Ogólnopolska Konferencja Urbanistyczna "Ochrona miejskich zespołów zabytkowych"

Henryk Andrulewicz

Ogólnopolska Konferencja

Urbanistyczna "Ochrona miejskich

zespołów zabytkowych"

Ochrona Zabytków 20/1 (76), 65-68

3. kontynuacja badań prowadzonych przez środowisko poznańskie w zakresie roz­ poznania stru k tu ry i znalezienie kryteriów określenia stopnia zniszczenia oraz m e­ tod odsalania zagrożonych obiektów zabytkowych,

4. rozszerzenie badań dr W. Domasłowskiego przez przeprowadzenie badań s tru k tu ­ ralnych.

W zakresie postulatów organizacyjno-technicznych zgłoszono:

1. powołanie instytutu, rady konserw atorskiej czy też komisji koordynującej b a ­ dania i zabiegi konserw atorskie,

2. zwiększenie przerobu PKZ w zakresie konserwacji kamienia,

3. rozpatrzenie możliwości przedstaw icielstw a konserwatorów-technologów w Związ­ ku Polskich A rtystów Plastyków,

4. zabezpieczenie koniecznych surowców niezbędnych do konserw acji zabytków k a­ miennych,

5. wprowadzenie planowych czynności zapobiegawczych, które by gw arantow ały za­ chowanie zabytków kamiennych.

Przyjęto wnioski zgłoszone przez dra L. Krzyżanowskiego, a wśród nich:

1. wytypow anie zabytków zagrożonych i przeprowadzenie ich kompleksowej doku­ m entacji (w całym kraju).

2. wytypow anie obiektów, z których w ykonanie kopii jest konieczne w ciągu n a j­

bliższych 5—10 lat,

3. założenie lapidariów w ośrodkach bogatych w rzeźbę kam ienną,

4. jak najszybsze przeprowadzenie utw ardzania żywicami epoksydowymi wyznaczo­ nych obiektów i wprowadzenie stałej ich kontroli celem ustalenia, czy można tę metodę zastosować na szerszą skalę.

Na wniosek doc. dr K. Malinowskiego zebrani uznali za konieczne, aby ustalić, k tó ­ ry ośrodek powinien być koordynatorem w badaniach i konserw acji zabytków k a­ m iennych w Polsce i przyjęli, że funkcję tę przejm uje środowisko toruńskie.

Na podstawie protokołu z taśm. m agnetofonow ych opracował

Lech K rzyżanow ski

OGÓLNOPOLSKA KONFERENCJA URBANISTYCZNA

„OCHRONA MIEJSKICH ZESPOŁÓW ZA B YTK O W Y C H ”

W dniach 8—9 listopada 1966 r. odbyła się w Bolesławcu (woj. wrocławskie) Ogólno­ polska K onferencja w sprawie ochrony m iejskich zespołów zabytkowych. K onfe­ rencja została zorganizowana z inicjatyw y M inisterstw a K ultury i Sztuki — Zarządu Muzeów i Ochrony Zabytków — Ośrodka D okum entacji Zabytków przy współpracy Wojewódzkiego K onserw atora Zabytków oraz Wydziału K ultury Prezydium WRN we W rocławiu. Obrady odbywały się w Powiatowym Domu K u ltu ry w Bolesławcu i po­ łączone były z wystaw ą konserw atorską z terenu Dolnego Śląska.

W obradach, obok przedstawicieli służby konserw atorskiej, architektów wojewódz­ kich i m iast wydzielonych oraz władz wojewódzkich i miejscowych, udział wzięli przedstaw iciele: centralnych władz budow lanych oraz wyższych uczelni i placówek naukowych, delegaci SARP, TUP, PP PKZ. IUA, naukowcy, projektanci i urbaniści. Uczestników obrad pow itał wiceprzewodniczący WRN we W rocławiu mgr. Z. S u ­ r o w i e c , w yrażając zadowolenie z powodu zorganizowania konferencji na terenie Dolnego Śląska, gdzie problem atyka konserw atorsko-urbanistyczna stała się przed­ miotem szczególnej troski władz wojewódzkich ze względu na dużą ilość m iast histo­ rycznych i silny rozwój gospodarczo-społeczno-kulturalny regionu. Następnie Dy­ re k to r Zarządu Muzeów i Ochrony Zabytków m gr M. P t a ś n i k dokonał otw arcia obrad, podkreślając w swej wypowiedzi znaczenie ustalenia właściwych metod i pro ­ gram u ochrony zabytkowych m iast w Polsce, jako jednego z węzłowych w chwili obecnej zagadnień w dziedzinie ochrony zabytków. Do współprzewodniczenia obra­ dom powołano: d o c . d r M. B u k o w s k i e g o (Wrocław), d r S. B ę d k o w s k i e g o (Wrocław), d o c d r A. D o m a ń s k i e g o (Kraków), m g r M. C h a r y t a ń s k ą (Warszawa), d r i n ż . a r c h . W. K a l i n o w s k i e g o (Warszawa), m g r i n ż . a r c h . F. K a n c l e r z a (Warszawa), m g r i n ż . a r c h . M. P r z y ł ę c k i e g o (Wrocław) i m g r i n ż . a r c h . R. M i l l e r a (Wrocław).

