W kwestii pojęcia państwowego przedsiębiorstwa socjalistycznego

Zbigniew Mitura, Wojciech

Rybczyński

W kwestii pojęcia państwowego

przedsiębiorstwa socjalistycznego

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A

VOL. IX, 10 SECTIO H 1975

In sty tu t E konom iki P rod uk cji W ydział E konom iczny UMCS

Z b i g n i e w M I T U R A , W o j c i e c h R Y B C Z Y Ń S K I

W k w estii pojęcia państw ow ego przedsiębiorstw a socjalistycznego К вопросу определения понятия „государственное социалистическое предприятие”

Zur Frage des Begriffes des sozialistischen staatlichen Unternehmens

W nauce b rak jest jednolitych poglądów na istotę państw ow ego przed ­ siębiorstw a socjalistycznego. W ynika to stąd, że: 1) w rozw oju historycz­ nym przedsiębiorstw o uległo dość istotnym przekształceniom organizacyj­ nym i społeczno-ekonom icznym w raz ze zm ianam i w siłach w ytw órczych i stosunkach produkcji; 2) przedsiębiorstw o jest zjaw iskiem złożonym i jako takie jest przedm iotem zainteresow ania kilku dyscyplin naukow ych; 3) w litera tu rz e poświęconej problem atyce przedsiębiorstw a spotykam y różne próby definiow ania tego zjaw iska, akcentujące bądź genezę przed­ siębiorstw a i w aru n k i związane z jego pow staniem , bądź elem enty skła­ dowe przedsiębiorstw a, bądź też w ykonyw ane funkcje ekonom iczno-spo­ łeczne. Dlatego też w naukach ekonomicznych, a także pokrew nych: teorii organizacji i zarządzania, socjologii, naukach praw nych istn ieją różne określenia istoty przedsiębiorstw i różne znaczenia tego pojęcia.1 A rty k uł niniejszy jest próbą ukazania złożoności zagadnienia oraz próbą znalezie­ nia k ry terió w ustalających istotne cechy państw ow ego przedsiębiorstw a socjalistycznego, k tóre um ożliw iają najpełniejsze, najb ardziej syntetyczne a jednocześnie adekw atne w stosunku do rzeczywistości gospodarczej zde­ finiow anie tego pojęcia .

Dla zrozum ienia istoty państw ow ego przedsiębiorstw a socjalistycznego konieczne jest przede w szystkim przypom nienie genezy historycznej p rzed ­ siębiorstw a w ogóle. Przedsiębiorstw o jest kategorią ekonomiczną pow stałą w w yniku rozw oju kapitalistycznych stosunków produkcji. P ow stanie przedsiębiorstw a i jego rozwój były ściśle związane z istnieniem ry n k u

1 Por. w tej kwestii: S. B u c z k o w s k i , K. N o w a k o w s k i : Prawo obrotu

132 Zbigniew Mitura, W ojciech Rybczyński

i gospodarki tow arow o-pieniężnej. Na ścisłe pow iązanie przedsiębiorstw a z ry n k iem w skazują w ym ieniane w lite ra tu rz e n astępu jące cechy przed­ siębiorstw a kapitalistycznego: 1) pro d u k u je w zględnie świadczy usługi na potrzeby ry n k u ; 2) k ie ru je się w swej działalności zasadą gospodarności; tj. zasadą uzyskania m aksym alnego re z u lta tu przy m inim alnych nakładach; 3) dąży do osiągnięcia rentow ności — zysku, będącego podstaw ą istnienia i rozw oju przedsiębiorstw a; 4) dąży do osiągnięcia sam ow ystarczalności finansow ej, polegającej na p ok ryw aniu kosztów i nakładów z w łasnych wpływ ów ; 5) ponosi odpowiedzialność m ajątko w ą za sk u tk i swej działal­ ności; 6) ponosi ryzyko z ty tu łu podjęcia działalności gospodarczej.2

