Linus Birchler 1893-1967

Jan Zachwatowicz

Linus Birchler 1893-1967

Ochrona Zabytków 20/3 (78), 66-68

cześnie jednym z czołowych przykładów wariantu, który drogą ewolucji w y ­ kształcił się w ramach zachodniego typu cerkwi łem kow skiej w 1 ćw. w. X I X .,ł W ariant ten znam ionuje m.in. wprowadzenie zakrystii, podczas gdy w e w cześn iej­ szych obiektach zakrystia, jako odrębna przybudówka nie istnieje. We wnętrzach w m iejsce pierwotnych zrębowych kopuł pojawiają się płaskie stropy (cecha znamionująca powolną regresję warsztatu ciesielskiego) zaś w bryle zew nętrznej w yciągnięcie w górę dachów, często o lekko w klęsłych połaciach, przy równoczes­ nym przesunięciu ich przełamania bardziej w dół. Takie w łaśnie obsunięte w dół przełam anie, będące w łaściw ie niem al już zadaszeniem, posiadała cerkiew w Sta- w iszy podczas gdy dachy cerkwi z XVII i XVIII stulecia są d w u - lub trzykrotnie łam ane a w ysokość poszczególnych załamań jest ta sama.

. Ryszard B ryk o w sk i Tadeusz Chrzanowski

*· Na konieczność badań nad poszczególnymi wariantami cerkiewnej architektury łem kow skiej zwrócono uwagę w artykule R. Brykowskiego, op. cit.

WSPOMNIENIA POŚMIERTNE

Linus Birchler urodził się 24 kw ietnia 1898 roku w Einsiedeln w Szwajcarii w rodzinie o w ybitnie artystycznych tradycjach. „Słownik artystów szwajcar­ skich” w ym ienia szereg nazwisk Birchlerów, malarzy i budowniczych ołtarzy. Młody Linus Birchler w ykazyw ał wszechstronne uzdolnienia i zam iłowania arty­ styczne w dziedzinie architektury, sztuki, muzyki a nawet literatury. Uformowały one człow ieka o dużej w rażliw ości i pogłębionej szerokiej wiedzy. Studia wyższe odbywał w Monachium. W Szwajcarii prowadził ożywioną i bardzo różnorodną działalność jako nauczyciel szkolny i rysownik, sprawozdawca teatralny d m u­ zyczny, prelegent i wreszcie organizator w idowisk dla których napisał sztukę p.t. „Rappersw ilier Spiel vom Leben und vom Tod”.

W dwudziestych latach Linus Birchler skierow uje się wyraźnie na drogę historii sztuki i ochrony zabytków. W 1924 roku ukazuje się pierwisza jego książka „Ein­ siedeln und sein A rchitekt Bruder Caspar Mosburger”, wydana w Augsburgu.

LINUS BIRCHLER

1893— 1967 sztuki i architektury średniowiecza stają się główną domeną zainteresowań i prac Linusa Birchlera.

W studiach nad historią sztuki i architektury szwajcarskiej dużą trudność sta­ now ił brak inwentarza topograficznego sztuki, którym dysponowały już wówczas Niem cy i Austria. Z w łaściw ą sobie odwagą, pracowitością i tem peramentem Linus Birchler podjął to ogromne zadanie. .Podjął bez dostatecznych środków, bez rysow ników i fotografów, wspom agany tylko przez żonę, jego stałego pomocnika i asystenta w szystkich prac naukowych. W niezw ykle krótkim czasie, już w 1927 roku ukazują się dwa tomy inwentaryzacji zabytków kantonu Schwyz a następ­ nie dwa tomy kantonu Zug. Stanow iły one pierwsze cztery tomy topograficznego inwentarza zabytków sztuki Szw ajcarii, obejmującego 50 tomów.

Linus Birchler aktyw nie uczestniczył w życiu naukowym i artystycznym Szwaj­ carii w różnych jego formach organizacyjnych. Był współzałożycielem a następnie przez w iele lat prezesem Instytutu Nauki o Sztuce, aktywnym członkiem S to­ w arzyszenia H istoryków Sztuki Szwajcarii, szwajcarskiej organizacji ochrony zamków lecz jednocześnie również Związku Literatów, Stowarzyszenia Sw. Łu­ kasza, Międzynarodowego Związku Bacha i w ielu innych.