Po pow itaniach i życzeniach owocnych obrad, powołano Komisję Wniosków w skła­ dzie: m g r i n ż . a r c h . M. P r z y ł ę c k i (WKZ-Wrocław), m g r H. K o n d z i e l a (MKZ-Poznań), m g r B. R y m a s z e w s k i (MKZ-Toruń), m g r i n ż . a r c h . F. P t a s z y ń s k i (WKZ-Koszalin), m g r M. P a ź d z i o r (ZMiOZ — przewodniczący komisji).

Podczas posiedzenia przedpołudniowego w pierw szym dniu obrad wygłoszono trzy referaty. Na początku został odczytany refe ra t p r o f . d r J. Z a c h w a t o w i c z a (Politechnika, Warszawa) pt. Problemy metodologiczne ochrony m iejskich układów

zabytkow ych. W referacie zostały ogólnie podjęte podstawowe zagadnienia ważne

w procesie ochrony historycznych ośrodków m iejskich, a mianowicie: badania histo­ ryczne i w ynikające z nich oceny w artości całości i elem entów układu zabytkowego; określenie roli zabytkowego układu lub historycznego ośrodka m iasta w je­ go rozwoju urbanistycznym ; analiza zakresu i możliwości dostosowania układu zabytkowego do pełnienia nowych funkcji oraz metody realizacyjne. Autor zwrócił także uwagę na pilną potrzebę przeprow adzenia w eryfikacji m iast w oparciu o ustalenia kryteriów w artości zabytkowej, co ułatw iłoby pogodzenie po­ stulatów konserw atorskich z potrzebam i współczesnego rozwoju m iast, oraz na brak klauzul w całym szeregu aktów praw nych z dziedziny zagospodarowania przestrzen­ nego i budow nictwa, zapew niających ośrodkom i obiektom zabytkowym traktow anie w sposób specjalny w zależności od ich specyfiki. W kolejnym referacie pt. Kryteria

oceny wartości zabytkow ych zespołów m iejskich, m g r i n ż . a r c h . M. W i t w i c k i

(Warszawa), wskazując na olbrzym ią aktualność, a zarazem trudności tego zagadnie­ nia, podjął interesującą, choć dyskusyjną próbę sform ułow ania teoretycznych pod­ staw oceny wartości zabytkowych m iast. Wychodząc z założenia, że ocena wartości m iasta zabytkowego w inna uwzględniać zachowanie elem entów urbanistyki histo­ rycznej, w artość tego układu w porów naniu z innym i m iastam i (w skali regionu, k raju czy naw et kontynentu), jego wartość funkcjonalną oraz estetyczną, autor określił zespół najw ażniejszych kryteriów . Są to: a. K ryteria historyczno-naukowe, do których należy ocena stanu zachowania elem entów urbanistyki historycznej i re ­ prezentatyw ności układu przestrzennego m iasta w świetle historii urbanistyki oraz innych dyscyplin historycznych; b. K ry teria pomocnicze, wśród których rozróżnia się k ry teria użytkowe i kryteria estetyczne, oceniające siłę estetycznego oddziaływania m iasta i otaczającego go krajobrazu oraz wartość artystyczną zabytkowych obiektów architektury. Sform ułowanie tych kryteriów umożliwiło wyodrębnienie trzech grup miast, w ym agających różnego stopnia ingerencji konserw atorskiej. Trzeci był referat m g r M. C h a r y t a ń s k i e j (ODZ-Warszawa) pt. D okum entacja naukowa miast

zabytkow ych, w którym autorka dokonała oceny osiągnięć, charakteru i potrzeb ist­

niejącej dokum entacji m iast zabytkowych, pragnąc w ten sposób dostarczyć m ateria­ łu do dyskusji odnośnie jej zakresu i przydatności praktycznej. Jednym z w ażniej­ szych postulatów w tej dziedzinie jest nowelizacja zasad i instrukcji dla studiów history czno-urbanistycznych.