P odstaw ow ą przesłanką pow stania przedsiębiorstw a był pogłębiający się społeczny podział p racy i zw iązana z nim kooperacja w ytw órców .3 Chodzi zwłaszcza o techniczny lub inaczej jednostkow y podział pracy i zw iązaną z nim kooperację w obrębie poszczególnych jednostek w y tw ó r­ czych.4 Zastosow anie w prod uk cji m aterialn ej technicznego podziału pracy i w prow adzenie w m iejsce kooperacji p rostej, kooperacji złożonej stow o- rzyło m ate ria ln ą podstaw ę do w yodrębnienia zakładów produkcyjnych. Z akłady te, w yposażone w określony zespół środków produkcji przystoso­ w anych do pro d u k cji określonych dóbr i u słu g w oparciu o techniczny po­ dział pracy, tw o rzy ły określoną jedność techniczno-produkcyjną określaną m ianem ro b o tn ik a łącznego. W ielkość, organizacja i w yposażenie w środki produkcji zakładów p ro d ukcyjn ych zw iązane b y ły więc z zakresem i tr e ­ ścią w ew nętrzn ych pow iązań kooperacyjnych. Z drugiej strony, treść tych pow iązań określana b yła ty p em kapitalistycznych stosunków produkcji, w yznaczających sposób pow iązania siły roboczej ze środkam i produkcji oraz sposoby i form y podziału w ytw orzonego produktu. Oprócz w ew n ętrz­ nych pow iązań k ooperacyjnych n a funkcjonow anie przedsiębiorstw a kapitalistycznego isto tn y w pływ w yw ierały zew nętrzne stosunki koopera­ cy jn e — stosu nk i z innym i jednostkam i w ytw órczym i, realizujące się po­ przez ry n ek . Z akres i treść zew nętrznych pow iązań kooperacyjnych po­ m iędzy przedsiębiorstw am i u w arunko w an e były także z jednej strony społecznym podziałem pracy i zw iązaną z nim specjalizacją produkcji, z drugiej stro n y kap italistycznym typ em stosunków w łasnościowych, po­ w odujących w łasnościow e w yodrębnienie przedsiębiorstw jako jednostek w ytw órczych. W yodrębienie własnościowe m iało dw ojaki ch arakter: 1) n a­ tu ra ln y — w ty m sensie, że mogło być w łasnością jednego kapitalisty; 2 Por.. J. K o r t a n : Ekonomika przedsiębiorstw a przemysłowego, Łódź 196U, s. 8 i n.

3 Por. Z. F e d o r o w i c z : Gospodarka finansowa przedsiębiorstw a przem ysło­

wego, Warszawa 1967, s. 7.

W kw estii pojęcia państwowego przedsiębiorstwa... 133

2) fo rm aln o-praw n y — w ty m sensie, że mogło być własnościowo w yodręb­ nione w oddzielną m asę m ajątkow ą.

W pierw szej fazie pow staw ania u stro ju kapitalistycznego przedsiębior­ stw a z reg u ły tw orzone były przez właścicieli środków prod uk cji i k api­ tału, któ rzy byli in icjatoram i określonej działalności gospodarczej, orga­ nizatoram i a także kierow nikam i. Stąd pojęcie przedsiębiorstw a w znacze­ niu podm iotow ym łączyło się z osobą właściciela-przedsiębiorcy, k tó ry w y­ konyw ał w ym ienione w yżej funkcje oraz ponosił pełne ryzyko prow adzo­ nej działalności gospodarczej. W raz z rozw ojem stosunków k ap italistycz­ nych nastąpiło oddzielenie własności k ap itału od zarządzania. P ow stała specjalna grupa przedsiębiorców m enedżerów produkcji, nie posiadających własnego kapitału, a zarządzających obcym.5 K apitał ten był w yodrębnio­ ny w oddzielną m asę m ajątkow ą, k tó rą przedsiębiorstw o odpowiadało za w łasne zobowiązania. Podstaw ow ą form ą organizacyjną przedsiębiorstw były spółki akcy jn e lub spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, w k tó­ rych właściciele ponosili ry zyko działalności gospodarczej ty lko do wyso­ kości zakupionych akcji lub w niesionych w kładów kapitałow ych. Na po­ dobnych zasadach funkcjonow ały też w kapitalizm ie przedsiębiorstw a państw ow e. W yodrębnienie własnościowe przedsiębiorstw spraw iało, że zew nętrzne więzi z innym i podm iotam i p rzy b rały form ę w ięzi ry n k o ­ wych. W yodrębnienie własnościowe przedsiębiorstw kapitalistycznych stanow iło zatem drugą przesłankę pow stania i funkcjonow ania przedsię­ biorstw , pom ijaną często w litera tu rz e dotyczącej genezy przedsiębiorstw a. Cecha ta pozwala odróżnić w ew nętrzne pow iązania kooperacyjne w przed ­ siębiorstw ie od jego więzi zew nętrznych, a tym sam ym odróżnić pojęcie zakładu produkcyjnego, jako części składow ej przedsiębiorstw a od pojęcia przedsiębiorstw a.6 Stanow isko takie zn ajd u je potw ierdzenie w sposobie form ułow ania definicji współczesnego przedsiębiorstw a kapitalistycznego. Na p rzykład A. Czerm iński w ten sposób określa pojęcie współczesnego przedsiębiorstw a kapitalistycznego: „przedsiębiorstw o kapitalistyczne jest organizacją gospodarczą jedno- lub wielozakładową, działającą na zlecenie jednego lub g ru p y właścicieli ponoszących ryzyko w celu uzyskania zało­ żonego efektu ekonom icznego”.7

