Społeczna pamięć przeszłości

Mirosław Kaliński

Społeczna pamięć przeszłości

Niepodległość i Pamięć 8/1 (17), 53-62

„Niepodległość i Pam ięć”

N r 17, 2001

Mirosław Kaliński

Społeczna pamięć przeszłości

H istoria świadczy o tym, że Polacy byli zawsze narodem iycerskim. N ie szukali w ojen, nie prow adzili w ojen zaborczych, ale um ieli bohatersko walczyć w obronie zagrożonej wolności i niepodległości.

Ja n Paw eł II, „D ucha nie gaście”, Paryż 1991 Przeszłość n aro d u żyje w każdym z nas. Aby zrozum ieć dzieje n aro d u pow inniśm y p o ­ znać jego tradycje, k tó re spełniają rolę m iędzypokoleniow ego przekazu najcenniejszych w artości i są ważnym czynnikiem kształtującym am bicje i godność narodow ą. Tradycje n a ro ­ dowe i o rężn e służą podtrzym yw aniu wiary naro d u , że istnieje m ożliwość w ytrw ania i o b ro ­ ny lub odzyskania niepodległości. Pobudzają zainteresow anie przeszłością, kształtują uczu­ cia patriotyczne, w iążą społeczeństw o z jego historyczną przeszłością i utrw alają poczucie narodow ej tożsam ości.

H isto ria ojczysta i tradycje o rężn e wydobywają z m inionych dziejów w spaniałe w zor­ ce ludzkiej ofiarności i pośw ięcenia w imię obrony Ojczyzny. W pływają b ezpośrednio na kształtow anie św iadom ości ob ro n n ej, uczą na przekonujących przykładach zasad dochow a­ nia w ierności przysiędze wojskowej, w pajają szacunek i przyw iązanie d o symboli n a ro d o ­ wych i wojskowych, wynoszą h o n o r żołnierski do najwyższej godności społecznej.

P rzeszło połow ę naszych dziejów stanow ią wojny. Walki zb rojne wywierały istotny wpływ na losy n aro d u , kształtow ały społeczną pam ięć przeszłości, św iadom ość historyczną i patrio- tyczn o -o b ro n n ą. Przez całe nasze burzliwe dzieje, w których k ilkakrotnie przeryw ana była ciągłość niepodległości państw ow ej, W ojsko Polskie kultywowało i w yrażało w artości dla n arodu najcenniejsze. D lateg o zawsze otaczane było szacunkiem , a służba w nim uw ażana była za spraw ę obyw atelskiego honoru. Kultywowane są czyny zbiorow e, ale także akty b ohaterstw a i pośw ięcenia pojedynczych ludzi. G łosi się w nich pochw ałę odwagi, o fiarn o ­ ści, u p o ru , pośw ięcenia, wytrwałości, zdolności przywódczych itp.

K o n tak t z tradycjam i narodow ym i i orężnym i to sw oistego rodzaju edukacja historyczna — edukacja, k tó ra obejm u je b o g ate i ró żn o ro d n e obszary pam ięci, zachow ując od z a p o ­ m nienia to, czym n a ró d żyt przez wieki. W ażnym elem en tem tej edukacji są w ydarzenia i ludzie w nich w ystępujący, a także miejsca, obiekty i znaki pam ięci n aro d o w ej1. Świat n a ­ rodow ej w yobraźni zaludniony je st postaciam i reprezentującym i cnoty patriotyczne i obywa­ telskie. W narodow ej galerii je st m iejsce na w ielorakość w artościow ego życia, pośw ięcenia i ofiarności, odw agi i bohaterstw a.

Polska na tle innych państw europejskich znajduje się w sytuacji bezprecedensow ej, żadne bow iem z państw europejskich nie pozostaw iło ta k licznych śladów swojej obecności na rozległych terytoriach, należących obecnie do innych organizm ów państw ow ych2.

W edług dokonanych w o statnich latach szacunków, m ożna mówić o ok. 50 tysiącach różnych miejsc, obiektów i znaków pam ięci narodow ej na te re n ie Polski i różnych krajów świata.

Z achow anie pam ięci n aro d u , poszczególnych elem entów tożsam ości i dziedzictw a P ola­ ków, pow stałego n a przestrzen i wieków, je st zobow iązaniem każdego pokolenia. O bow ią­ zek te n w sposób szczególny spoczywa n a władzy, rep rezentującej interesy w olnego narodu.

