Zmiany wybranych wskaźników składu chemicznego wody jeziora Sławskiego w latach 1999-2000 = Changes of the selected indicators of the chemical constitution of Sława Lake in the years 1999-2000

POLITECHNIKA Z IELONOGORSKA ' • ^ZESZYTY NAUKOWE NR 125 N R II _{I N ŻY N I E RIA} SRODOWI S KA ²⁰⁰¹

Adam MAŁ E CKI

ZMIANY WYBRANYCH WSKAŹNIKÓW S KŁAD U

CHEMI CZN EG O WODY J E ZIORA SŁAW S KI E GO W LATACH 1999 - 2000

CHA NGES OF TH E SE L E CTE D IN DI CATOR S O F TH E CH E MI C AL C O NST ITUTfO N OF SŁ AW A L A K E IN TH E

YE ARS 1999-2000

Po litec hni ka Zielonogó rska ; Zakład Odnowy Ś rodow i ska

Teclmi ca l Unive r s ity o f Z i e lona Góra; Depart ment o f Envir onment Restorati on

S tr es zczenie

W artykule analizowano ki erunki przemian zachodzące w _składzie fizyko- chemicznym W()d .fez. Sławskiego (8 17, 3 ha) będącego główną a/rak~ją

tur ystycz ną obok okoli c Lagowa na Ziemi Lubuskiej. Poza 1 y m, zlewnia tego jez iora, daje pocz ątek rzeki Obrzycy, która j es t główny źró dłem wody do pic ia (ok. 34 lys. _m ³ _{/ dobę)} dla miasta Zielona Góra (ok. 1 20 tys.

mieszkań có w ) i w ymaga szczególnej ochrony. Przean alizow ano w y niki

badań fizyk o-chemicznych wód jeziora Sław skiego, prób pobranych w okresie od listopada 1 998 r oku do paźd z iernika 2000 r oku. Dobór

wskaźników wzięt ych do analiz y kierunków z mian chemizmu wody jeziora, wynika z ich p o wlarzalności w kolejnych lata ch badawczych.

Stwierdzo n o, że jezioro Sławskie ulega d eg radującemu oddział ywaniu

gosp odarczej i bylowej dzialalno .§ci człowieka. Przejawia s ię to we

wzroś c ie subslan cji pochodzen ia antrop ogeniczn ego (o rga nicznych i mineralnych). Prezentowan e · w y niki są częścią obszerniejszych badań

nad wpływ em r olniczego i lwystycznego uż ytkowania zlewni rze ki Obrzy cy na jakość jej wód.

S ummary

Th e artide studies directions of changes in th e ph ys ical, chemica l and bacteriolog ical comp os ili on of t he waters in Sława Lak e (817, 3 ha) being the main t ourisl attraction in the vicinity oj Łag ów in t he Lubuski Region.

Apart fi·om that, th e basin oj thi s lake gives th e beginning to the riv er

Obrzyca which is t he major source of drinking wat er (approx 34 tho u sand

m ³ a day) f or the cit y o.f Zielona Góra {appr ox 1 20 th ou s and inhabitants)

thus requires a special protection. The r e.rwlts af ph ys ical and chemical

236 Adam MALECKI

testing o( t he lake waters have been analyzed involving specimens taken in t he period .from November /998 to October 2000. The selection of indicalors used in analyzing t he directions of changes in t he /ake \Vat er chemisiiJ' resulted.fi·om their repeatability in the successive years under investigation. /t has heen concluded that Stawa Lake has been negatively influenced by bot h economic and eve1y-day life activities o.f people Iiving in the region. /t is shown in, among other things, the increase of anthropogenic substance (both organie and minera/). The presented results are a part of more extensive research wark on t he influence t hal agricultura/ and tourist use o.fthe Ohrzyca river basin has on the quolity o f i ts waters.

l. WSTĘP

Jezioro Sławskie podlega intensywnej antropopresji. Szczególnie w ostatnich latach

przemysł mięsny i rozwój turystyki spowodował realne zagrożenie jakości wód jeziora.

Do jeziora były i częściowo nadal są odprowadzane duże i l ości ścieków przemysłowych

i bytovm gospodarczych. Rozwój przemysłu cic;żkiego na terenie Lubitiska-

Głogowskiego Okręgu Miedziowego powoduje emisję zanieczyszczer't do atmosfery przenoszonych na duże odległości, co wpływa UJemnte na jakość wód powierzchniowych tego obszaru.

2. OBIEKT BADAŃ

Jezioro Sławskie leży w poludniowo-zachodniej części Niziny Wielkopolskiej [Kondracki, 2000]. Należy do makroregionu Pojezierza Leszczyńskiego i zajmuje

południową część mezoregionu Pojezierza Sławskiego. Wymienione pojezierze obejmuje dwie grupy jezior: Jeziora Przemęcko-Wieluńskie i grupę Jezior Sławskich.