W u stro ju socjalistycznym nadal istnieją w aru nk i niezbędne do fu n k ­ cjonow ania przedsiębiorstw , bowiem gospodarka socjalistyczna opiera się 5 Por. A. C z e r m i ń s k i : Zarys organizacji pracy i zarządzania w przedsię­

biorstwie socjalistycznym, PWE, Warszawa 1971, s. 32 i n., a także J. D r e w n o w ­

s k i : Przyczynek do teorii przedsiębiorstwa, Warszawa 1973, s. 23, który za przedsię­ biorcę uważa osobę produkującą przy pomocy czynników do niej nie należących. 6 Podobne stanowisko w tej kwestii zajmuje J. G a j d a : Przedsiębiorstw o prze­

m ysłow e w gospodarce socjalistycznej, „Ekonomista”, 1958, nr 1, s. 147 i n.

134 Zbigniew Mitura, Wojciech Rybczyński

na szerokim w y korzystaniu ry nku. M echanizm rynk o w y i zw iązane z nim in stru m e n ty odg ry w ają znaczną rolę w stero w an iu działalnością gospo­ darczą przedsiębiorstw . Istn ieje rozw inięty podział pracy i specjalizacja produkcji. Podm ioty gospodarujące przedsiębiorstw a w yodrębnione są bądź własnościowo, bądź tylko form alnie, jak w przyp ad ku przedsiębiorstw państw ow ych. D om inujący c h a ra k te r własności państw ow ej spraw ia, że podstaw ow ą form ą gospodarow ania w socjalizm ie są przedsiębiorstw a państw ow e, fu n k cjo n u jące jed nak na odm iennych zasadach niż w ustroju kapitalistycznym . P rzedsiębiorstw a państw ow e w u stro ju socjalistycznym istotnie różnią się treścią społeczno-ekonom iczną od przedsiębiorstw kapitalistycznych. Podm iotam i m ienia państw ow ego w u stro ju socjali­ stycznym jest cały n aró d w osobie państw a socjalistycznego, a nie okre­ ślona g rup a ludzi. Cecha ta przesądza treść państw ow ej własności socja­ listycznej i podstaw ow e rozw iązania organizacyjne. P aństw o socjalistyczne, łącząc w ładzę polityczną z u p raw nien iam i właściciela, zarządza m ieniem ogólnonarodow ym p rzy pomocy pow ołanych w tym celu organów w ypo­ sażonych w odpow iednie up raw n ien ia i obowiązki przy czynnym w spół­ udziale ludzi pracy w zarządzaniu. S tw arza to nie spotykane w historii możliwości in teg racji w ram ach własności państw ow ej fu nkcji właściciela, zarządzającego i w ytw órcy, a tym sam ym in teg racji celów przedsiębiorstw i ich załóg z celam i ogólno narodow ym i.8 Pow yższa cecha stanow i p rze­ słankę w ysokiego stopnia uspołecznienia środków p rod uk cji w socjalizmie, a jednocześnie w skazuje na istotną różnicę w h ierarch ii celów funkcjono­ w ania przedsiębiorstw a kapitalistycznego i socjalistycznego. O statecznym celem funkcjonow ania przedsiębiorstw a kapitalistycznego jest m aksym a­ lizow anie zysku, a środkiem do tego celu zaspokojenie (nie zawsze spo­ łecznie uzasadnionych) potrzeb konsum entów tow arów lub usług. Zasad­ niczym celem funkcjonow ania przedsiębiorstw a socjalistycznego jest m ożli­ wie jak n ajlepsze zaspokojenie społecznie uzasadnionych potrzeb ludności, a osiąganie zysku — tam gdzie jest on w yko rzysty w any jako m iernik działalności p rzedsiębiorstw a — stanow i środek do tego celu.9 Z drugiej stro n y bezpośrednie pow iązanie państw ow ego przedsiębiorstw a socjali­ stycznego z ry n k iem upodabnia je w pew nym stopniu do przedsiębiorstw kapitalistycznych. W skazują na to n astępu jące cechy państw ow ego przed­ siębiorstw a socjalistycznego.