C elem ochrony m iejsc, obiektów i znaków pam ięci narodow ej je st zachow anie wszel­ kich śladów i u trw alenie znaczących dla tożsam ości narodow ej w ydarzeń, faktów , postaci w dziejach państw a i n aro d u polskiego, w alk o zjednoczenie i niepodległość Polski, pam ięci 0 m ęczeństw ie Polaków , ofiarach H olo k au stu , w ojen i represji totalitarnych, ze szczególnym uw zględnieniem celów wychowawczych i edukacyjnych, tak aby służyły o n e popularyzacji wiedzy o d okonaniach, w alce zbrojnej i m ęczeństw ie Polaków , stanowiły trwały elem en t tożsam ości narodow ej i składnik w spółczesnego życia społeczeństw a p olskiego3.

M iejsca, obiekty i znaki pam ięci narodow ej ja k o ważny składnik tożsam ości narodow ej pow inny być ch ro n io n e przez wszystkich obywateli.

O b i e k t e m p a m i ę c i n a r o d o w e j nazywamy o biekt budow lany w raz z teren em , na którym został ustanow iony, lub te re n związany ze znaczącym i w ydarzeniam i, faktam i 1 p ostaciam i w dziejach państw a i n aro d u polskiego, a w szczególności dom y, w których m i­ eszkali i tw orzyli wybitni Polacy, m uzea lub ich oddziały utw orzone na te re n ac h byłych obozów koncentracyjnych, obozów zagłady oraz innych obozów i miejsc m ęczeństw a, a ta k ­ że m u zea utrw alające p am ięć o w alkach o niepodległość, ofiarach system ów totalitarnych, groby i cm en tarze w ojenne oraz o fiar w ojen i systemów totalitarnych, a także groby wybit­ nych Polaków .

M i e j s c e m p a m i ę c i n a r o d o w e j nazywamy znak lub obiekt pam ięci narodow ej w pisany do reje stru p row adzonego przez P rezesa U rzęd u O chrony M iejsc Pam ięci N a ro d o ­ wej lub w ojew odę. Z n a k p a m i ę c i n a r o d o w e j to pom nik, krzyż pam iątkow y, tablica pam iątkow a, głaz, kopiec, k u rh an , symbol religijny lub inny symbol w raz z teren em , na

1 N a terenie Polski znajduje się ponad 400 kw ater i grobów uczestników powstań narodowych XIX wie­ ku, 196 cmentarzy i kwater legionowych, 224 cmentarze, kwatery i groby powstańców wielkopolskich, 1 547 obiektów cmentarnych z okresu I wojny światowej,.7 710 obiektów z okresu II wojny światowej. 2 N a przykład tylko w odniesieniu do terenów dawnych kresów II RP możemy mówić o ok. 15 tys. różnych

obiektów, miejsc i znaków pamięci narodowej.

Społeczna pamięć przeszłości

55 którym został ustaw iony, służący u p am iętn ien iu znaczącego w ydarzenia, faktu lub postaci w dziejach państw a i n aro d u polskiego.

O ch ro n a scharakteryzow anych powyżej miejsc, obiektów i znaków pam ięci narodow ej polega na w prow adzeniu n a obszarze, na którym się one znajdują, lub w ich bezpośrednim otoczeniu szczególnych zasad odbyw ania zgrom adzeń i prow adzenia działalności g o sp o d a r­ czej oraz ustanow ieniu obow iązku ich utrzym ania4.

O prócz urzędow ej istnieje rów nież społeczna opieka nad m iejscam i, obiektam i i zn a k a­ mi pam ięci narodow ej. Jej celem jest dbałość o zachow anie dla przyszłych pokoleń miejsc, obiektów i znaków pam ięci narodow ej, otoczenie ich o p iek ą i należytym szacunkiem oraz upow szechnianie w artości wychowawczych i edukacyjnych, ja k o w yraz troski społeczeństw a 0 ślady przeszłości, k tó re przetrw ały do naszych czasów.

S połeczna o p ie k a n ad m iejscem , o b iektem lub znakiem pam ięci narodow ej w szczegól­ ności p olega n a zachow aniu p o rzą d k u i czystości w miejscu, obiekcie lub znaku pam ięci narodow ej oraz je g o najbliższym otoczeniu, a także na czczeniu rocznic związanych z u p a ­ m iętnionym w ydarzeniem , fak tem lub postacią.

Ochrona cmentarzy i grobów wojennych w Polsce

N orm am i praw nym i, na których o p ierało się w spółczesne grobow nictw o w ojenne, były artykuły postanow ień m iędzynarodow ych traktatów zaw artych p o I w ojnie światowej. N ale­ żały do nich: tra k ta t w ersalski (art. 225 i 226), tra k ta t z A ustrią w S a in t-G e rm a in -e n -L a y e 1 tra k ta t ryski z R osją. N a mocy tych dokum entów zobow iązano Polskę d o opieki nad g ro b a ­ mi w ojennym i znajdującym i się n a jej terytorium , do prow adzenia ich ewidencji oraz spo­ rządzania i dostarczan ia p ełniej inform acji zainteresow anym państw om .