N ajw iększy w ysiłek w łożył Linus Birchler w swoją w ieloletnią pracę w Komisji O pieki nad Zabytkami, która zastępowała w Szw ajcarii państwową służbę kon­ serwatorską. W łączył się do prac Komisji w 1930 roku a od 1942 roku przez

Prof. dr Linus Birchler i pani Rose Birchler w Pracowni Głównego Urzędu K o n se rw a to r­ skiego (stoją: prof. Jan Zachwatowicz, prof. Bohdan Marconi, prof. Piotr Biegański, prof. Jan W itkiew icz)

dwadzieścia lat był jej przewodniczącym, odważnie i ofiarnie w alczącym o ochro­ nę zabytków Szw ajcarii. Zdobył w tej pracy ogromne doświadczenie oraz p eł­ ne uznanie i autorytet wśród konserwatorów w szystkich krajów Europy. Opubli­ kował w iele artykułów na tem aty konserwatorskie i wydał książkę „Restaura­ tionspraxis und K unsterbe in der Schw eiz” <1948).

Niem niej zam iłowania i oddania poświęcił Linus Birchler swej pracy pedagogicz­ nej na W ydziale A rchitektury Politechniki w Züriehu. Od 1934 roku jako profesor zw yczajny wykłada na tym wydziale historię sztuki, archeologię i konserwację zabytków. Żywe, pełne w łaściw ego tem peram entu wykłady profesora Birchle- ra, oparte o szeroką pogłębioną w iedzę i w rażliwość artystyczną, stanow iły w aż­ ny czynnik w k ształtow aniu młodych szwajcarskich architektów. N ie tylko zresz­ tą szwajcarskich lecz również m.in. polskich, studiujących w Szw ajcarii szcze­ gólnie licznie w okresie wojny. Pisał o tym prof. Birchler w sw ojej pracy: „Poprzez Polaków, studentów Architektury Politechniki, piszący te słowa n a­ wiązał różnorodne związki z tym krajem ”, z Polską.

Bezpośredni kontakt profesora Birchlera z Polską nastąpił w 1948 roku. Na za proszenie M inisterstw a Kultury i Sztuki przyjechał do P olski dla zapoznania się z prowadzonymi w ówczas pracami konserwatorskim i. Bezpośrednim powodem zaproszenia była podjęta w tym czasie na 'terenie Szw ajcarii akcja naszych w sp ół­ rodaków, usiłująca przedstawić prace konserwatorskie przy ołtarzu Wita S tw o ­ sza jako prowadzone niefachowo i ze szkodą dla obiektu. Zwrócono się wobec tego do profesora Birchlera, jako najw iększego autorytetu w dziedzinie konser­ wacji zabytków w Szw ajcarii, z propozycją bezpośredniego zapoznania się z pra­ cami konserwatorskim i przy ołtarzu Mariackim Wita Stwosza oraz innym i pra­ cami konserw atorskim i na terenie Polski i w ydania o nich swojej opinii.

Profesor przyjechał do Polski wraz z żoną, Rose Birchler, nieodłączną towa­ rzyszką i współpracow nikiem , która prowadziła notatki oraz fotografowała. 'Przy­ jazd ten miał duże znaczenie dla konserwatorów polskich, gdyż pozwolił na przed­ staw ienie i przedyskutow anie z autorytetem dużej miary niezmiernie trudnych problem ów odbudowy, restauracji i konserwacji zniszczonych zabytków. Pro­ fesor Birchler posiadał szerokie w idzenie tych problem ów gdyż znał, w zyw any na konsultacje, prace prowadzone w innych krajach Europy. U zyskaliśm y też od Niego w iele cennych informacji i porad oraz szczegółową opinię.

Po kilkutygodniow ym pobycie w Polsce już w grudniu 1948 roku opublikował profesor Birchler w czasopiśm ie „Schweizerische Bauzeitung” (R. 99 N 40) ob­ szerną i bogato ilustrow aną pracę p.t. „Denkm alpflege in heutigen P o le n ”. Jest godne podziwu, w szechstronne i pełne ujęcie w niej wiszystikich podstawowych problem ów konserw atorskich w Polsce wraz z w nikliwym om ówieniem licz­ nych przytoczonych w tej pracy przykładów.

Znalazła się tam rów nież analiza i ocena, bardzo pozytywna, prac prow adzo­ nych przy konserw acji ołtarza Wita Stw osza w Krakowie. Ucięła ona natychm iast szkodliwą propagandę.