1. P rzedsiębiorstw a państw ow e w u stro ju socjalistycznym pow iązane są ściśle z rynkiem . J a k w skazyw aliśm y wyżej, m echanizm ry nkow y w znacznym stopniu w y k o rzystyw an y jest do sterow ania ich działalnością

8 Por. O. L a n g e : Ekonomia polityczna, t. I, PWN, Warszawa 1967, s. 232—234. * Por. J. Z i e l e n i e w s k i : Przedsiębiorstw o w św ietle prakseologii [w:] P rze d­

siębiorstwo w polskim system ie społeczno-ekonomicznym, PWE, Warszawa 1967,

W kw estii pojęcia państwowego przedsiębiorstwa... _{i 35} gospodarczą. Rzecz jasna, więzi rynkow e przedsiębiorstw a państw ow ego w gospodarce socjalisycznej nie są tak silne jak w gospodarce k a p ita ­ listycznej, z uw agi na ograniczony zasięg produkcji tow arow ej oraz p la ­ nowy c h a ra k te r gospodarki.

2. Przedsiębiorstw a socjalistyczne przestrzegają zasady gospodarności. Zasada ta zn ajdu je odzwierciedlenie w zasadach rozrachu nk u gospodar­ czego, polegającego m iędzy innym i na porów nyw aniu nakładów z uzyska­ nym i rezu ltatam i i pokryw aniu w ydatków z w łasnych przychodów.

3. W działalności gospodarczej przedsiębiorstw a socjalistyczne dążą do uzyskania rentow ności, tj. w ygospodarow ania nadw yżki. Celowi tem u służy cały system bodźców m aterialnego zainteresow ania kierow nictw a przedsiębiorstw i ich załóg w ynikam i działalności ich jednostek gospodar­ czych, przy czym w gospodarce socjalistycznej, z uw agi na wysoki stopień uspołecznienia produkcji i jej celu, w większym stopniu przestrzegana jest nadrzędność rentow ności ogólnej nad rentow nością szczegółową.

4. W gospodarce socjalistycznej w m iarę decentralizacji system u za­ rządzania w coraz w iększym stopniu realizow ana jest zasada sam ofinanso­ w ania przedsiębiorstw państw ow ych. W yraża się ona w przechodzeniu od sytem u dotacji budżetow ych do system u zw rotnych oprocentow anych k re ­ dytów bankowych.

5. Przedsiębiorstw a państw ow e w u stro ju socjalistycznym ponoszą pełną odpowiedzialność m ajątkow ą w yodrębnionym m ajątkiem za zaciąg­ nięte zobowiązania.10

Państw ow e przedsiębiorstw o socjalistyczne — podobnie zresztą jak kapitalistyczne — składa się z celowo zorganizowanego kom pleksu środ­ ków produkcji przystosow anych do w y tw arzania określonych dóbr i usług, środków finansow ych z w łasnej odpowiednio zorganizow anej załogi.

Prócz w artości m aterialn y ch ważną rolę w funkcjonow aniu przedsię­ biorstw a odgryw ają dobra niem aterialne tego typu jak: firm a przedsiębior­ stw a, chronione przez praw o tajem nice produkcji, znaki tow arow e itp. Proces gospodarow ania w przedsiębiorstw ie państw ow ym polega także na racjonalnym w ykorzystaniu podstaw ow ych czynników p rodukcji — siły roboczej i środków produkcji. Szczególna rola w państw ow ym przedsię­ biorstw ie socjalistycznym przypada załodze, k tó ra z jednej stron y jest czynnikiem p rodukcji — w ytw arza dobra m aterialne lub usługi, z drugiej stro n y realizuje swoje podm iotowe praw a właściciela.