W dw udziestoleciu m iędzyw ojennym w ydano szereg aktów praw nych i rozporządzeń re ­ gulujących tę dziedzinę praw a m iędzynarodow ego.

Podstaw ow ym d o k u m e n tem była U staw a o grobach i cm entarzach w ojennych5 z 28 m a r­ ca 1933 roku, k tó ra obow iązuje d o dziś. N a podstaw ie tej ustawy uregulow ano nazew nic­ two6, o kreślono, ja k ie groby m ożna nazw ać wojennym i, w skazano, ja k rozw iązać sprawy w łasnościow e gruntów , na których znajdują się obiekty cm entarnictw a w ojennego, ja k p o ­ stępow ać w w ypadku ekshum acji, oraz określono k om petencje do wydaw ania zezw oleń na zakładanie cm entarzy, w znoszenie nagrobków itp. W ustaw ie ustanow iono, że cm entarze,

4 J. K roner, Z naki tożsamości i dziedzictwa narodowego, „Rzeczpospolita”, 22 IX 1999 r. 5 Ustawa z dnia 28 m arca 1933 r. o grobach i cmentarzach wojennych (Dz. U. 30 V 1933 r.).

6 C m e n t a r z e m w o j e n n y m jest obiekt samodzielny lub wspólny z poległymi żołnierzami innych formacji lub narodowości, cywilnych organizacji zbrojnych czy ofiar terroru. Na cmentarzu wojennym chowa się żołnierzy łub osoby cywilne poległe w działaniach zbrojnych. K w a t e r a w o j e n n a to wydzie­ lona część cm entarza o powierzchni co najmniej 40 m2, w której może być pochowanych kilkudziesięciu czy kilkuset żołnierzy lub osób cywilnych poległych w walce. Może być ona samodzielna lub wspólna. M o g i ł a w o j e n n a to osobne miejsce pochowania jednej, kilku, kilkudziesięciu, a niekiedy i kilkuset poległych osób. U p a m i ę t n i o n y to osoba znana z nazwiska (czasem grupa), która poległa lub zaginęła w toku działań, lecz nie odnaleziono jej ciała lub nie udało się zidentyfikować zwłok wśród grzebanych. P o c h o ­ w a n y — osoba poległa w boju lub ofiara terroru. M oże nim być żołnierz, partyzant lub osoba cywilna uczestnicząca w walce.

kw atery i m ogiły w ojenne pozostają pod o pieką państw a, a koszty ich utrzym ania pokryw a­ ne są z je g o budżetu.

P o II w ojnie światowej n a M iędzynarodow ej K onferencji C zerw onego Krzyża w G enw ie w dniu 12 sierpnia 1949 roku przyjęto cztery konw encje h u m a n ita rn e 7. W konwencji o p o ­ lepszeniu losu rannych i chorych w arm iach czynnych ustanow iono, że „... w każdym czasie, a zw łaszcza p o bitw ie, strony w konflikcie przedsięw ezm ą niezw łocznie wszelkie możliwe środki w celu w yszukania i zeb ran ia rannych i chorych, ochro n ien ia ich przed rabunkiem i złym trak to w an iem oraz zapew nienia im niezbędnej opieki, ja k również w celu wyszukania poległych i niedopuszczenia do ich ograb ien ia (...). S trony w konflikcie pow inny możliwie najprędzej zarejestrow ać wszystkie dan e m ogące pom óc w ustaleniu tożsam ości rannych, chorych i zm arłych strony przeciw nej (...), strony w konflikcie sporządzą i p rzekażą sobie (...) akty zgonów lub wykazy poległych należycie uw ierzytelnione (...), strony w konflikcie p o n a d to czuw ać b ę d ą n ad tym, aby zm arli byli grzebani z czcią, aby ich groby były szanow a­ ne, zgrupow ane, o ile m ożności p o dług narodow ości zm arłych, należycie utrzym ane i o zn a­ czone, aby mogły być zawsze o dszukane (...) najpóźniej po ustaniu działań w ojennych, zarządy w ym ienią (...) wykazy p odające do k ład n e położenie i oznaczenie grobów , ja k rów ­ nież inform acje dotyczące pochow ania tam zm arłych (...)”8. P o dobnie u norm ow ano p ro b ­ lem zm arłych jeńców .

Wojenne cmentarze września 1939 r.