Posiedzenie popołudniowe rozpoczął ref. pt. Ochrona historycznych układów m ie j­

skich — postułaty konserw atorskie, wygłoszony przez m g r i n ż . a r c h . F. K a n c ­

l e r z a (ZMiOZ-Warszawa). Omówione tu zostały wytyczne odnośnie zachowania planów m iast historycznych oraz ich zabudowy i jej walorów. R eferat sformułował cały szereg tez i wniosków o charakterze praw no-adm inistracyjnym , których reali­ zacja umożliwiłaby uzyskanie realnych wyników współdziałania konserwatorów, urbanistów i architektów . Następny refera t pt. Rola współczesnych czynników m ia-

stotwórczych w aktyw izacji ośrodków zabytkow ych na przykładzie Płocka, wygłosił

m g r i n ż . a r c h . E. U s a k i e w i c z (Min. Bud.-Warszawa). K ierunek i skala rozwo­ ju m iast i osiedli w ynika z wytycznych planu krajowego i planów regionalnych; bliż­ sza ocena możliwości i celowości wykorzystania układów zabytkowych m iast zaw ar­ ta jest natom iast w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego; podsta­ wą dla rozpatrzenia tej problem atyki w planie przez p ro jek tan ta są wytyczne studium historyczno-urbanistycznego. Ponieważ nie wszystkie plany opracowane są zgodnie z istniejącym i przepisami i nie wszystkie posiadają ustalenia realizacyjne stąd płynie potrzeba ich w eryfikacji. Chcąc poprzez lokalizację elem entów miastotwórczych wpłynąć na aktyw izację gospodarczą zabytkowych m iast, trzeba dysponować argu­ m entam i będącymi w stanie uruchom ić decyzje gospodarcze w skali k raju i regionu, co najlepiej obrazuje przykład Płocka. Ostatnim referatem pierwszego dnia konfe­ rencji był referat d r M. K s i ą ż k a (Politechnika, Kraków) pt. Współczesne czyn­

niki m iastotwórcze m ałych miejscowości nieuprzem ysłowionych na przykładzie Lanckorony. Naświetlony tu został problem kryzysu małych m iast spowodowany za­

nikiem czynników miastotwórczych, a co za tym idzie — m igracją ludności i u tratą praw miejskich. W Polsce istnieje 3.13 m iast małych (poniżej 5000 ludności) oraz po­ nad 500 takich które utraciły praw a miejskie. Można wyróżnić tu dwie grupy: 1. Miejscowości o pełnych w alorach zespołów urbanistycznych i architektonicznych, których klasycznym przykładem jest Lanckorona — miasto o unikalnych cechach konstrukcji urbanistycznej z interesującą arch itek tu rą drew nianą w bardzo złym stanie zachowania; 2. miejscowości o częściowo lub całkowicie zatraconych cechach zabytkowych. Ośrodki grupy pierw szej powinny zostać wprowadzone do planów re ­ gionalnych i gospodarczych, a ich przyszłą funkcją w inny stać się usługi turystyczno- wypoczynkowe, co przykładowo zilustrow ały przygotowane w ram ach tzw. „ekspe­ rym entu lanckorońskiego” przez dr H. Pieńkowską (W KZ-Kraków) Tezy konserw a­ torskie. W grupie drugiej konieczne jest natom iast dokonanie selekcji i indyw idual­ ne potraktow anie różnych osad w zależności od jakości zachowanych obiektów, po­ łożenia, atrakcyjności turystycznej itp.

Drugiego dnia obrad, przed południem, odbył się objazd terenowy, obejm ujący cie­ kawsze z punktu widzenia urbanistycznego i położone blisko m iejsca konferencji m iasta historyczne (Lwówek 31. — Lubom ierz — Gryfów 31.). O bejrzenie przykładów zarówno dobrych jak i złych rozwiązań urbanistyczno-konserw atorskich stało się pożyteczną ilustracją wielu tez sform ułowanych w referatach i zagadnień porusza­ nych w dyskusji.