Państw ow e przedsiębiorstw o socjalistyczne, jak już w skazywano, speł­ nia w u stro ju socjalistycznym inne funkcje niż w u stro ju kapitalistycznym . O ile główną funk cją i celem przedsiębiorstw a kapitalistycznego jest zysk (wartość dodatkowa) i celowi tem u podporządkow ana jest cała jego działal­ ność, to w gospodarce socjalistycznej podstaw ow ą fun kcją przedsiębior­

136 Zbigniew Mitura, W ojciech Rybczyński

stw a państw ow ego jest w ytw arzanie dóbr i usług w celu zaspokojenia potrzeb społeczeństw a. W zależności od system u zarządzania gospodarką narodow ą podstaw ow y cel państw ow ego przedsiębiorstw a socjalistycznego może być w yrażony w różnych celach cząstkowych, jak np. w ykonanie określonych zadań planow ych, w ypracow anie określonego zysku itp. W u stro ju socjalistycznym zysk nie jest jedn ak nadrzędnym celem działal­ ności przedsiębiorstw a, jest w pew nym sensie teste m spraw ności jego

działania, w skaźnikiem korzyści społecznych.11

Szczególną cechą państw ow ych przedsiębiorstw socjalistycznych jest spełnianie określonych funkcji społeczno-w ychow aw czych w stosunku do załogi.12 W niektóry ch opracow aniach w ym ienia się ponadto szereg szcze­ gółowych zadań realizow anych przez państw ow e przedsiębiorstw a socjali­ styczne, a m ianowicie: 1) organizow anie planow ej produkcji dóbr i usług, zm ierzającej do zaspokojenia potrzeb społecznych w zakresie specjali­ zacji przedsiębiorstw a; 2) w y tw arzanie coraz większego dochodu narodo­ wego w w yn ik u stałego w zrostu w ydajności pracy i gospodarności oraz rozw ijanie a p a ra tu w ytw órczego przedsiębiorstw a; 3) ukształtow anie socjalistycznej świadom ości pracow ników i tw orzenie w arunków sp rz y ja ­ jących ich w szechstronnem u rozw ojow i oraz osiąganiu możliwie pełnej satysfakcji z pracy; 4) udział w rozw ijaniu gospodarki kom unalnej i u rzą­ dzeń k u ltu raln o -b y to w y ch teren u, na któ rym przedsiębiorstw o jest zloka­ lizow ane.13

Pow yższe rozw ażania w skazują, że treść społeczno-ekonom iczna przed­ siębiorstw a u w aru n k o w an a jest z jednej stron y stopniem rozw oju sił w ytw órczych, z drugiej — poziom em rozw oju stosunków produkcji. Dla­ tego też k ategorię tę ro zpatryw ać m ożna w dwu płaszczyznach: jako ele­ m ent sił w ytw órczych oraz jako elem ent stosunków produkcji. Z jednej stro n y przedsiębiorstw o stanow i odpowiednio zorganizow any zespół ludzi i środków m aterialn ych , zdolny do w ykonyw ania określonych fu n k cji pro- dukcyjno-usługow ych i w ty m sensie jest w ażnym elem entem sił w y tw ór­ czych; z dru giej, określoną form ę organizacyjną — kom órkę społeczną, za k tó rej pośrednictw em n astęp u je pow iązanie rzeczowych i osobowych czynników produkcji, dokonuje się zawłaszczanie części przyrody i podział w ytw orzonego p ro d u k tu . W ty m sensie przedsiębiorstw o jest w ażną kom órką organizacyjną, przy pom ocy k tó rej realizu ją się socjalistyczne

11 E. L i p i ń s k i : Przedsiębiorstw o socjalistyczne [w:] Ekonomia polityczna

socjalizmu, PWE, Warszawa 1971, s. 842.

12 Por. W. H o l t z m a m : Przedsiębiorstw o przem ysłow e [w:] P odsta w owe za­

gadnienia ekonomiki i organizacji przedsiębio rstw przemysłowych, Lublin .1072, cz. I,

s. 15 i n.