Powyższe ogólne u sta le n ia i uwagi odnoszące się do ochrony grobów i cm entarzy w ojen­ nych w Polsce w arto odnieść do k o n k retn ej sytuacji. Posłużę się w tym w ypadku przykładem u p am iętn ien ia w rześnia 1939 r.

Tw orzenie ew idencji poległych i pochow anych żołnierzy kam panii wrześniow ej zap o czą­ tkow ali pracow nicy B i u r a I n f o r m a c j i P o l s k i e g o C z e r w o n e g o K r z y ż a . Już od pierwszych dni wojny rejestrow ano poległych i zm arłych z ran żołnierzy. Po zakończeniu działań w ojennych p ro b lem em tym zajm ow ały się okręgi i teren o w e placówki Polskiego C zerw onego Krzyża. Z b ie ra n o inform acje ze szpitali, biur parafialnych, zarządów gm in i m iast, adm inistracji cm entarzy, przedstaw icieli dow ództw wojskowych, obozów jenieckich i osób prywatnych.

Szczególnie o bfite zbiory zgrom adziły O kręgi P C K w K rakow ie, Ł odzi i L ublinie d zia­ łające w G eneralnym G u b e rn a to rstw ie . W o d n ie sie n iu do zm arłych w szpitalach polowych żołnierzy — ranionych n a zachodnich i północnych te re n ac h w cielonych do Rzeszy, sp o ­ ry m a teria ł z e b rało A r c h i w u m C e n t r a l n e w B erlinie. Istotnym źródłem o p oleg­ łych żo łnierzach w rześnia była P o l s k a K o m i s j a S t r a t , pow stała i działająca w O fla­ gu V II A M u rn au . O d połowy 1940 roku do W arszawy zaczęły, za pośrednictw em N i e ­ m i e c k i e g o C z e r w o n e g o K r z y ż a , napływ ać listy ofiar polskich strat z M i ę d z y ­ n a r o d o w e g o K o m i t e t u C z e r w o n e g o K r z y ż a w G enew ie.

7 26 XI 1954 r. Polska ratyfikowała konwencje genewskie z 12 V III 1949 r. 8 Patrz F. de M ulinen, Podręcznik prawa wojennego dla sil zbrojnych, Warszawa 1998.

Społeczna pamięć przeszłości

57 M a teria ł zgrom adzony z ta k w ielkim tru d em i um ieszczony w K a r t o t e c e C e n t r a l ­ n e j P C K spło n ął w pierwszych dniach Pow stania W arszawskiego.

Po zakończeniu działań w ojennych ew idencję poległych żołnierzy w rześnia zaczęto o d ­ tw arzać, korzystając z różnych źródeł. O rganizacyjnie należało to do terenow yche je d n o ste k adm inistracji państw owej. Pierwszy raz szerzej zajęto się tym pro b lem em na przełom ie lat czterdziestych i pięćdziesiątych podczas przeprow adzanej inw entaryzacji m ogił w ojennych oraz realizow anych m asow ych ekshum acji. W ówczas większość m ogił żołnierzy w rześnia była bezim ienna.

D ru g ą in w en tary za cję o b ie k tó w c m e n ta rn ic tw a w o jen n e g o przep ro w ad zo n o w latach 1968-1969. N a podstaw ie uzyskanego z niej m ateriału opracow ano wówczas pierw szą k o m ­ pleksow ą inform ację dotyczącą om aw ianego problem u. U św iadom iła o n a skrom ny stan wiedzy i p o trze b ę po d jęcia natychm iastow ych p rac identyfikacyjnych, jeśli groby i leżący w nich polegli żołnierze nie m ieli u to n ą ć w m roku zap o m n ien ia9. W 1975 roku pow stała k arto te k a cm entarzy, kw ater i m ogił w ojennych.

K olejnym ważnym etap e m p rac było tzw. zwiększenie im ienności pochow anych żo łn ie­ rzy. W latach siedem dziesiątych w ynosiła o n a ok. 25% (n a 140 000 pochow anych znano z nazwiska tylko ok. 35% ). W o dniesieniu zaś do żołnierzy w rześnia im iennność była jeszcze m niejsza. P race n ad identyfikacją pochow anych żołnierzy p o d ję to w 1978 ro k u 10.

P odstaw ą do p rac identyfikacyjnych żołnierzy w rześnia 1939 roku były spisy im ienne pochow anych żołnierzy, zgrom adzone przez jednostki terenow ej adm inistracji państw owej, dokum entacja PCK , m ateriały o pracow ane w L ondynie, lite ra tu ra historyczna oraz in fo r­ m acje dostarczo n e p rzez stow arzyszenia kom batanckie i osoby pryw atne.