Pojezierze Sławskie jest najdalej na południe wysuniętym obszarem, pochodzącym

z okresu zlodowacenia Bałtyckiego. Południowo-wschodnie brzegi jeziora stanowią

pagórki kemowe, przechodzące kierunku północnym w rozległe pola sandrowe, utworzone z piasków średnich i grubych o miąższości od l O m w części południowej,

do ponad 40 m w czc;ści północnej. W związku z występującym pod jeziorem

obniżeniem wystc;puje w tym rejonie kontakt wód czwartorzędowych

z trzeciorzędowymi. Stąd jezioro Sławskie, będące jeziorem przepływowym, posiada

drenujący charakter w stosunku do pierwszej sandrowej warstwy wodonośnej [Płenzler,

Rosler, 198 ł ].

Północny teren obrzeża jeziora, to obszar występowania wydm. W dużej części

brzegi są odsłonięte, pagórkowate i porośnięte hydrofitami. Ogólna długość linii brzegowej wynosi 27,3 km. Bardzo wysoki jest wskaźnik odsłonięcia, przez co jezioro szczególnie podatne jest na czynniki zewnętrzne. Powierzchnia zwierciadła wody [Jatkzak i inni, 1996] wynosi 8 ł 7,3 ha i znajduje się na 57 m n.p.m.

Na dnie jeziora pod osadami limnicznimi występują piaski z domieszką żwirów

i otoczaków. Pod tą warstwą znajdują się w kolejności: gliny morenowe, piaski i iły.

2M. K. ,. Ochrona i Rekultywacja Terenów Dorzecza Odty ... " 237

Większa część dna leży w przedziale 5-l O m (śr. 5,2 m), a maksymalna głąbokość

wynosi 12,3 m Długość jeziora wynosi 9225 m, a objQtość kształtuje się w granicach 42 tys. m³• Średnio w roku przeciętnym odptywa z jeziora około 20 tys. m³ wody. Stanowi to około połowy pojemności jeziora. Wymiana wody w jeziorze trwa ok. 600 dni.

Wielkość wymiany pionowej wynosi ok. l 9 %, wymiany poziomej ok. 73-75 %.

W łatach suchych wyparowuje z jeziora około 50 % wielkości mierzalnego odptywu tj.

7,2- 7,5 mln m³ na rok. Efektem dużych strat na parowanie ze zlewni jest bardzo maty

współczynnik odpływu (0,18), spadający w lecie do 0,07-0,08. Parowanie wynosi ok.

623 mm rocznie [Rosłer, l 999].

SKALA

o 1500m

LEGENDA:

-1 0 • IZobaty (m(

(j) . stonowisł<a kortrano • pomoarowe

Ciellico R6w

Rys. l Rozmieszczenie punk/ów pomiarowych na jeziorze Slawskim.

Jezioro na przestrzeni łat zmniejsza swoją powierzchnię pod wpływem czynników antropopresyjnych, zwłaszcza nieracjonalnego użytkowania gospodarczego i turystyczno-rekreacyjnego [Choir'lski, Jańczak, 1993]. W strefie bezpośredniej zlewni jeziora znajduje się 39 ośrodków wczasowych, rozmieszczonych w okolicy miasta

Sławy, Radzynia, Lubiatowa, Lubogoszczy i Józefowa, mogących pomieścić w sezonie

letnim (czerwiec-wrzesier'l) ok. 40 tys. turystów. Tylko 3 ośrodki posiadają oczyszczałnie ścieków. Pozostałe gromadzą ścieki bytowo-gospodarcze w zbiornikach

bezodpływowych i wywożone są w części do miejskiej oczyszczalni. Zwłaszcza na

południowym brzegu jeziora, znajduje się liczna zabudowa rekreacyjna w różnym

238 ^{Adam MAŁECKI}

stadium realizacji, z której śc i eki bytowo-gos podarcze odprowadza ne są do gruntu .

Prywatnych obiektów rekreacyjnyc h jest 80. Liczba pól namiotowych wynos i 12 o łącznej powierzchni ok. 4,5 ha , z czego żadne nie jest wyposażo n e w urządzenia

unieszkodliw i ające śc i eki (U MG w Sławie). W ydaj n ość połowowa r ybac ka k ształtuje s i ę w g ranicach ok. 25 kg/ha. G ł ó wn e od.Jawia s i ę szczupaka - ok. 3 kg, w ęgo rza- 2 kg, lina - 3 kg, to ł pygi pstrej i bia ł ej - l kg . Pozo sta łe to: amur (0,25 kg) i krąp i e, płocie

oraz leszcze [Oiec hn owski, Gospod arstwo rybackie w ^{S ław ie] .}

3 . METODYKA BADAŃ

Analizy wód wykonane ^zostały przez laboratorium In stytutu Ochrony Srodowiska '

Pol itechniki ^w Zielonej Górze. Badano próby pobrane z wierzchniej warstwy epili mni onu w 8 punktach jeziora. Lokalizację punktów badawczych przedstaw iono na p lan i e batymetrycznym je z iora (rys. 1). B adano przeb i eg zmi an pH , chl orków, s iarczanów, s tę żc ri zanieczyszcze ń organicznyc h wyrażonyc h wskaźnikiem BZT ₅ i utlenialnośc i oraz tlenu rozpu szczo nego i zawartośc i zwi ązków bioge nnych takich jak:

azotu azotanowego, azotu amonowego, azot u azoty no wego oraz fosforanów.