Po południu zostały wygłoszone pozostałe referaty. W pierwszym pt. Problem y ko n ­

serw atorskie zabytkow ych m iast Dolnego Śląska m g r i n ż . a r c h . M. P r z y ł ę c k i

(WKZ-Wrocław) przeprow adził zwięzłą charakterystykę prac konserw atorskich w okresie ostatniego dwudziestolecia w zabytkowych m iastach województwa w

ro-oławskiego oraz poddał gruntow nej analizie sytuację form alno-praw ną, program o­ wanie prac konserw atorskich, sytuację w zakresie ochrony zabytkowych kam ienic mieszczańskich i realizację programów przestrzennoekonomicznych. W drugim re fe ­ racie pt. Plany zagospodarowania m iast a problem zachowania układów za b ytko ­

w ych, m g r i n ż . a r c h . J. S t a n i s ł a w s k i (Min. Bud.-W arszawa) omówił rolę

planów miejscowych (ogólnych i szczegółowych) przy zagospodarowywaniu m iast oraz ich realizację w stosunku do: a. zabytkowych układów urbanistycznych; b. zacho­ w ania istniejących budowli zabytkowych; c. wysokości, skali i form y nowej zabu­ dowy; d. zagadnień ekonomiki i działalności inw estorskiej. R eferat w ysunął cały szereg wniosków m.in. postulował szersze niż dotychczas wykorzystanie przy sporzą­ dzaniu planów szczegółowych danych studiów historyczno-urbanistycznych i ustaleń

konserw atorskich.

Po wygłoszeniu referatów kontynuowano dyskusję rozpoczętą już w czasie pierw ­ szego dnia obrad. Udział w niej wzięło kilkunastu dyskutantów , m.in.: d o c. d r M. B u k o w s k i , d o c . dr . A. D o m a ń s k i (Politechnika-Kraków), m g r H. D z i u r i a (PKZ-W rocław), d r i n ż . a r c h . W. K a l i n o w s k i , m g r i n ż . a r c h . F. K a n c ­ l e r z , d o c . d r H. M ü n ch (Muzeum Historyczne-Kraków), d y r . m g r M. P t a ś - n i k , m g r i n ż . a r c h . M. P r z y ł ę c k i , k o n s . m g r B. R y m a s z e w s k i , d o c . d r Z. Ś w i e c h o w s k i (Uniwersytet Wrocławski), d o c d r J. S t a n k i e w i c z (Politechnika Gdańska), m e c . W. S i e r o s z e w s k i (Warszawa), d y r . m g r i n ż . a r c h . E. U s a k i e w i c z , m g r i n ż . a r c h . M. W i t w i c k i (Warszawa) i d r T. Z a r ę b s k a (Międzyuczelniany Zakład Podstawowych Problem ów A rchitektury, U rbanistyki i Budownictwa — Warszawa). Dyskusja koncentrow ała się wokół zagad­ nień poruszonych w referatach i rozszerzyła znacznie ich tezy. I tak jeśli chodzi o dokum entację i studia historyczno-urbanistyczne stwierdzono, że są one dobrym m ateriałem dla konserw atora, lecz zbyt szczupłym dla urbanisty-projektanta. P ostu­ lowano rozszerzenie studium o szkic rysunkowy całego zespołu, zdjęcia fotograficzne sylw ety m iast i zdjęcia lotnicze oraz naniesienie kolorem na panoram ę m iasta b u ­ dowli mało wartościowych, które można usunąć. Proponowano powołanie przy PKZ pracowni, która mogłaby opracowywać studia do planów szczegółowych, co wiąże się z generalnym brakiem tychże (z w yjątkiem Torunia). W związku z aktualizacją planów miejscowych zwrócono uwagę na konieczność w eryfikacji wniosków konser­ w atorskich. Ponieważ często zdarzają się duże rozbieżności między w skazaniam i kon­ serw atorskim i a realizacjam i, postulowano staranniejsze ich egzekwowanie. O strze­ gano przed nadm iernym rozbudowywaniem części rysunkow ej studiów, co może od­ bić się niekorzystnie na ich w artościach dokumentacyjnych. Zwrócono również uw a­ gę na pominięcie w opracowaniach ewidencyjnych tych miast, które uzyskały praw a w X IX i XX wieku, a których układy rozwinęły się w oparciu o dawne wsie i osady. Braki te wykluczają uchwycenie wielu układów zabytkowych ważnych dla historii kształtow ania się m iast doby kapitalizmu. Podniesiono trudności, jakie staną przed wykonawcam i studiów przy ewentualnym kom pletowaniu m ateriałów do studiów do planów szczegółowych. Zaproponowano wykorzystać do tego celu w yniki praktyk studenckich. Następna tego rodzaju trudność, to niemożność — z powodu braku czasu oraz niedostatecznego uporządkowania archiw ów — przeprowadzenia dokładnej kw e­ rendy archiw alnej do studiów. Wskazano na niedostatek publikacji z zakresu reali­ zacji konserw atorskich dla układów urbanistycznych, tak dobrych jak i złych. Po­ woduje to brak instytucji powołanej do zajmowania się problem atyką zabytkowych układów urbanistycznych. Uznano za konieczne zorganizowanie wystawy, na której w inny być eksponowane najbardziej interesujące realizacje z tego zakresu; pozwoli to na przeprowadzenie szerokiej dyskusji nad problemami ochrony zabytkowych układów urbanistycznych.