K om pleksow e p race nad pełniejszym u dokum entow aniem im ienności w odniesieniu do żo łn ierzy w rz eśn ia p o d ję to d o p ie ro w 1984 roku, a pierw szy ich e ta p u k o ń czo n o w 1990 roku. P rzed rozpoczęciem p rac znano z nazwiska p o n ad 14 700 pochow anych, o b ec­ nie znanych je st p o n ad 35 000, w tym ok. 2 300 poległych, których m iejsce pochow ania je st nieznane.

W e w rześniu 1939 roku p o n a d 200 000 żołnierzy poległo, odniosło rany lub zaginęło bez wieści, w tym 95 -9 7 000 poległo i zm arło z ran (ok. 77-78 na terytorium obecnej Polski oraz 18-19 000 n a K resach W schodnich).

D o niewoli d o sta ło się i internow anych zostało ok. 1 122 000 żołnierzy, w tym do niewoli niem ieckiej (wg danych z 21 p aździernika 1939 roku) — 587 304 żołnierzy, a d o niewoli sowieckiej ok. 452 536 żołnierzy11. P o n ad to 82 300 żołnierzy internow ano na W ęgrzech, w R um unii, n a Litwie, Łotw ie i w Szwecji.

C m entarze, kw atery i mogiły w ojenne żołnierzy W ojska Polskiego poległych w kam panii wrześniowej rozsiane są na całym szlaku stoczonych w obro n ie kraju ok. 700 bitew i w alk12.

9 N a podstawie przeprowadzonych badań wydano w 1970 r. opracowanie pt. Polegli w walce o władzę ludową, a w 1974 r. Księgę poległych na polu chwały 1943-1945.

10 W 1978 r. powstał w M inisterstwie Administracji, G ospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska r e f e r a t d o s p r a w u p a m i ę t n i a n i a o f i a r w o j e n . N adzór naukowy nad nim przejął Wojskowy Instytut Historyczny.

11 Według danych zawartych w Гриф Секретности сни а т , Moskwa 1993.

N a 2 204 obiek tach spoczywa 71 494 poległych i zm arłych żołnierzy, w tym 30 042 znanych z nazw iska oraz 2 273 tych, których m iejsce pochow ania jest n ieznane (n a K resach W schod­ nich na 24 znanych obiektach spoczywa 964 żołnierzy, któiych nazwiska znamy w 788 przypad­ kach, a m iejsca pochów ku tylko w 177).

W o b ro n ie polskiego w ybrzeża poległo 2 170 żołnierzy, którzy spoczywają na dw udziestu trzech o b iek tach cm entarnych. S pośród pochow anych znam y z nazw iska 1 375, co stanowi 63% pogrzeb an y ch 13.

A rm ia „P o m o rze” największe straty poniosła w B orach Tucholskich i w rejonie M ełna. W trakcie działań poległo 3 337 żołnierzy. Z nanych z nazwiska je st 1 051 żołnierzy (31,5%). Poległych żołnierzy gen. W ładysław a Bortnow skiego pochow ano w 94 miejscowościach na 124 obiektach. N ajw ięcej żołnierzy spoczywa w kw aterze w ojennej w Bydgoszczy14.

O ddziały A rm ii „P oznań”, przy w spółudziale arm ii „P om orze”, pod dow ództw em gen. Tadeusza K utrzeby najw iększą bitw ę stoczyły nad B zurą (poległo tam ok. 17 000 żo łn ie­ rzy)15. W iększa liczba poległych żołnierzy z A rm ii „P oznań” spoczywa na w spólnych z żo ł­ nierzam i innych arm ii m iejscach pochów ku, m .in. ok. 3 500 poległych pochow ano w S ocha­ czewie, 2 200 spoczywa na cm entarzu w Juliopolu, 1 586 w Rybinie i 1 033 w Iłowie. P o n ad ­ to najw iększą g ru p ę żołnierzy A rm ii „P om orze” — poległych w bitw ie nad B zurą — p o ch o ­ w ano w B udach Starych.

Ż o łnierzy poległych po d sztandaram i A rm ii „Ł ódź” — gen. Juliusza R óm m la — p o ch o ­ w ano w 68 sam odzielnych i 25 wspólnych z żołnierzami innych arm ii obiektach cm entarnych. Z arm ii tej pochow ano 2 179 żołnierzy, z których 1 236 (57% ) je st znanych z nazw iska16.

Poległych żołnierzy A rm ii „M o d lin ” pochow ano na 39 sam odzielnych o b iektach cm en ­ tarnych — na 9 k w aterach i w 30 m ogiłach. O gółem spoczywa na nich 2 024 żołnierzy, z których 761 (37% ) znanych je st z nazw iska17.

