­ wej św iątyni oraz pęknięcie m u ru . Mimo e k sp e r­ tyzy z 1963 r. i opracow ania dokum entacji n a za­ bezpieczenie m u ru , prac zabezpieczających nie w y ­ konano. W 1965 r. pojaw iły się dalsze pęknięcia m uru.

D opiero w 1968 r. przystąpiono do prac zabezp ie­ czających. L ubelski Oddział PK Z rozpoczął p race rem ontow e schodów i sklepienia, na k tó ry m scho­ dy te się w spierają. W 1970 r. ukończono in w en ­ tary zację k o n serw ato rsk ą o b iek tu i opracow ano p ro jek t rek o n stru k cji m u ru oporowego. W rok póź­ n iej dodano p ro je k t ad ap tacji i zabezpieczenia św iątyni.

Z akres prac k on serw ato rsk ich przew idyw ał:

— opracow anie dokum entacji naukow o-historycz- nej;

— całkow ite zabezpieczenie ob iek tu przed zaw ilgo ­ ceniem (założenie izolacji pionow ej, osuszenie i w enty lacja k o ry ta rz y daw nego system u ogrzew cze­ go, zabezpieczenie przed opadam i atm osferycznym i

m. in. przez założenie św ietlika, w ym ianę k o n s tru k ­ cji dachow ej i jej p okrycie blachą m iedzianą); — kon serw ację m urów zew n ętrzny ch (oczyszczenie, uzupełnienie);

— ko n serw ację ty nk ów i w y stro ju w nętrza;

— k onserw ację kam iennego w y stro ju rz eźb iarsk ie­ go;

— kon serw ację i częściową w ym ianę posadzek w dolnej i górnej kondygnacji oraz w obejściu; — uporządkow anie te re n u w okół św iątyni.

W zakresie k o n serw acji kasetonow ej k opuły i f r y ­ zu w ew n ątrz św iąty n i i rzeźbiarskiego w ystro ju kam iennego na zew n ątrz zdecydow ano się na k o n ­ serw ację zachowawczą.

W kolorze sz ta b la tu r k opuły w w yniku n a tu ra l­ nych działań korozyjn ych zaszły nieodw racalne zm iany. W zw iązku z tym obecną, plam iastougrow ą tonację uznano za pow ierzchnię zabytkow ą. W yko­ nano rek o n stru k cję b ra k u ją c e j form y, bez te n d e n ­ cji ren ow acyjn ych w o d niesieniu do sub stan cji za­ bytkow ej. R ek on stru kcję i k ity podporządkow ano kolorystycznie i fa k tu ra ln ie ogólnej ton acji zacho­ w anych kasetonów . Rażące w y k w ity na o ry g in al­ ny ch sztab la tu rach scalono k olorystycznie przez pu nk to w anie plam ą.

P rac e k o n serw ato rsk ie p rzy ko n serw acji w ystro ju w n ętrza d rug iej k on dygnacji trw a ły (z przerw am i) dw a lata. Na w stępie zdjęto przem alow anie w a­ pienne, usunięto sypkie części zapraw y, cegły i

A

В

trzcin y p rzy użyciu odkurzacza przem ysłow ego. Po usunięciu w ysoleń i n aw arstw ień pow ierzchnio­ w ych oraz zabezpieczeniu w ypraw przed działa­ niem m ikroorganizm ów , przystąpiono do p rz y ­ tw ierd z en ia g ip satu r do ceglanego sklepienia. W

p a rtia c h zagrożonych pęk an iem i od padaniem za­ stosow ano kotw y m etalow e z r u r o p rz ek ro ju 12 m m rozciętych i rozgiętych na końcach, osadzanych na k it epoksydow o-piaskow y; ogółem zastosow ano 700 kotew . R ek on strukcję fo rm y b ra k u ją cy ch

ka-4. P u ła w y , ś w i ą t y n i a S y b illi: A — n a p is y na k a n e l o w a - niu k o l u m n ; В — o d s ł o n i ę t y w p i e r w s z e j k o n d y g n a c j i szkic k a r t u s z a