W grupie wypowiedzi dotyczących zagadnień prawnych, wskazano na rozbieżności między ustaleniam i ustaw y o planowaniu, która nie wspomina o w artościach zabyt­ kowych, a ustaw y o ochronie dóbr kultury; rozbieżności te należy usunąć za pomocą porozumień międzyresortowych. Stwierdzono także, że istnieją w ystarczające pod­ staw y praw ne do opracowywania studiów historyczno-urbanistycznych w sposób p ra ­ widłowy; ponadto, że istnieją podstawy praw ne zupełnie wystarczające do ochrony zespołów zabytkowych, inna rzecz, że nie zawsze przestrzegane.

Część uwagi dyskutantów skupiła się na problemie ochrony kam ienic mieszczańskich jako obiektów najbardziej zagrożonych w zespołach urbanistycznych. Przytoczono wiele przykładów zniszczeń. Stąd wynikły postulaty starannego dokum entowania obiektów zagrożonych. Omawiano trudności związane z adaptacją kam ienic do celów współczesnych — padł projekt adaptow ania tego rodzaju budownictwa na luksusow e hotele. Przytoczono przykłady niewłaściwych adaptacji, które częstokroć doprowa­ dzają do u tra ty wielu wartości zabytkowych.

Poruszono także wiele innych zagadnień, jak: różne kształtow anie się funkcji cen­ trum w różnych m iastach w zależności od wielkości m iasta, wielkości centrum oraz jego usytuow ania. Szeroko rozważano zagadnienie nowego budownictwa, w prow a­ dzanego do zespołów starom iejskich. Uzupełniono te referaty, które mówiły o historii problem atyki konserw atorsko-urbanistycznej. Ponadto przytoczono wiele drastycz­ nych przykładów niszczenia zabytkowych zespołów lub ich fragm entów. Ożywioną dyskusję wywołało zagadnienie klasyfikacji zespołów urbanistycznych, oraz wiele innych problemów.

W podsum owaniu obrad m g r i n ż . a r c h . F. K a n c l e r z podkreślił wagę om aw ia­ nych problem ów i postulował przyjęcie szeregu wniosków i tez, które sform ułowano w trakcie obrad, oraz w yraził nadzieję, że konferencja pozwoli stworzyć w ieloletni program działania, który wyprowadzi z im pasu urbanistykę zabytkową. N astępnie

podziękował organizatorom, referentom , dyskutantom , władzom terenow ym i wszy­ stkim uczestnikom za owocny w kład do problem atyki konserw atorsko-urbanistycznej i za udział w konferencji. Na tym obrady zostały zamknięte.

Pow ołana w czasie obrad Komisja Wnioskowa sform ułowała postulaty szczegółowe i ogólne, odnoszące się do następujących spraw : klasyfikacji zespołów urbanistycz­ nych, nowelizacji studiów historyczno-urbanistycznych i udziału władz konserw ator­ skich w planow aniu, a ponadto wiele wskazań co do sposobu przyspieszenia w yko­ nania wyżej wymienionych zadań.

P ublikacja całości m ateriałów om awianej konferencji jest przygotowywana w „Bi­ bliotece M uzealnictw a i Ochrony Zabytków ” w serii B.