N a rozsianych po P odlasiu cm entarzach spoczywa 1081 żołnierzy S am odzielnej G ru ­ py O peracyjnej „N arew ”, dow odzonej przez gen. C zesław a M łota-F ijalkow skiego. Tylko 338 poległych żołnierzy tej form acji (35,6% ) — je st znanych z nazw iska18.

Żołnierze września A -M , Pruszków 1993 oraz w Księdze pochowanych żołnierzy polskich poległych w I I wojnie światowej, 1.1: Żołnierze września N - Z , Pruszków 1993.

13 D o największych cmentarzy wojennych z września 1939 r. na Wybrzeżu należą cm entarze i kwatery wojen­ ne w Gdyni Redlowie i Gdyni W itominie oraz Kosakowie.

14 Większe miejsca pochowań żołnierzy Armii „Pom orze” znajdują się w Bronowie, Chojnicach, Dąbrówce, G rudziądzu, Górnej G rupie, Klonowie, Metnie, Nowem n. Wistą, Świeciu, Świekatowie i Toruniu. 15 Największe zgrupowanie obiektów cmentarnych, na których pochowano żołnierzy Armii „Poznań”, znaj­

duje się w rejonie Łęczycy. Na 12 samodzielnych obiektach pochowano tam 1 284 żołnierzy. Należą do nich kwatery i mogiły wojenne w Łęczycy, Leontynowie, Kozlowie Szlacheckim i Tumie.

16 Najwięcej żołnierzy A rm ii „Łódź” spoczywa na cm entarzach w Konopnicy, Sieradzu, Pilaszkowie. Ponadto kwatery w ojenne tej armii znajdują się na cm entarzach w Pabianicach, Grocholicach, Strońsku, Wieluniu, Borzęcinie, Brwinowie, Pomiechówku i Rokitnie.

17 Najwięcej poległych żołnierzy Armii „M odlin” spoczywa w kwaterach wojennych w Ciechanowie, Ostrowi Mazowieckiej i Mławie.

18 Najwięcej poległych żołnierzy Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew” spoczywa na cmentarzach w Łomży, Andrzejewie i Bielsku Podlaskim.

Społeczna pamięć przeszłości

59 G ru p a O peracyjna „W yszków,” dow odzona przez gen. W incentego Kow alskiego walczy­ ła w rejonie P ułtuska, R óżana, K ałuszyna, Woli W odyńskiej oraz n ad B ugiem w okolicach Wyszkowa. Polegli żołnierze G O „W yszków” spoczywają na 32 o b iektach (n a jednym cm en ­ tarzu, w 6 kw aterach i 25 m ogiłach). Pochow ano na nich 1 288 żołnierzy, z których 738 jest znanych z nazwiska (5 7 % )19.

N a obszarze Warszawy, której b ro n iła A rm ia „W arszaw a” p o d dow ództw em gen. Ju liu ­ sza R óm m la, ogółem pochow anych je st 20 056 żołnierzy. Z nanych z nazwiska — 7 819 (39% ). Spoczywają oni na 8 cm entarzach, w 31 kw aterach i 235 m ogiłach (23 zbiorowych i 212 indyw idualnych) 20.

O bw odow a A rm ia „Prusy,” dow odzona przez gen. Stanisław a D ąb -B iern ack ieg o , uległa rozbiciu zanim w eszła do walki. Polegli żołnierze tej arm ii spoczywają w 10 kw aterach i 46 m ogiłach w ojennych. P ochow ano w nich 1 398 poległych, z których 606 znanych jest z nazwiska (4 3 % )21.

Śląska i południow ych rubieży Polski bro n iła A rm ia „K raków ,” dow odzona przez gen. A ntoniego Szellinga i A rm ia „K arpaty” gen. K azim ierza Fabrycego. Poległych żołnierzy z tych arm ii pochow ano na 193 obiektach (na 3 cm entarzach, w 20 kw aterach i 174 m ogi­ łach w o jen n y c h )22.

N a te re n ie w ojew ództw a podkarpackiego, lubelskiego i św iętokrzyskiego znajduje się 115 obiektów cm entarnych, n a których spoczywają polegli żołnierze A rm ii „L ublin” oraz innych oddziałów toczących b o je n a tzw. p rzedm ościu rum uńskim . Ż ołnierzy poległych w tych bojach pochow ano na 12 cm entarzach, w 28 kw aterach i 75 m ogiłach w ojennych. Wśród pochow anych 3 943 żołnierzy (56,5% ) znanych je st z nazw iska23.