13 Por. B. G l i ń s k i : Teoria i p ra k ty k a zarządzania przedsiębiorstw ami p rze­

W k w estii pojęcia państwowego przedsiębiorstwa... ₁₃₇

stosunki produkcji. W pierw szym znaczeniu przedsiębiorstw o jako zorga­ nizow any zespół obiektów m ajątkow ych, służących do osiągania określo­ nych celów gospodarczych, pokryw a się z pojęciem zakładu p rod uk cyj­ nego. W drugim znaczeniu przedsiębiorstw o w ystępuje jako w yodrębniony z gospodarki narodow ej podmiot, w yposażony w określony stopień samo­ dzielności gospodarczej, przejaw iającej się w możliwości w yboru m etod działania i dysponow ania przyznanym i środkam i, z czym wiąże się okre­ ślone ryzyko gospodarcze.14 P rób y określenia istotnych elem entów przed ­ siębiorstw a państw ow ego pow inny uw zględniać obydwa p u n k ty widzenia, niem niej, nie ulega wątpliwości, że istotniejsze znaczenie m a drugi p u nk t widzenia, pozw alający rozgraniczyć pojęcie przedsiębiorstw a od innych jednostek organizacyjnych, a zwłaszcza od zakładów produkcyjnych. Dlatego coraz większa grupa teoretyków d o patruje się istoty państw ow ych przedsiębiorstw socjalistycznych w w yodrębnieniu ekonomicznym, doty­ czącym najbardziej podstawowego elem entu stosunków produkcji, a m ianow icie dysponow ania przez przedsiębiorstw a państw ow e m ajątkiem

ogólnonarodow ym .15

P aństw ow e przedsiębiorstw o socjalistyczne jest zjaw iskiem złożonym. Można w nim w yodrębnić różne aspekty działania: techniczne, ekono­ miczne, organizacyjne, praw ne, socjologiczne, psychologiczne i inne. A spe­ k ty te są przedm iotem badań różnych dyscyplin naukow ych, posługują­ cych się w łaściw ym i sobie m etodam i i ap aratem pojęciowym . K ażda z tych dyscyplin, w określeniu przedsiębiorstw a, eksponuje głównie te cechy, k tóre z p u n k tu w idzenia danej dyscypliny można uznać za najbardziej istotne. Dlatego też w różnych dyscyplinach naukow ych zajm ujących się p roblem atyką przedsiębiorstw a spotykam y różne określenia istoty tego zło­ żonego zjaw iska. Nie zam ierzam y w niniejszym arty k u le zajm ować się określeniem istoty państw ow ego przedsiębiorstw a socjalistycznego z p u n ­ k tu w idzenia różnych dyscyplin naukowych. U w zględniając jednak fakt, że niektóre elem enty definicji przedsiębiorstw a form ułow anych w n a u ­ kach pokrew nych są pomocne w określeniu ekonomicznej istoty przedsię­ 14 Por. w tej kw estii wywody: S. B u c z k o w s k i e g o i Z. K. N o w a k o w ­ s k i e g o : Prawo obrotu uspołecznionego, PWN, Warszawa 1965, s. 8 i n., i J. W i s z- n i e w s k i e g o: Zarys praw a cywilnego, PWN, Warszawa, 1969, s. 85 i n.

15 Por. J. G a j d a : Przedsiębiorstwo przemysłowe w gospodarce socjalistycznej „Ekonomista”, 1958, nr 1, s. 146 i n., B. G l i ń s k i : Problemy zarządzania przedsię­

biorstwami przem ysło wym i, PWE, Warszawa 1961, s. 48 i n.; id: Socjalistyczne p rze d ­ siębiorstwa przemysło we [w:] Ekonomika i organizacja przedsiębiorstwa przem ysło­ wego, PWE, Warszawa 1971, s. 13 i n., J. M u j ż e 1: Stosunki towarowe w gospodar­ ce socjalistycznej, PWE, Warszawa 1963, s. 64 i n., J. W i e r z b i c k i : Podstaw y samodzielności gospodarczej przedsiębiorstw państwow ych, „Ruch prawniczy i eko­

138 Zbigniew Mitura, Wojciech Rybczyński

biorstw a, sp rób u jem y ukazać w w ielkim skrócie prakseologiczne, socjolo­ giczne i p raw n e spojrzenie na istotę przedsiębiorstw a.

W edług tw órcy prakseologii, T. K otarbińskiego przedsiębiorstw o, jako specyficzna organizacja, stanow i złożoną z ludzi i rzeczy taką całość, w k tó rej w szystkie składniki w spółprzyczyniają się do powodzenia całości.16 W sposób zbliżony fo rm u łu ją pojęcie organizacji tacy teoretycy organi­ zacji i zarządzania, jak J. Z ieleniew ski i J. K u rn a l.17 Przedsiębiorstw o państw ow e ro zp atry w an e w aspekcie organizacyjnym ch a ra k te ry z u je się następu jący m i cecham i: posiadaniem określonego celu, w yodrębnieniem z otaczającej rzeczyw istości rzeczy lub zdarzeń, złożonością w yodrębnionej całości z części składow ych, tak im pow iązaniem ze sobą poszczególnych części, że każda z nich służy w jak najlepszy sposób realizacji celu cało­ ści.18 W definicji ekonom icznej przedsiębiorstw a państw ow ego uw zględ­ n ian a jest cecha w yodrębnienia organizacyjnego z otaczającej rzeczyw i­ stości oraz posiadanie określonego celu.