Równocześnie prowad zono terenowe obserwacje biologic zne. Wszystkie oznaczenia wykonano zgodni e z obow i ązującą w Polsce metodyką [Hermanowicz, 1996).

Określono kla sę czystośc i wody i ś r edn i ą pu nkta cję wody wed ług norm za l ec anych

przez PIOŚ. .

4. WYNIKI BADAŃ

Skł ad che micz ny wód jeziora Sławsk i ego w latac h 19 99 - 20 00 przedsta wi a tabela l . ^{I nte rp} retację graf i czną zmia n poszczegó ln ych wskaźników zamieszczono na rys. 2- 9. Stężen i a chlorków w wodzie były bardzo stab iln e i nie podlegały istotn ym zm ianom (rys. 3). W 1999 roku stężen i e tego anionu w wodzie jeziora oscylowa ł o w przedziale 2 8 - 35 rn gld m ^{3 ,} podczas gdy w 2000 roku s t ęże nie to p rzekraczało 30 rn g/c m ³ i w

okres i e lipi ec - wrzes i eń ksz taHowało s i ę na poziomic 35 m g/dm ^{3 .} Z danych literatu rowyc h [mate ri ały archiwal ne OBKiŚ, PI OŚ, WIO Ś, 1964 - 1998] wynika, że

zawartość chlorków w wodach jeziora S ławs kie go na p oczątku lat 70- tych wynosi ła

około 20 mg/dm ~ . Obecnie jest większa o l S mgldm ^{3 .} Na rysunku 9 przedstawiono zmia ny s t ężer1 sia rczan ów w wodzie jeziora Sła ws kiego w Jatach 1 999/ 2000. Sia r czany podobnie ja k chlork i ni e ulega j ą ł atw o prze mian o m i ich s tę że ni e wykazuje małą zmien no ść. Zauważa s i ę wi ększe stęże nie s iarcza nów w okresie z im a - wios na, które w okresie badawczym kształtowało się w zakresie 70 - 89 m g/dm ^{3 ,} podczas gdy w

~

okresach letnich stabilizuje ^się na poziom i e ^{o k o ło} 70 mg/dm " . ^{P o równu j ąc} otrzymane wyniki z danymi wcześniej szych badali [rnateri aty archiwalne OBK i Ś, PI OŚ, WIOŚ] , za uważa s i ę wzrost zawartości s i arcza nów od 50 mg/dm ³ w 1970 roku do około 70 mg/ dm ³ w roku 2000. Tak duży wzrost zawartości podstawowych a ni onów (chl orków i siarczanów) w c iągu ostatnich 30 lat wskazuje, że przyczyną tego stanu są

za ni eczys zcze ni a poebodzen i a an tro pogenicznego .

Siedząc ' zmiany s tężeli zw i ązków organicznyc h ul egających tlenowej biodegradac ji

Rok

Staoowisko nen.rozp Siarczan

Odczyn Ud en. Chlorici

. V

m sOli ^{mg02/d mgCl/d mgSO.J}

Ol ^{p H} _dm 3 m ^l m ^l dm ³

Srednia - 5,6 12 ,7 30 ⁸³

~

... _<

Min . 7,0 4,6 12 ,2 29 78

-o: ::1

"'

- ^{Maks. 7,8 6,8 13,6 31 86}

Srednia • - ^{6,4 l 2,3 32 75}

- :< ~

Min . 8 ,0 6.4 8,5 3 1 73

1999 ^-::1

^{- 0:}

0:

Maks. 8 ,5 6,5 14 ,6 34 77

.

~ Srcdnia - ^{6,3 7,6 32 72}

- ... <

- "'

-::1 Min. 7,4 6,3 6,3 29 70

- ••

- ^{Mak s. 8, l 6,4 8.4 35 75}

Sredn ia - 5,9 7.5 3 1 70

7' ,

- <

<"' _{: l} ^{Min . 7,3 5, l 6,0 30 69}

"' - Mak s. 7,9 7,3 9.5 33 70

.

7' Sredn ia - ^{5,9 l t ,O 32 79}

... <

Min . 7,0 5,3 7.0 30 70

- ^{: l "'}

"'

- Maks. 7,9 6,9 13.8 34 87

Srednia - ^{5,9 1 3,6 32 78}

~ ...

- < Min . 7,9 4,7 l 2.4 32 75

-"' ^:l

"'

- Maks. 8 ,6 6,6 14.7 33 85

2000 .

Srednia - ^{6,4 7,7 33 75}

7' ,

- < Min . 7,5 6,4 6,3 30 73

_..,

- : l

"'

- Maks. 8 ,2 6,4 8,5 35 77

Srednia . - 6,0 7,5 34 7 1

7' ...