S am odzielna G ru p a O p eracyjna „P olesie,” dow odzona przez gen. F ranciszka K leeberga ostatnią bitw ę stoczyła w rejonie K ocka. W tej m iejscowości oraz na cm entarzach w ojen­ nych w H elenow ie, kw aterze w ojennej w Woli G łuchow skiej i m ogile zbiorowej w A d am o ­ wie łącznie spoczywa 268 żołnierzy S G O „P olesie”, z których 77% znanych je st z nazwiska.

A k tu aln ie najm niej w iadom o o grobach żołnierzy poległych podczas kam panii w rześnio­ wej na K resach W schodnich. Tylko w niektórych m iejscowościach, np. w M orańcu i Bienia- koniach istnieją za d b an e i oznakow ane mogiły polskich żołnierzy24. O wielu m iejscach o sta ­

19 Poległych żołnierzy G O „Wyszków” pochowano na cmentarzach w Zambskich Kościelnych, Kamieńczyku, Kałuszynie, Woli Wodyńskiej, Gręzówce i Seroczynie.

20 Najwięcej obrońców stolicy spoczywa w samej Warszawie (na kilku obiektach pochowano 6 637 żołnierzy). Ponadto w Kiełpinie pochow ano 2 300 żołnierzy (znanych z nazwiska jest tylko 147 poległych), w O łtarze- wie k. Ożarow a spoczywa 996 żołnierzy (znanych z nazwiska tylko 12%), w Granicy 800 żołnierzy i w La­ skach 774.

21 Najwięcej poległych żołnierzy A rm ii „Prusy” pogrzebano w Iłży, Końskich, Stromcu, Głowaczowie i Mag­ nuszewie.

22 Cm entarze poległych żołnierzy A rm ii „Kraków” i „Karpaty” znajdują się w Krakowie, Proszowicach i Radłowie.

23 Najwięcej poległych żołnierzy A rm ii „Lublin” oraz innych oddziałów walczących na „przedmościu rum uń­ skim ” zostało pochowanych w Zamościu na Rotundzie (ok. 800), w Krasnobrodzie (500), w Tomaszowie Lubelskim (381), w Garwolinie (376) i w Puławach (203).

24 Na Kresach W schodnich zachowały się pojedyncze groby żołnierzy wrześniowych w Sopoćkiniach, Kiwer- cach, Kowlu, Łucku, G ródku Jagiellońskim, Wilnie, Kobryniu, Brześciu, R atnie i Szacku. W ostatnich

tniego spoczynku żołnierzy nie m a żadnych informacji. M ożna jedynie przypuszczać, że n ależ a­ łoby ich poszukiw ać tam , gdzie toczyły się walki z niem ieckim i sowieckim ag re so re m 25. N a K resach W schodnich polskie pow inny się znajdow ać w 230 m iejscow ościach, ale dotychczas u d ało się je zlokalizow ać groby tylko w 24 m iejscowościach. W śród poległych na K resach znanych je st z nazw iska 788 żołnierzy, ale tylko w 177 przypadkach znane je st miejsce pochow ania.

C m en tarze, kw atery i mogiły w ojenne żołnierzy w rześnia w w iększości są usytuow ane w m iejscach stoczonych bitew, w alk i potyczek. N a m ogiłach w przew ażającej większości w ystępują elem enty nag ro b n e w form ie krzyży typu wyznaniow ego (katolickiego) oraz w zo­ row ane na krzyżach w ojskowych (np. Krzyż W alecznych), m ieczokrzyże i tablice.

P raw ie n a wszystkich cm entarzach, kw aterach i m ogiłach o większej liczbie pochow a­ nych zn ajdują się akcenty cen traln e. N ależą do nich ró żn e formy: od kom pozycji arc h ite k to ­ nicznej, po p rzez rzeźby figuralne, płaskorzeźby, obeliski, kam ienie narzutow e, do sk ro m ­ nych tablic inform acyjnych26.

O g ó łem na cm entarzach, kw aterach i m ogiłach w ojennych pochow anych je st w kraju 70 520 żołnierzy, a w znanych m ogiłach na K resach W schodnich 964 żołnierzy poległych we w rześniu 1939 roku. Znanych z nazwiska jest 32 138 żołnierzy, co stanowi 45% , z tego w przypad­ ku 29 865 żołnierzy (42% ) zaewidencjonowano miejsce pochowania, natomiast 2 273 (3,3%) żoł­ nierzy znam y nazwiska, ale nie wiemy, gdzie są {»grzebani. 788 z nich poległo na Kresach27.