4. P u ł a w y , S i b y l ’s t e m p le : A — i n s c rip tio n s on th e flu tin g of th e colu m ns; В — d r a w i n g of a cartou ch u n ­ c o v e r e d in th e f i r s t tier.

setonów w ykonano z tk an ej siatk i d ru cian ej, izo­ low anej szelakiem i biteksem . Na ta k p rzy go to w a­ ne u b y tk i nałożono zap raw ę piaskow o-gipsow ą. W tra k c ie w yk on yw ania n arzu tó w w w olne p rz e ­ strzenie m iędzy ceglaną k o n stru k cją kopuły a jej kasetonow ym w ystrojem , w m iejsca po usun ięty ch w arkoczach trzcinow ych w prow adzono spieniony p o liu retan skład ający się z żyw icy IZOCYN-TS i poroforu IZOPIANOL PW 30 produk ow an y przez Z akłady Chem iczne Zachem w Bydgoszczy. U zys­ kano lekkie, dobrze w y pełniające wolne p rz e strz e ­ nie, o bardzo dobrych w łasnościach sklejających, odporne na czynniki d estru k cy jn e, w ypełnienie pę­ cherzy w kopule. Analogiczne zabiegi w ykonano przy obiegającym kopułę fryzie.

Na zreko nstruo w an e i u zu pełniane w ten sposób kasetony założono w y p raw ę gipsow o-klejow ą (o grubości 3—5 mim), podb arw io ną pigm entam i ziem ­ nym i.

U bytki fo rm y rzeźb iarskiej fry zu uzupełniono przez rzeźbienie w narzucie.

Równocześnie z prow adzeniem prac w ew nątrz św ią­ ty n i w ykonyw ano zabiegi k o n serw ato rsk ie p rzy jej rzeźb iarskim w y stro ju kam iennym . D ziałanie zm ien­ nych czynników atm osferycznych, zanieczyszczeń gazow ych p ow ietrza i uszkodzenia m echaniczne przyczyniły się do znacznego niszczenia kam ienia. Po w stępnym zabezpieczeniu usunięto n a w a rs tw ie ­ nie pow ierzchniow e, zm yw ając kam ień roztw orem płynu FF, a n astęp n ie słabym i roztw o ram i kw asu fluorow odorow ego. W m iejscach w ystępow ania tw ard y ch zeskorupień usuw ano je m echanicznie k a ­ m ieniam i korundow ym i.

T am b ur św ietlika, fry z z gzym sem i belką arohi- tra w u oraz k ap itele odsolono w ielo krotn ym i o k ła­ dam i ligniny. Z u w ag i na w ielkość ob iek tu uzy s­ kane w yniki nie m ogą być p orów nyw ane z an a lo ­ gicznym i, o trzym anym i w w a ru n k ach la b o ra to ry j­ nych.

E lem enty w y stro ju o zdezintegrow anej stru k tu rz e poddano im pregn acji żywicą epoksydow ą w to lu e ­ nie i m etanolu. U zyskano zadow alające w yniki t e ­ go zabiegu, m im o ogrom nej pow ierzchni, n a jak iej prace te prow adzono.

W szystkie szczeliny, w k tó re m ogłaby dostaw ać się woda w ypełniono zapraw ą. P ozostałe p a rtie k a m ie ­ n ia nie poddane zabiegom im preg nacyjn ym profilaktycznie zahydrofobizow ano roztw orem Sila- ku M -ll w benzynie lakow ej.