- <

Min . 7,4 5,3 6,0 33 70

<"' _:l

"'

- _{Maks. 8,0}

. ^{7,4 9,6 35 72}

Wskaźniki

Azot Azot Azot FosfOBD

amonowy azotynowy azotanowy _Y

mgN H.Jd mgN02/m MgNOyld mgPO.J

mJ d ) mJ dm ³

0,23 0 ,010 0,25 0, 1 5

0,21 0,009 0,22 O, 13

0,24 0,0 1 l 0,2 7 0,18

0,08 0,006 0, 14 0,14

0,03 0,004 0,07 0,09

0, 1 l 0,009 0,2 5 O , 18

0,15 0,005 0,3 7 0,22

0,06 0,001 O , t O 0.15

0,30 0,011 0,90 0,35

0,34 0,006 O, t l 0,25

0, 10 0,002 0, 1 o ^0,20

0,70 0,010 0.13 0,35

0,40 0,0 l i 0.21 0,22

0,22 0.009 O, t l O , 14

0.73 0,012 0,27 0,38

0,13 0,009 0.2 1 0, 14

0.04 0,007 O ,Q? 0,09

0 ,25 0,01 2 0.2 8 O, 19

O , l 7 0,005 0,37 0,24

0,06 0,001 o . ^t o ^0.17

0,33 0,0 t l 0 ,92 0,38

0,3 6 0,006 O , l 3 0,28

O, 12 0,002 o , ^{Ił 0 ,22}

0,73 0,012 O , t 5 0,38

BZT~

mgOid

m3

2,4 0,5 3,9 3, 1

1 ,9 4,0 1,9 l ,7 2,1 3,1

t , o

5,5

t ,8 0,7 4,0 3,5 3,0 4,0 l ,8

1.5

2,0 3,0 0,8 5,5

l •

l <

l !

.."

c ~

l _l j

-

l l ( l (

: c

i

l

!

i

('o;--

'

: ^~ :

: :

.i ~

~ :

₍

• _'

•

;

_~

_~ ^'

:

<

!

~ ~

$

c

('o;-- i

~ <

...

_~

!

(

• ~

• - _~~

' _11:):,

1'-.1

2~

c

~

c c::> ::t.,.

-

-:s:~ g~

"" "' ""'" ~ ^"'

~~g~;]

3 ~~'<3~

(1Q 1:1> ~ ^1:1>

O~§~~

~ C,.::r'(l):::r-(1)

^(')

-· ^~ -·

3 3 ^1:1> OJ

w- · "" ^{::s N}

...._,.., (l) - •

. D! _~-@ ""' s

^{_ J}

: j ~

("') 1:1>

~:~>o:;:-.

("') :-< ^~

::T'- · en

::S N .

30l~N

- . (l) ..._...

(l) ' - - ·

N ·

en.

^(l)

:l ::S

~-N O~

- · V), -

en O ("')

^(l)

- ·..,-·N--

r<!)~ '<

~'-"o

<: C.. N

::s ~ ~

o ^{<; 'O} c:

o; ~ ^o :E 3 ... ., ^1:1>

-- o

₍₁₎

_en- ^'< _~ ^N- _...

("')..

...., ^"- - o ~("').

"' "'

-OJc::N-

~ N .

^(l)

'< -3 ~ ^en

("') '-" <:.; ~

N :l O

~ ~ ^{::: . ::s}

....,. O· Ol Ol

O c.. en

en. - . :::s

("')

~ -·

- . '"O ("')

(l)

<':

"'l

c: .,

<: N O.

o-

^(l)

^{en <:}

c.. .,.... -

,.., (l)

· ::s ^<;

"'@.ao o ("') ::s 3

~ ^{N - · - ·}

- · ~ c:

^(l)

(l) . ,

'"ł ::s

N VI"..-._ Ol

("') ::s

::T' ~- ^{- ·}

~-3 :E ^s::

o~.(; ' o

:E c.. "' ^(JQ

~ 3 ~ ~-

"

::T'~

"'(l) ~

~

~

?":

~

~

~ "":

c ::s

t:) -·

~

~

('o;--

t s: _t:)

~ _{!::) •}

~ "":

~

::s c. ~

c tJ

~

~

t:) ~

()

~ _.

•

• •

N w

\0

2 4 0 Adam MAŁEC Kl

Warto . ść BZT ^. 5 jeziora Sławsk i ego w Jatach

^~

70 - tych [materiały arch iwalne OBKi S, •

PIOS, WłOS] wynosi ł a około 3,5 mg 0 ₂ /dm · '. Nieznacznym zmianom (korzyst ni ejszym dla 2000 r. - rys. 3) ulega również stężenie związków organicznych wy rażone utlen i alnością. W okres i e badań tylko jeden wynik (w rzesień 1999 r.) wynosi 1 6

' '

m g/dm ~ , w pozostałyc h otrzymano stężen i e po ni żej 8 mg/d m", czy li od pow i adające l klasie czystości wód. Głównymi formami azotu występującym i w wodach jezior a są:

azot amonowy, azotynowy i azotanowy. W okresie badań (rys. 5) stężenia azotu amonowego ni e pr zekraczał y l m gldm ^{3 .} Największe wartości uzyskano w październiku

na poziomie około 0,7 mg/ dm ^{3 .} W pozostałych miesiącach oscylowały od 0,03 mg/d m ³ do 0,33 mg/ dm • -> . Zawartość azotu azotynowego (rys. 6) kształ tuje s i ę w okre sie zimy na poziom i e 0,008 - 0,012 mg/ dm :;, z tendencją spa dkową latem z wył ączeniem miesiąca

lipca. Z diagramu wynika, że zawartość tej formy azotu jest wyższa w 2000 roku.