W śród 32 138 pochow anych — 4 283 (13,3% ) to oficerow ie, 4 240 (13,2% ) — p o dofice­ rowie, 21 374 (66% ) — szeregowcy. W śród poległych oficerów znajduje się 10 generałów , 43 pułkow ników , 65 podpułkow ników , 220 m ajorów , 609 kapitanów , 3 336 poruczników i podporuczników o raz 66 chorążych.

W śród ogólnej liczby pochow anych żołnierzy znanych z nazwiska — 17 741 (55,2% ) to żołnierze piechoty, 1 996 (6,2% ) — kaw alerzyści, 1 569 (4,8% ) — artylerzyści, 338 — sa p e­ rzy, 150 — pancerniacy, 416 — lotnicy, 341 — m arynarze oraz 9 567 (29,8% ) żołnierze o nieznanej przynależności w ojskow ej28.

W w yniku prow adzonych prac identyfikacyjnych u d ało się ustalić d o p ie ro o koło jednej trzeciej poległych. P o n ad połow a pochow anych żołnierzy w kraju oraz w iększość żołnierzy pogrzebanych na W schodzie pozostaje nadal nieznana.

latach zidentyfikowano i upam iętniono polskie groby wrześniowe m.in. w Holosku, Zboiskach, Mościskach, D ublanach, G ródku Jagiellońskim, Tomaszówce, Olicie, Lelechówce, Kaletach, Sopoćkiniach, Jaśniskach, Kaletach, Mokrynach.

25 Z przebiegu działań wojennych wynika, że na Kresach Wschodnich Wojsko Polskie największe straty poniosło w okolicach Lwowa, G rodna, Saren, Janowa, H artfeldu, Borowiczek, Kodziowic, Woli Sudkow- skiej, W ładypola, Rzyczek, Szacka, Bortiatynia.

26 Na kilku „wrześniowych” cm entarzach znajdują się m onum entalne pomniki (np. w Gdyni Redlowie pomnik Obrońców Wybrzeża, w Puławach — pomnik w form ie rzeźby figuralnej, w Krakowie — pom nik upam ięt­ niający poległych żołnierzy Armii „Kraków”). Występują również pomniki upam iętniające poległych żołnierzy czy miejsce walk niezwiązane bezpośrednio z miejscem pochowania (np. w Poznaniu — pomnik żołnierzy A rm ii „Poznań”).

27 Według danych zawartych w Księdze pochowanych żołnierzy polskich poległych w II wojnie światowej, t. I, wyd. cyt.

Społeczna pam ięć przeszłości 61

C m en ta rz w Pruszkow ie. G roby żołnierzy polskich, 1939

N a podstaw ie podpisanych w ostatnich latach um ów m iędzynarodow ych ze w schodnim i sąsiadam i w spraw ie ochrony grobów , m iejsc pam ięci ofiar wojny i represji29 możliwe b ę ­ dzie u sta le n ie w iększej liczby m iejsc pochów ku polskich żołnierzy.

Bibliografia

O. Cumft, H. K. Kujawa, Księga lotników polskich poległych, zmarłych i zaginionych 1939-1947, Warszawa 1989.

Księga pochowanych żołnierzy polskich poległych w II wojnie światowej, t. I: Żołnierze września A -M , Pruszków 1993.

Księga pochowanych, żołnierzy polskich poległych w II wojnie światowej, t. I: Żołnierze września N - Z , Pruszków 1993.

Księga pochowanych żołnierzy polskich poległych w I I wojnie światowej, suplement, Pruszków 1998.

T. Kryska-Karski, Materiały do historii Wojska Polskiego, Londyn 1982-1986. Ustawa o grobach i cm entarzach wojennych z 28 marca 1933 r.

Ustawa o Radzie O chrony Pamięci Walk i Męczeństwa z 21 styczna 1988 r. (Dz. U. nr 2, poz. 2). Ustawa o ochronie miejsc pam ięci narodowej (projekt z 22 X II 1998 r.).

29 Umowa między R ządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Federacji Rosyjskiej o grobach i miejscach pamięci ofiar wojen i represji sporządzona w Krakowie dnia 22 lutego 1994 r. (Dz. U. z dnia 21 X 1994 r.), U m owa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki B iałoruś o ochronie grobów i miejsc pamięci ofiar wojen i represji sporządzona w Brześciu dnia 21 stycznia 1995 r. (Dz. U. z dnia 5 IV 1997 r.), U m owa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem U krainy o ochronie miejsc pamięci i spoczynku ofiar wojny i represji politycznych sporządzona w Warszawie dnia 21 m arca 1994 r. (Dz. U. z dnia 21 X 1994 r.).