W trak c ie p rac badaw czych w dolnej kondygnacji św iąty ni odk ry to na w ew n ętrznej stro nie filarów dziew ięć pro jek tó w k artu szy , naszkicow anych w ę­ glem na niezbyt rów nej zapraw ie w apien no -p ias­ kow ej. Poddano je zachow aw czej konserw acji, o g ra­ niczając się w yłącznie do ich odsłonięcia, im p re ­ gnacji, oczyszczenia pow ierzchni i wykitowam ia n a ­ cieków.

m g r W ojciech M a tław ski PP P K Z — Oddział w L ub lin ie

PRO BLEM S OF THE C O N SER V A TIO N OF S IB Y L ’S T EM PL E A T PU Ł A W Y

It is g e n e r a lly th o u g h t th a t th e a rch ety p e of S ib y l’s tem ple at P u ła w y (a copy of S ib y llin e ’s tem p le at T iv o li) w a s c h o se n b y P rin cess Izab ella C zartoryska, w h o co m m issio n ed Oh. P. A ign er to do d esign w orks. W hen d esig n in g th e tem p ie, A ig n er put it s fron t o p p o ­ site the p a la c e . In order to give it th e look o f m o n u - m en ta lism an d to p u t it in to a fin e p ersp ectiv e, th e tem p le w a s situ a ted o n the ed g e of the upper terrace of th e park.

B u ild in g w o r k s w e r e com m en ced in 17-98 and c o m p le ­ ted in 1801. The b u ild in g is a tw o -sto r e y stru ctu re, covered w ith a fla tte n e d copula. T he lo w e r floor is b u ilt in brick, o r ig in a lly p la stered ou tsid e, w ith a b rick w e ft p a in ted o n th e p laster. In th e m id d le of th is tier th ere stan d s a m arb le o b e lisk to h on ou r P rin ce J. P o ­ n ia to w sk i. O n th e p illa rs and in th e recesses o f th e co u rtyard th ere co u ld be s e e n sy m b o lic trop h y sh ield s. D esig n s o f th e sh ield s (9 alto g eth er), d raw n on th e p il­ lars, w ere u n co v ered d u rin g co n se r v a tio n w ork s. The upper tier su rro u n d ed b y 19 co lu m n s rests on th e b e a ­ m in g w ith th e fra m in g d ecorated w ith b u cran iu m and garlan d s o f flo w e r s. T he b y -w a y is decorated w ith caisson s fille d w ith tw o k in d s of rosettes. T h e in terior of th e upper tier ex ecu ted on th e p lan e of th e circle, covered w ith a copula decorated w ith caisson s w ith e m p ty sp a ces and restin g on th e fra m in g or­ n a m en ted w ith gryp h on s and candelabra, w a s c o v e ­ red in th e sk y lig h t e v e n ly w ith s lig h tly co n v e x glass.

T he con cep tu al idea of th e first P olish h istorical and n a tio n a l m u seu m is co n ta in ed in the in sc r ip tio n put over th e door: ’’T he P ast — fo r th e F u tu re”.

A p ro g ressiv e d estru ction of S ib y l’s tem p le b egan alread y in th e second h a lf of th e 19th century. In 1869 th e in scrip tio n ’’T h e P a st — for th e F u tu re” w as rem oved upon th e order of th e in vad er. In 1887 a fu rth er d e te ­ rioration in th e con d ition of th e structure w a s n oted and in 1914, according to ’’Ilu stro w a n y T y g o d n ik ” (Illu ­ strated W eekly) th e b u ild in g w as in a lam en tab le con d i­ tion. In 1920 a g la ss p an el covering th e sk y lig h t fe ll dow n, w h ich b rought about dam ping of th e building, w orsen ed by a n irregular w ater sy stem a d jacen t to th e tem p le’s site.

T he first repair w orks on th e tem p le w ere done in 1950— 1951 and th en in 1958. In 1968 a L u b lin ’s branch office of th e E n terprise for th e C on servation of A rt com m enced repair and co n serv a tio n w ork s. T he w orks, w h ich la sted n ea rly 12 years, covered:

— th e preparation of scien tific and h istorical d ocu m en ­ tation

— th e p rep aration of an in v en to ry lis t for con servation purposes

— th e fu ll p rotection of th e b u ild in g again st dam ping — th e co n serv a tio n of th e outside w a lls

— the c o n serv a tio n of p la sters and th e in teriors — th e repair of th e floors

— th e a rran gem en t of th e area surrounding th e te m ­ ple.