Socjologowie k o n cen tru ją sw oją uw agę n a społecznych aspektach przedsiębiorstw a. W ychodzą oni z założenia, że przedsiębiorstw o to przede w szystkim celowe skupisko ludzi, k tórzy realizu ją swe role w produkcji n a zasadzie społecznego podziału pracy, p rzy czym ich działanie u w a­ ru n k o w ane jest często dążeniam i różnych u grupow ań tego skupiska do zrealizow ania w łasnych celów, nie zawsze zgodnych z celam i ogólnymi. J. Szczepański określa przedsiębiorstw o jako „system społeczny, tj. zespół stosunków m iędzyludzkich, układ określonych grup i organizacji, system stanow isk i pozycji społecznych” .19 W edług K. D oktora, przedsiębiorstw o to nie tylko b u d y n ek fabryczny, urządzenia techniczne, w ydzielone środki obrotow e, ale tak że — i chyba przede w szystkim — zespół, grupa, zbioro­ wość społeczna, k tó ra w łada ty m i środkam i pracy i za ich pomocą w ydo­ byw a, p rzetw arza i tw orzy dobra m ate ria ln e .20 Socjologiczny p u nk t w idzenia, eksponujący rolę człow ieka i jego zachow ania w przedsiębior­ stw ie, wzbogaca wiedzę o tej jednostce gospodarczej. Nie pozwala pom inąć 16 Por. T. K o t a r b i ń s k i : T raktat o dobrej robocie, Ossolineum, Wrocław- Gdańsk 1973, s. 74.

17 Por. J. Z i e l e n i e w s k i : Organizacja i zarządzanie, Warszawa 1969, s. 274; id: Przedsiębiorstw o w św ietle prakseologii [w:] Przedsiębiorstw o w polskim s y ste­

m ie społeczno-ekonomicznym, PWE, W arszawa 1967, s. 99 i n., 121 i n., oraz

J. K u r n a l : Zarys teorii organizacji i zarządzania, PWE, Warszawa 1970, s. 160 i n. 18 Por. Z. S z e l o c h : Organizacja i zarządzanie przedsiębiorstw em prze m ysło­

w y m [w:] Podstaw ow e zagadnienia ekonomiki i organizacji przedsiębiorstw p r z e m y - słowych, cz. I, Lublin 1972, s. 37.

19 J. S z c z e p a ń s k i : Społeczne czynniki wydajn ości pracy, „Przegląd tech­ niczny”, 1059, nr 13 (nr specjalny).

20 Por. K. D o k t ó r : Przdsiębiors tw o p r z e m y s ł o w e . Studium Socjologiczne Zakładów P rzem ysłu Metalowego H. Cegielskiego, Warszawa 1964, s. 19—20.

W kwestii pojęcia państwowego przedsiębiorstwa., 139

w określeniu istoty przedsiębiorstw a tak ważnego elem entu, jakim są stosunki m iędzyludzkie w procesie w ytw arzania i ich uw arunkow ania.

W nadbudow ie praw nej ekonomiczna kategoria państw ow ego przed­ siębiorstw a socjalistycznego zn ajd uje odzwierciedlenie w postaci in sty ­ tu cji państw ow ej osoby praw nej — podm iotu stosunków praw nych. P a ń ­ stw owa osoba praw na jest to organizacja wyposażona przez praw o przed­ m iotowe w zdolność praw ną, tj. zdolność w ystępow ania w charakterze podm iotu praw i obowiązków. Istotnym i cecham i przedsiębiorstw jako państw ow ych osób praw nych są: 1) w ystępow anie danej organizacji w obrocie cyw ilnym we w łasnym imieniu, 2) przyznanie im określonych u p raw n ień względem w yodrębnionej części m ienia ogólno-narodowego, 3) odpowiedzialność w yodrębnionym m ajątkiem za zobowiązania.21 W m yśl d ek retu o przedsiębiorstw ach państw ow ych z 26 października 1950 r., przedsiębiorstw o państw ow e jest podstaw ową jednostką organizacyjną gospodarki planow ej, utw orzoną w celu zaspokojenia potrzeb społecznych w dziedzinie określonej w akcie o jego utw orzeniu. Przedsiębiorstw o sam odzielnie organizuje i prow adzi swą działalność w celu w ykonania zadań w ynikających z ak tu o jego utw orzeniu i obowiązujących je w skaź­ ników planow ych.22 Osobowość praw na państw owego przedsiębiorstw a socjalistycznego jest o ty le cechą istotną, że odzwierciedla w yodrębnienie ekonomiczne przedsiębiorstw oraz pozwala w ak tualn ym system ie orga­ nizacyjnym odróżnić przedsiębiorstw o od zakładu. Osobowość p raw n a jest ponadto p raw n ą form ą realizacji zew nętrznych stosunków kooperacyjnych pom iędzy przedsiębiortw am i państw ow ym i, um ożliwia przedsiębiorstw om naw iązyw anie stosunków z p artn eram i gospodarczym i przy pomocy syste­ m u umów.