Śledząc zmiany zawartości azotu azo tanowego (rys. 7), wnioskować należy że w okresie wiosennym azotany wykorzystywane są przez fitoplankton. Odbywa się to zgo dni e z mode l e m wedlug kt óre go wiosną i latem stężenia azotanów są mniejsze, a wzrastają w z imi e. Dopływ za nieczyszc ze r1 może zakł ócić ten proces (l ipi ec). D la okresu badawczego stężen i a azotu azotanowego kształt u ją się w granicach 0,05 - 0,028

' -

m g/dnr ', n a tomi ast w okresie letnim na poziomie około O, l mg/dm · ' . Wody jeziora

w ok res i e wiosny cha rakt eryzuj ą się bardzo wysokim stężeniem azotu mine r al n ego (0 ,8 l - l ,83 mg / dm ^{3 ).} Tak wysokie stęże nie wykazuje na ba rdzo wyso ką

produktywność picrwotną wód w ok re s i e lata. Duża długo ść maksy malna j ez iora (ok.

9 ,2 km), jak i du ża sze roko ść maksymalna jeziora (l ,6 km ), powoduje p owstawanie wys okic h fa l ge nerowa nych prze z wiat r. Głębokie zaleganie podstawy fal decyduje o głębokim mie szaniu wód w centralnym plos ic jeziora. Jezioro w g ł ównym plosie jest palimiktyczne [Jańczak, 19971 to znaczy, że charakteryzuje się w okresie letn im

jednolitą t e mperat urą od powierzc hn i aż do dna.

Fosforany , podo bn ie jak azotany i azoty n y, również wykorzystywa ne są prz ez fitoplankton. Przez wielu badaczy f os f or. uważany jest za pi erwia stek limituj ący p r oces cut rofizacj i. Stężenie fosforanów w jeziorze S ławs kim w okresie wiosennym kształtu ją się n a ni sk im poziomie co pot wicrd za i ch lirnitują cy charakter. Niemniej jednak ilość

f os f ora n ów w wodzie w tym okresie wykazuje tendencj e wzrostu (rys. 8). Stężen ia

fosforanów w 2000 roku są wyższe niż w l 999 roku. W lata ch siedemdzies i ą tych

s t ęże nie fosforanów w okresie wiosen nym wynosiła 0,012 m g/dm ^{3 ,} a latem ok. 0,030 mg/dm :; [mate riał y archiwalne OBKiŚ , PIOŚ, W I OŚ]. Obserwowane stężenia

fosloranów od roku 1970 do 1991 były wyższe. Natomiast w latach 1997 i 1 998

s tęże ni e fo s foranów rozpu szczo n yc h w wodzi e mieśc i ło się na granicy wykrywalności.

Linia trendu z mi an zawarto śc i fo sfo ranów w okresie l etn im j es t malejąca. Można przypuszczać , że w latach sied e mdzies iątych w okre sac h l etnich do wód jeziora

przedostawało siec więcej zanicczyszczer1 biogennych, że fosfor ni e był czynnikiem

limi tuj ącym rozwój fit oplankton u. Obecnie ilości fosforanów rozpuszczonych w wo dzie

wzrosła do wartości w l ec i e ok. 0,23-0,26 mg/ dnr • ' .

2M K. .. Ochrona i Rekultywacja Terenów Dorzecza Od1y ...

o.•

Zrriq ltłf.eń BZT5 wv<ldaeh,ez!Oła Slewak.ego w 199!il- 2000Jmglom3J('Y' 2)

Ztnll~ty •t•ł~ c.hłorl6w w wodach .. łłofa Sławtk.l~o w tłtadl 1ttt-2GOO (rt"'91 dmJII'Y•· ć)

~ M - l======

Ul H-- - - - -

UH--~~--~--­

łll

, ,

o.os

O~~~~U4U4UI,U1.

