Mieczysław Ptaśnik
Potrzeby i możliwości w dziedzinie
ochrony nowożytnych fortyfikacji w
Polsce
Ochrona Zabytków 18/2 (69), 3-4
MIECZYSŁAW PTAŚNIK
POTRZEBY I MOŻLIWOŚCI W DZIEDZINIE OCHRONY NOWOŻYTNYCH
FORTYFIKACJI W POLSCE
Jednym z istotnych zagadnień współczesnej nauki i k u ltu ry jest dokum entacja osiągnięć m yśli naukowej i technicznej oraz działalności artystycznej, a także zachowanie dla przyszło ści tego, co stanow i dorobek „m yśli i pracy w ielu pokoleń”. Idea ta leży u podstaw ochro ny zabytków we współczesnym społeczeństwie; w Polsce znalazła ona w yraz w sejm owej usta wie o ochronie dóbr k u ltu ry i o muzeach z 15 lutego 1962 r. Ustawa ta w rozdziale o przed miocie ochrony w skazuje m. in. na „zespoły budowlane o w artości architektonicznej” oraz „budowie m ające znaczenie dla historii b u dow nictw a”. Podkreśla ona również znaczenie zabytkowe pam iątek historycznych, m ilitariów , pól bitew, miejsc upam iętnionych w alkam i oraz budowli związanych z ważnymi w ydarze niami historycznymi.
Powyższe postanowienia dają podstawę praw ną do objęcia przez służbę konserw ator ską reje strem zabytków w ielu obiektów arch i tek tu ry obronnej, fortyfikacji zabytkowych rozsianych na terenie całego kraju. Ewidencja zabytków, przeprowadzona przez Zarząd Mu zeów i Ochrony Zabytków M inisterstw a K ul tu ry i Sztuki, dała bogaty m ateriał dla ich w eryfikacji i klasyfikacji. Ewidencja nie obję ła jednak w ielu cennych obiektów arch itek tu ry dziewiętnasto- i dwudziestowiecznej, m. in. również licznych fortyfikacji z okresu zabo rów, pierwszej i drugiej w ojny światowej oraz dwudziestolecia międzywojennego. O biekty te m ają duże znaczenie dla historii wojskowości i arch itek tu ry obronnej, dlatego też jak n a j pełniejsze poznanie ich w artości z p u n k tu wi dzenia techniki budow nictw a wojskowego i hi storii arch itek tu ry jest niezbędne.
Budowle te niejednokrotnie nie m ają go spodarza, a tym samym narażone są na zagła dę, nie doczekawszy się naw et inw entaryzacji oraz dokum entacji historycznej i fotograficz nej. Fakt, że związane z historią naszego k ra ju fortyfikacje, będące szczytowym i osiągnię ciami tego rodzaju budowriiotwa, znalazły się na jego terytorium , zobowiązuje do zachowania lub przynajm niej sporządzenia dokum entacji najciekawszych obiektów.
Istniejący stan zagrożenia w ym aga podję cia zespołowego działania w trzech płaszczyz nach:
— prac naukowo-badawczych;
— znalezienia najwłaściwszej form y opieki konserw atorskiej ;
— w ykorzystania fortyfikacji pozbawionych użytkownika dla współczesnych potrzeb społeczeństwa.
W dziedzinie prac naukowo-badawczych na czoło w ysuw a się konieczność przeprow adze nia pełnej ewidencji obiektów i w ytypow ania tych, k tó re ze względu na swą w artość hi storyczną, techniczną oraz dydaktyczną powin ny być zachowane, uznane za zabytki i pod dane konserwacji. W pracach tych niezbędny jest udział specjalistów — historyków w oj skowości, konserw atorów oraz in sty tucji zaj m ujących się tą problem atyką.
Oba problem y — opracowanie dokum enta cji i opieka konserw atorska — w ym agają po wołania zespołów specjalistów oraz włączenia do działania szeregu zainteresow anych insty tucji.
W ykorzystanie fortyfikacji nie użytkow a nych dla współczesnych potrzeb m a kap ital ne znaczenie, gdyż tylko w tym w ypadku możemy spodziewać się, że najwartościowsze obiekty zostaną zachowane. Zm iana użytkow nika, funkcji społecznej tego rodzaju obiek tów, jest problem em skomplikowanym ze względu na ich charakter. A trakcyjną formą użytkowania fortyfikacji jest m. in. zagospo darowanie ich dla celów tu rystyki, co znaj duje w yraz w szeregu inicjatyw (np. Wał Po morski czy fortyfikacje wokół Kopca Koś ciuszki w Krakowie). Pewną rolę w tu rysty cz nym zagospodarowaniu fortyfikacji mogą odegrać czasowe lub stałe ekspozycje urzą dzane przez muzea.
Rozwiązanie powyższych problem ów wy m aga zespołowego działania zainteresow anych instytucji oraz rad narodowych, m ających de cydujący głos w zagospodarowaniu obiektów oraz stw orzeniu dla nich racjonalnego progra m u użytkowego.