H enryk Andrulew icz

DECYZJA KONSERWACJI PORTALU OŁBIŃSKIEGO

WE WROCŁAWIU

W dniu 21 października 1966 r., korzystając z obecności wybitnych specjalistów na konferencji poświęconej konserw acji kam ienia w Toruniu, zwołano spotkanie w celu podjęcia decyzji o konserw acji portalu ołbińskiego. Obecni byli: dr Wiesław Doma­ słowski, prof, dr Janusz Gilewicz, kons. Stanisław Kiliszek, doc dr Wiesław Koziń­ ski, prof, dr M aksym ilian Kranz, dr Lech Krzyżanowski, dr Janusz Lehm ann, doc. dr Kazim ierz M alinowski, dr inż. arch. Edm und Małachowicz, prof, dr Maciej Mą- czyński, dr B arbara Penkala, mgr M aria W eber-Kozińska. Przewodniczył doc. dr K a­ zim ierz M alinowski, przypom inając na w stępie postanowienia komisji, która zajmo­ w ała się spraw ą konserw acji portalu w 1963 r. Dr inż. arch. E. Małachowicz, konser­ w ato r zabytków m. Wrocławia, złożył sprawozdanie z prac badawczych i zabezpiecza­ jących, w ykonanych po 1963 r. Wykonano badania mineralogiczne i chemiczne oraz opracowano metodę oczyszczania i utw ardzania kamienia. Nie wykonano dotychczas podpiwniczenia portalu, badań mikrobiologicznych, identyfikacji złóż kam ienia, nie

założono ru re k K napena.

W trakcie dyskusji nad stanem badań i prac ustalono, że konieczne jest jak najszybsze podpiwniczenie oraz przeprowadzenie badań mikrobiologicznych. Nie jest natom iast obecnie konieczna identyfikacja kam ienia. W dalszym ciągu dyskusji uzgodniono po­ glądy na główne przyczyny zniszczenia portalu. Zdaniem zebranych silne zawilgoce­ nie (spowodowane głównie obłożeniem ściany cegłą klinkierową) wywołało znaczne zasolenie, co z kolei powoduje dodatkowe zawilgocenie wodą adsorpcyjną. Odcięcie od wód dochodzących z gruntu i z m uru powinno zdecydowanie ograniczyć zawilgo­ cenie i stworzyć w arunki, w których będzie można przystąpić do konserw acji p o rta­ lu. Szczególnie dobitnie podkreślano w dyskusji konieczność wstępnego oczyszczenia i utw ardzenia powierzchni kam ienia przed przystąpieniem do jakichkolw iek prac nad usuw aniem klinkieru. Zastanaw iano się również nad możliwością dosuszania p ortalu pow ietrzem z grzejnika umieszczonego w wykopie, który ma być jeszcze przed zimą wykonany. Przew ażyła opinia, że należy dążyć do stabilizacji wilgotności p ortalu w w arunkach naturalnych. Istnieje ponadto obawa, że para spowodowana przez grzejnik może osadzać się na portalu.

W w yniku szczegółowej dyskusji kom isja doszła do następujących wniosków: 1. Konieczne jest spotkanie z Zarządem P.P. Pracow nie Konserwacji Zabytków celem przedyskutow ania całego program u konserw acji i uzyskania gw arancji term inowego i prawidłowego w ykonaw stw a budowlanego.

2. Natychm iastow e podpiwniczenie portalu (zewnętrzne) jest konieczne. H ygrom etr ustaw iony w piwnicy wykaże, czy dogrzewanie jest konieczne.

3. W czerwcu ekipa konserw atorska pod kierunkiem dr W iesława Domasłowskiego przystąpi do pracy nad utw ardzaniem powierzchniowym za pomocą żywic epoksydo­ wych. Szereg decyzji w sprawie metody będzie podejmowanych na miejscu w m iarę w yłaniania się nowych problemów.

4. Jednocześnie konieczne jest, aby w rocławski Oddział PKZ był gotowy do podjęcia robót z chwilą zakończenia etapu prac zabezpieczających. Prace budowlane będą po­ legały na usunięciu klinkieru za pomocą ścinania piłą. Wyklucza się jakiekolw iek w ykuw anie, powodujące wstrząsy.

Realizacja powyższych punktów powinna być zakończona przed jesienią, aby portal zaczął wysychać jeszcze przed deszczami. Z astanaw iano się nad możliwością rozpo­ częcia pewnych prac nad utw ardzaniem wgłębnym jeszcze w 1967 r., kom isja doszła jednak do wniosku, że może ono nastąpić dopiero po pełnej stabilizacji w arunków naw odnienia portalu.