Zmłany ltt.teń azotu~ 'tJriOIOd ,_łiOrł SłiWtkltvo w 1199- 2000 (mg/ dmlJ. (ry1o. S)

Z"'I'"W u,un uo1v uot•"•••e• wid ,.,lor• St•w• .. l•v• ...

tttt-1000 1mo1 d"'ll ('''·fi

Rys. 2-9 Zmiany stęże/1 wybranych wskaźników w wodachjeziora Sławskiego

w latach /999-2000

241

W rejonie punktu pomiarowego nr l jeziora. zawartość fosforanów była kilkakrotnie

większa w stosunku do ilości fosforanów stwierdzonych w pozostałych punktach pomiarowych jeziora. Stężenia fosforanów w wodzie zatoki były wyraźnic większe od

stęt.eń w próbach pobranych w innych częściach jeziora. W czasie dni bezwietrznych w okresie letnim na tzw. głęboczkach zatok, obserwowane były zmniejszone ilości tlenu rozpuszczonego. Duża ilość zalegającej dno masy organicznej, powstającej w wyniku obumierania fitoplanktonu, w szybkim tempie wyczerpuje tlen zawarty w stretie przydennej. Powstają strefy beztlenowe. Sprzyja to wydatnie uwalnianiu z warstw dennych fosforu. W dni wietrzne wody jeziora są mieszane do dna. Uwolniony fosfor przedostaje się do strefy euforycznej tj. takiej do której dociera światło słoneczne.

242 Adam MALECKI

Obserwowana w wodzie duża ilość biogenów, pozwala na masowy rozwój fitoplanktonu przez caly okres letni.

S. PODSUMOWANIE

Struktura planktonu jeziora Sławskiego, tzn. silna dominacja niektórych gatunków czy grup gatunków w różnych porach roku, niewielki udział planktonu zwierzęcego,

a w tym, że zooplanktonie przewaga gatunków o niewielkich rozmiarach (tzw.

mikronitratorów) świadczy o eutrofizacji jeziora (materialy archiwalne). Na wysoką trofię jeziora wskazuje również skład fizyko chemiczny wód jeziora, wysokie stężenie związków organicznych wyrażonych wskaźnikiem BZT₅ i wysokie stężenie azotu mineralnego. Ponadto do jeziora dostarczane są caly czas dopływami zanieczyszczenia, które wchodzą w obieg materii i krążą w nim przez długi czas. Wszystko to stwarza dobre warunki do tego aby dominujące gatunki fitoplanktonu rozmnażały się

nadmiernie i powodowaly tzw. zakwity. Tak sil( dzieje w ostatnich latach co roku, a czasami nawet kilka razy w roku. Nie wszystkie przypadki są rejestrowane przez

slużby ochrony środowiska, gdyż czasami mają one charakter lokalny, np. w czerwcu ubieglego roku mial miejsce nicwielki "zakwit" sinicowy w środkowej części jeziora lecz nie spowodowal on żadnych skutków negatywnych dla ryb.

Aby wymienić wszystkie zagrożenia związane z "zakwitami" zwłaszcza

sinicowymi, należy dodać, że sinice w czasie obumierania wydzielają do wody substancje trujące -neumtoksyny i hepatotoksyny. Dzialają one odpowiednio na układ

nerwowy i na wątrobę powodując różne objawy zatruć. Sytuacje takie stanowią zagrożenie dla zwierząt gospodarskich pijących wodę bezpośrednio z jeziora ale mogą także być groźne dla kąpiących się ludzi, a zwłaszcza dzieci [Mendaluk, l 997).

W 2000 roku w stosunku do roku 1999 zaobserwowano wyraźną poprawę wskaźników zanieczyszczenia wód jeziora. Obniżyły się wskaźniki obrazujące wielkość występujących St((żeń związków organicznych. Zawartość fosforanów w okresie wiosny utrzymala się na poziomie ubiegłorocznym. Uległa zmniejszeniu zawartość azotu mineralnego wiosną i azotu ogólnego wiosną i latem. Zwiększyla się przezroczystość

wód.

Wynik sumarycznej punktacji, obrazujący klasę czystości jeziora, obniżył się z 3,00 pkt do 2,55 pkt kwalifikując wody jeziora do III klasy czystości. Ostatnie wyniki badań

jeziora wskazują na poprawianie si~t wskaźników fizyko chemicznych jego wód. Jednak dopiero kontynuacja badaf1 pokaże, czy jest to tendencja stala. Nadal bowiem jezioro jest zagrożone postępującą degradacją na co wskazują przeprowadzone w 1999 i 2000 r.

badania stanu czystości doplywów [Malecki, Węclewski, 200 l; Malecki, 200 1).

Zlewnia calkowita jeziora określana jest na 208 km² obejmuje swym zasięgiem dorzecze rzel-.: Czernicy, Cienicy , Dębogóry, zlewni jeziora Pluszno oraz zlewnie z doplywami o mniejszym przepływie wody, okresowo zanikającymi. Woda z jeziora odplywa rzeką Obrzycą. Na odplywie usytuowany jest jaz za pomocą, którego steruje

się poziomem wody w jeziorze, a tym samym ilością odplywającej wody. Stąd

obserwowany dużo mniejszy przcplyw w rzece wiosną niż latem. Przeprowadzone badania wskazują że największa ilość fosforanów, azotu amonowego, azotu ogólnego i soli mineralnych dopływa z wodami rzeki Czernicy. W okresie wiosny, gdy wody

2M K." Ochrona ⁱ Rekultywac j a Te renów Dorzec za Od1y ... " ₂₄₃

jeziora są piętrzone, ładu n ki za ni eczyszczeń wpływające do jezio ra są większe ni ż ładunki odpł ywające . Prowadzi to do kumulacji zw i ązków bi ogennyc h w wodach jeziora i sprzyja masowemu rozwojowi fitoplanktonu. L atem, kiedy _{zm ni ejszają s i ę}

przepływy wód w dopływach a ilo ś ć wody odprowadzana z jeziora s i ę zwiększa , bi l an s

ładunków zanieczyszczeń jest korzystniejszy. Nada l jednak, tak jak wio s ną, i l ość

wprowad zanych (szczegó ln ie z wodami Czernicy) ładunków fosforanów do wód jeziora jes t znaczący.