W podsumowaniu nasuw ają sią następują ce postulaty:
— utworzenie zespołu skupiającego specjalis tów oraz zainteresow ane instytucje;
— przeprowadzenie ewidencji i w eryfikacji nowożytnych zespołów fortyfikacyjnych; — roztoczenie opieki konserw atorskiej nad
najcenniejszym i obiektami;
— opracowanie program u prac dokum entacyj nych i naukowych;
— opracowanie program u najpilniejszych prac konserw atorskich i stw orzenie realnych
podstaw do ich realizacji przy w spółudzia le zainteresowanych resortów i instytucji. Podjęcie działania w wymienionych pow y żej kierunkach pozwoli zachować wiele cen nych obiektów i zespołów budownictwa ob ronnego, będących zabytkam i techniki fo rty fikacyjnej oraz dużą atrakcją tury styczn ą w służbie potrzeb współczesnego społeczeń stwa.
m g r M ieczysław P ta ś n ik D y re k to r Z arzą d u M uzeów i O chrony Z ab y tk ó w W arszaw a
BESOINS ET POSSIBILITÉS DANS LE DOMAINE DE LA PROTECTION DES OEUVRES DE L’ARCHITECTURE MILITAIRE DES XlX-e ET XX-e SIÈCLES EN POLOGNE
L a nécessité de sa u v e g a rd e r les b ie n s acquis p a r l’a c tiv ité scientifique, te ch n iq u e ou a rtis tiq u e e n vue des siècles fu tu rs , s ’e s t m a n ife sté e en P ologne p a r la v o ta tio n en 1962 de la loi c o n c e rn a n t „la p ro tectio n des b ie n s c u ltu re ls e t les m u sé es”. S u i v a n t les p re sc rip tio n s de c e tte loi, la p ro tec tio n des m o n u m e n ts concerne „les sites a y a n t une v a le u r a r c h ite c tu ra le e t les m o n u m e n ts im p o rta n ts p o u r l’h isto ire d e l ’a r c h ite c tu r e ” au ssi
bien que les lie u x e t m o n u m e n ts liés à des événem ents h isto riq u e s noto ires. Ces décisions con s titu e n t u n e base légale po u r la sa u v e g a rd e de n om breuses fo rtific a tio n s dissém inées su r le te r r a in d e to u t n o tre pays. N éanm oins la classification ju sq u ’ alors em ployée po u r les m o n u m e n ts h is to ri ques n ’envisage p o in t les n o m b reu se s co n stru c tio n s d ’a r t m ilita ire de g ran d e v a le u r m a is d ’époques plus réc en te s, n o ta m m e n t des Χ ΙΧ -e e t X X -e siècles, qui ont p o u r ta n t une im p o rta n ce in c o n te sta b le p o u r l’h isto ire de l’a rc h ite c tu re m ilita ire . L es c o n stru c tions de défense a y a n t p e rd u le u r v a le u r d ’u tilité vu le dév elo p p em en t ra p id e de la te c h n iq u e m ili ta ire e t n ’é ta n t pas ad m in istré es de faç o n ra tio n n e lle n i a d a p té e s au x besoins de la vie contem p oraine, m e n a c e n t de to m b e r en ru in e . C et é ta t de chose exige une in te rv e n tio n im m éd ia te su r trois plans d ’ac tiv ité:
— tra v a u x d e re c h erch es scien tifiq u es,
— sau v eg a rd e e t co n serv atio n s u iv a n t la m éthode la plus ratio n n elle ,
— u tilisa tio n d es fo rtific a tio n s ab a n d o n n ée s p o u r des fin s utiles e t les besoins de la société.
L ’a d a p ta tio n des b âtim e n ts ab an d o n n és, q ui p o u r r a it le u r g a r a n tir des conditions de su rv ie , m é rite une a tte n tio n p a rtic u liè re com pte te n u d es d iffic u l tés de tro u v e r un u tilisa te u r e t une fo n ctio n sociale nouvelle. Une des m e ille u re s form es d ’a d a p ta tio n a u x besoins d e la vie co n tem p o rain e de ce g e n re d e m o n u m en t se p ré se n te p a r son am én a g e m e n t au service du to u rism e avec si possible une e x p o sition m u sé o g ra p h iq u e s u r place.
L a so lu tio n du problèm e d e la p ro te c tio n des fo rtificatio n s m o d ern es e n P ologne ex ig e un p la n d ’ac tiv ité d ’ensem ble, qui e n tra în e les m o tio n s s u i v a n te s:
U n groupe d e v ra it ré u n ir des sp é c ia liste s (ex perts) d an s ce dom aine e t des in stitu tio n s in té ressé es a u x problèm es précités.
U n in v e n ta ire e t une classificatio n d e l’a rc h i te c tu re m ilita ire d e v ra ie n t ê tre établis,
U ne p ro tec tio n g é n é ra le p o u r co n serv er les m o n u m e n ts d ’a r t m ilita ire les plus re m a rq u a b le s ain si q u ’un p ro g ra m m e des tr a v a u x d ’in v e stig a tio n e t de d o cu m en tatio n .
Il f a u t p rév o ir d an s le p ro g ra m m e les in te r v e n tions les p lu s p ressa n te s e t fo rm e r u n e base rée lle p o u r le u r ré a lisa tio n avec la co llab o ratio n des a u to rité s, in téressées à ses problèm es, e t d es in stitu tio n s com pétentes.