Porównując zniszczenia i problem y odbudowy i konserwacji zabytków w Polsce z problem am i w innych krajach Europy profesor Birchler znajduje pełne uza­ sadnienie dla podjętych w P olsce prac i projektów odbudowy całych zespołów starom iejskich oraz poszczególnych zabytków. Rozumie i podtrzymuje nasz em o­ cjonalny stosunek do tych trudnych problemów, wykraczających poza kategorie problem atyki konserwatorskiej. Zresztą przy zwiedzaniu zniszczonych m iast i za­ bytków ten em ocjonalny stosunek udzielił się w pew ien sposób i państw u Birchler. Pamiętam jak w Gdańsku, gdy stanęliśm y wśród morza ruin zabytkowego miasta, profesor m iał łzy w oczach a P ani Birchler rozpłakała się. Pocieszałem ją zapew ­ nieniem , że m iasto będzie żyło, że odbudujemy je w jego dawnej pięknej formie. Zaprowadziłem ich do kościoła Mariackiego gdzie z hałasem pracowały wibratory, na których przygotowywano p łyty do pokrycia dachowego i w jechaliśm y roboczą windą ponad sklepienia gdzie w pełnym toku szło m ontow anie stalow ych kon­ strukcji dachowych. A potem zw iedziliśm y prace w ykopaliskow e na terenie S ta­ rego Miasta, gdzie archeologowie spokojnie i skrupulatnie odsłaniali zarysy za­ budowy dawnej osady słow iańskiej. Szeroki zakres odbudowy oraz prac badaw­ czych został podkreślony przez profesora Birchlera w jego pracy.

Podczas pobytu w Gdańsku prof. Birchler w yraził życzenie zwiedzenia Malborka, gdyż interesow ały go prace wykonane w swoim czasie przez 'Steinbrechta. Z tego wyjazdu w ynikł niezam ierzony efekt, gdyż po przybyciu do Malborka zastaliśm y dekarzy, naprawiających pokrycie dachowe na ocalałych skrzydłach zamku. Zdu­ m ienie profesora Birchlera było w ielk ie i zw rócił się do m nie z zapytaniem: „Jak to? Wy, w waszych warunkach, konserw ujecie również ten zabytek wrogich wam sił?”, na co odpowiedziałem , że oceniam y zabytki nie z w ąskiego narodo­ wego lecz szerszego historycznego punktu widzenia. Ten m oment zaznaczył pro­ fesor Birchler rów nież w sw ej pracy pisząc: „Pierwszą reakcją tych dawniej gnębionych powinno było być — albo zamek w ysadzić albo pozostawić zniszcze­ niu. Lecz historyczna m yśl Polaków zwyciężyła, ich konserwatorzy powiedzieli: tak lub inaczej jest to zabytek, który w inien być zachowany dla potom ności”. W zakończeniu sw ej pracy profesor Birchler napisał: „Odbudowa zniszczonych m iast, równocześnie odbudowa niezliczonych „nieproduktywnych” zabytków, od­ krycia, odsłonięcia i wykopaliska archeologiczne i to w szystko w kraju przez który trzykrotnie przetoczyła się wojna — zdum iewające osiągnięcie”. Dało to mu asumpt do wskazania jak mało uwagi i środków na konserw ację zabytków poświęcają kan­ tony w Szw ajcarii. A pel ten nie pozostał przy tym bez echa.

Pobyt państw a Birchler w Polsce zadzierzgnął trwałe w ięzy porozumienia i przy­ jaźni z konserwatoram i polskim i. Łączyły nas kontakty korespondencyjne i ser­ deczne spotkania podczas konferencji i kongresów międzynarodowych.

W I960 roku profesor Birchler przeszedł na em eryturę nie zaprzestając aktyw nej naukowej i społecznej działalności. W Ü962 roku otrzymał w ysokie odznaczenie — Szwajcarską Nagrodę Kultury. W ,1963 roku uroczyście obchodzono 70-lecie jego urodzin, upam iętnione wydaniem ku jego czci książki, zbiorowego dzieła p.t. „Corolla H erem itana”.

Prof. dr Linus Birchler zmarł 2 stycznia 1967 roku. Odszedł człowiek w ielkiego serca i um ysłu, którego Wkład w dziedzinie ochrony i konserwacji zabytków posiada w artość nieprzemijającą. Odszedł przyjaciel Polski i jej kultury.

Jan Z achwato w ic z