ZYG M U N T W YSOCKI

ŚWIĄTYNIA KRÓLOWEJ HATSZEPSUT

— BADANIA I PRACE EKIPY PRACOWNI KONSERWACJI ZABYTKÓW

Dotychczas w ydane publikacje podają, że św iątyn ia królow ej H atszepsut, w ładczyni X V III dyn astii fa ­ raonów , została w zniesiona w D e ir-el-B ah ari w XV w. p.n.e. Je st to zabytek znakom icie zharm o ni­ zow any z otoczeniem . Jego a rc h ite k tu ra o zdecydo­ w an ie osiowym założeniu, zaak centow ana w fasadzie koro n k ą k o lejnych portyków , pnie się tara sam i ku otaczającem u dolinę am fiteatro w i poszarpanego m a ­ syw u skalnego, tw orząc w sp aniałą panoram ę, za­ sk ak u jącą swym w idokiem każdego.

To dzieło a rc h ite k tu ry i sztuki starożytnych p rzy p i­ syw ane jest Senm utow i, w ielkiem u w ezyrow i K ró ­ low ej, k tó ry międizy w ielu innym i, nosił ty tu ł „N ad­ zorcy w szystkich prac k róla w św iąty n i A m ona” , co praw dopodobnie skłoniło W inlock’a do uznania go za głównego a rc h ite k ta jego gen eracji

J e d n a k ta o ry g in aln a i tra fio n a pod w zględem w i­ dokow ym lokalizacja stała się głów ną przyczyną zniszczenia obiektu — już w starożytności, po k o ­ lejn y ch trzęsien iach ziem i law iny rozbijały górne p a rtie św iątyni. R ęka ludzka dopełniła reszty, a osy pu jący się przez tysiąclecia p iarg p rz y k ry ł r u i­ ny, chroniąc je do naszych czasów. P odobny los sp o tk ał zresztą dwa sąsiednie o b iek ty leżące tuż

przy św iąty n i H atszepsut — św iąty nie M entuho- tepa (faraona XI d y nastii z XXI w. p.n.e.) i Tot- m esa III, następcy k ró lo w e j2.

Ś w iąty nię H atszepsut pierw szy odsłonił E. N aville, k tó ry w 1892 r., rozpoczął w ykopaliska, a re z u lta ­ ty sw ych prac opublikow ał w 6 tom ach, bogato ilu stro w an y ch planszam i, ukazującym i piękno re lie ­ fow ych przedstaw ień dekorujących architektoniczne

elem enty o b ie k tu 3. On też rozpoczął praoe ko n ­ serw ato rsk ie, re k o n stru u ją c południow e

skrzy-1 H. E. W i n i о с k, T h e E g y p tia n E x p e d itio n skrzy-1924—1925, ’’B u lletin of th e M etropolitan M useum of A rt”, cz. II N ew Y ork M arzec 1926, s. 50. L ik e w is e he w as O v e r ­ se e r o f th e W o rk s o f A m o n and, in tim e , O v e rse e r o f all th e W o r k s o f th e K in g in th e T e m p le of A m o n as w e ll, w h ic h a m o u n ted to bein g th e c h ie f a rc h ite c t of h is g en era tio n .

2 H. E. W i n 1 о с к, E x c a v a tio n s a t th e te m p le of D eir el B ah ari 1921—1931, ’’P roceed in gs A m erican P h ilo so p ­ h ical S o c ie ty ”, vol. No. 6, 1932, s. 341: S e n -M u t, th e a r c h ite c t had sig n ed h is w o rk , an d h ere h is sig n a tu re had e sc a p e d d e stru c tio n .

3 E. N a v i l l e , T h e T e m p le o f D eir el B ah ari, Tom I - - VI, London, 1905— 1908.