Co należałoby zrob i ć aby za h a m ować degradację jeziora? Pierwszym i pods tawowym warunkiem jest zatrzy mani e _dopływu jakichkolwiek _{ście ków.}

W _mieście szczegó lni e _{ro zw ini ęty} jest _{prze mysł mi ęs ny .} Powoduje to _produkcję

zwiększo n ej i lości ścieków zaw i erających duże i l ości zw i ązków organi cznych. Ściek i

oczyszczone w i stni ejącej oczyszczalni ni e są w dostateczny sposób pozbawiane biogenów . Oczyszczaln i a zaprojektowa n a jest bowiem na un i eszkod liw i ania ścieków

bytowo - gost>odarczych , a n\e t>rzem ys\oW)'ch . 2e wz.g, \cxdu na b\\skośc ~e-z.\ota od W'j\ot ów z oczyszcza\n\ , wymagana jest szczegó\na dyscyp \ina utrzymywania

zaostrzonych parametrów jako ści w ś ciekach oczy szczonych. Na l eża ł oby ró wnież ograniczyć spływ związków mineralnych z. pól. Chodzi tu zwłaszcza o nawozy

mineralne, organiczne i pestycydy , stoso wane w rolnictwie , które bezpośrednio wpływają na eutrofizację wód powierzchniowych.

Po drugie, powinno się zacząć myśleć o rekultywacji jeziora, aby z likwid ować

warunk i beztlenowe w przydennych st r efach jez i ora . Chodzi ^tu przede wszystkim o zatoki, gdzie mieszani e wody je st naj s~absze . W warunkach beztlenowych bow i em zmineralizowany w osadach denn ych azot i fo s for jest ciąg le włącza n y do obieg u materii i p owoduj e zwięks zenie żyzności wody , a co za tym idzie zw i ększa się

liczebność fitoplankt o nu .

Po trzecie nal eża łoby poprzez różne zabiegi biomanipulacyjne zmniejszyć

zawartość związków mine ra lnyc h w wodzie. Jednym ze sposobów poprawy jakości

wody w jeziorze jest ogra niczenie li czby ryb plankto n oże rnyc h . Powinno to

spowodować zwiększe n ie liczby s korup iaków planktonowych, które w dużym stop niu

ograniczaj ą li czebność fitop l an kton u i ni e dopu sz czają przez to do "zakwitów"

plankto nowych [Opu szyńsk i , 1 997; Go ld yn, 2000]

Po znacznym ograniczeniu biogenów ze zlewni , można rozważyć za sto sowanie technicznej rekultywacji misy j eziora [Lossow, Gawrońska , 2000; Mioduszewsk i i in. ,

2000]. Trzeba dodać , że dokładne wyp e·łni e ni e ty ch wszystkich warunków ni e zmi eni

od razu wody jeziora z obecnej w czy s tą. E utr ofizacja jest procesem natur aln ym i nie da

się go powstrzymać żad n ymi ś rodka mi . M oż n a go j edynie mniej lub więcej wyhamować. Poza tym należy pa miętać , że w j eziorze zdeponowana jest w osadac h dennych , w organizmach żywych i w wodzie , o g romna il ość związków mineralnych , które będą krążyły w ekosystemie . Jednak bez podj ę c i a jakichkołw i ek kroków w cel u poprawy wody w jez i orze będzie ona z k ażdym rokiem się pogarszać. Przyczyny i tendencj e zmian można okreś li ć wówczas, gdy znana jest ich geneza. C h cąc ją poznać ,

nie można ograniczyć s ię tylko do badań wody samego jeziora. Trzeba po zna ć drogi

migracji biogen ów w obrębie zlewni. Należy więc kontynuować analizy wód jeziora,

jego dopływów i odpływu, przy jednoczesnych pomiarach natężenia przepływu .

244 Adam MAŁECKI

6. WNfOS KI

Jez ioro Sławskie od Jat podlega degrad u jące mu oddz i aływan iu gos podarczej i bytowej działalno śc i człowieka. W c i ągu ostatn i ch 30 lat i stotnie zm ienił się sk ład

fizyko -chem i cz ny wód j eziora .

W pelagia l u jeziora wzros ł a zawartość su bstancj i p oc h odzących z zani eczyszczeń

antropo ge nn yc h. Zawa rto ść w wodach jez i ora zan i eczyszcze ń organi czny ch wykazuje

tend e n cję wzrost u. Obserw u je s i ę n ajw iększe stęże nia zani eczyszcze ń organicznych

wyrażonyc h wskaźn i k i e m B ZT ₅ i utl en ialno ś ci.

W ybudo wani e w os tatni c h latach oczyszczalni ścieków w rejonie jeziora

Sławsk i ego ograniczy ło dopływ do jego wód zani eczyszczeń biogennych. Podjęte działa n ia ni e powstrzy mał y jednak te nden cj i zwiększa nia s i ę stęże ń zanieczyszczeń

min eralnych i organ icznych w wodac h jezio ra. J ez ioro S ławskie narażone jest na

zw i ększony dopływ biogenów za pośredn ictwem s iedmiu dopływów oraz bezpośrednią, o kreso wą do stawów bio ge n ów ni e tylko z pół , położonych nad brzega mi jeziora a także

bru zd ero zyj n ych a przede wszystk im złą go spodark ę śc ie kową ośrodków

wypoczynkowyc h i pres ji t urystycz n ej. Do jeziora deponowane są nie k ontrolowane wle wy śc iek ów s i ec i osad ni czej (b rak kanalizacj i ) a także zas ilaniem wew n ętrznym.

7. LITERATURA 11 l

l2J

(3]

[41 [5]

[6]

l? l

f8J [9]

l ^l o ^l

fil]

[ 12]

[ 1 3]

[14) li S J [ 16]

C IIO I ŃSK I A. , Jariczak J. : IVs p ólc=esne t endencje :mian powier:clmi je:ior . [wj Dynowska i i nni.

Prze mi any st os unk ów wodnyc h w Pol sce w wyniku procesów naturaln yc h i antropgenicznych.

Kraków ( 1 993)

DO.ILIDO J. R .: C he mi a wód fHJII'ier: chniowych. Fundacja E kon omi stów Ś rodowiska i Zasobów Naturaln ych. Biał ys tok ( 1995)

GOLDYN R .: Blaski i cienie biomanipulacji na podstawie Zbiorn ik a Maltańskiego w Po;naniu .

Kon ft: rcncja ,,Ochrona i Rt:kultywa~ja Jezior". Przys iek (2000)

HERMANO WI CZ W. : Fi:yc:no - clremic:ne badania wody i .~cie ków. Arkad y ( 1 996) JAŃ C ZAK J i in.: A flas J e:ior Polskich , tom l . Wydawni ctwo Naukowe . Poznai1 ( 1 996)

JANCZAK • J,: Zm iany jakości II'Ody je:ior na podsrawie bad ań prowad:onych ^w monito ri ngu reperowym je:ior polskich ^\1' latach 1991 - 1995. PIOŚ . Warszawa ( 1997 )

K ON DRACKl J. : Geografia regionalna Polski. PWN. Warszawa (2000)

OPUSZYŃSK l K .: ^{IVpl), w} gosp?darki tybackiej, s:c:ególnie ryb roślino:er nych na jakość wody ^IV je:iorach. B i bł. M on. Sr od . W ł OS Ziel ona Góra ( 1997)

LOSSOW K., Gawroris ka H. : Pr:egląd metod rekultywacjije:ior. Przegl. K om. Nr 9. (2000)

M ALEC KI A., Węclews ki S.: Che mi:m wód :lell'nije:iora S ta wskiego w 1999 roku . K onf . " Probl emy

inż yn i erii rolniczej na progu III tys i ąc l ecia". AR Szczccin-Mi~dzyz.droje 30.05.-1.06.200 1

M ALECK I A. : C hemi:t11 II'Ód :l ell'ni je:iora Słmvskiego w 2000 roku. K onf . "Un i eszkodliwiani e i ut yliza cja odpad ów płynnych i stałych w ś ro dow i s ku naturalnym z uwzględnien iem ochr o ny wód obszarów wi ej skich . AR Wr oclaw-Połanica 19-21.09.200 l

Mat eriały archiwaln e : Wyniki ana /i: wódje:iora Sła wskiego : lat 1964 - 1998. OBi KŚ, PlOŚ, WIOŚ, Zie l ona Góra .

MI ODUSZE W S KI W . i in .: Ocena ładunku a: otu i fosofru :e :róde ł rolnic:yc h wnos:onych do r..ekw : l ewni Od ry. Gospodarka wodna , nr l l (2000)

MANDALUK J.: l akwir w ody naje::.ior:e Sławskim. Nasza Sława nr 4 ( 1997)

PL E NZLER W ., ROs i er A.: Odpływ ; małych ::.lew ni ni; inny ch :l ewni je: iora Sławskiego. Gazeta Obserwatora lM GW . NR 3. Warsz awa ( 1 98 1 )

R OSLE R A: Parowanie je:iora Sławskiego - okres 1981 - 90. [w] Konfe ren cja limnologiczna i

an tropologicz n e przemiany jezior. l MGW Rad zyń 20 - 22 wrzesieri 1 999 r.