Państw ow e przedsiębiorstw o socjalistyczne, będące podstaw ow ą jedno­ stką gospodarki planow ej, jest przede w szystkim kategorią ekonomiczną. W przedsiębiorstw ie dokonuje się proces gospodarowania. Ekonom iczna działalność przedsiębiorstw a określa inne strony jego działalności, stąd wiodące znaczenie w określeniu istoty przedsiębiorstw a m ają definicje ekonomiczne zaw arte w opracow aniach z zakresu ekonomii politycznej i ekonom iki przedsiębiorstw a. W opracow aniach tych m ożna w yodrębnić trzy sposoby definiow ania państw owego przedsiębiorstw a socjalistycznego: jako elem entu sił w ytw órczych, elem entu stosunków produkcji oraz ele­ m en tu sił w ytw órczych i stosunków produkcji. Przykładem pierwszego

sposobu definiow ania przedsiębiorstw a jest definicja zaw arta w W ielkiej Encyklopedii Radzieckiej: „Przedsiębiorstw o to zespół narzędzi i środków p rodukcji inw entarza i innych funduszów m aterialnych w ykorzystyw a­

21 Por. S. S z e r : Prawo cywilne, Warszawa 1962, s. 132; A. W o l t e r : Prawa

cywilne, PWN, Warszawa 1963, s. 182.

140 Zbigniew Mitura, Wojciech Rybczyński

nych przez ludzi w celu w y tw arzania p rodukcji lub w ykonyw ania jak iej­ kolw iek pracy. Socjalistyczną n a tu rę przedsiębiorstw a określa ustrój społeczny” .23 Do tej g ru p y m ożna zaliczyć definicje przedsiębiorstw a J Rachwalskiego, k tó ry nie rozróżnia w yraźnie pojęcia przedsiębiorstw a od pojęcia zakładu. Z akład przem ysłow y, w edług J. Rachwalskiego, sta ­ now i n ajm n iejszą w yodrębnioną jednostkę w ytw órczą, w której odbywa się proces p rodukcyjny. Aby proces ten mógł następow ać, konieczne jest istnienie i w zajem ne w spółdziałanie trzech czynników : a) ludzi, którzy sw ą świadom ą wolą i pracą tw orzą now e w artości; b) narzędzi (szeroko pojętych), k tó ry m i posiłkują się oni w procesie w ytw arzania, czyli tzw. środków pracy; c) m ateriałów , k tó re są p rzetw arzan e przez ludzi za po­ m ocą narzędzi na różnego rodzaju now e w ytw ory, czyli tzw. przedm iotów p racy .24 W definicjach tych eksponow ane są elem enty składow e przed­ siębiorstw a i jego stro n a techniczno-produkcyjna. Tak rozum iane pojęcie p rzedsiębiorstw a jest synonim em pojęcia zakładu produkcyjnego, k tó ry m im o przew agi aspektów techniczno-produkcyjnych jest także jednostką ekonom iczną, w y stę p u ją w nim podobne problem y ekonomiczne jak w całym przedsiębiorstw ie. Istotn a różnica m iędzy tym i jednostkam i w y tw ó r­ czym i sprow adza się do różnego ty p u pow iązań ty ch jednostek z otacza­ jącym św iatem zew nętrzn y m .25 F orm alnym odzw ierciedleniem te j róż­ nicy jest w yposażenie przedsiębiorstw a w przym iot osobowości praw nej. P rzyk ład em drugiego sposobu ujm ow ania istoty państw ow ego przed­ siębiorstw a socjalistycznego jest definicja B. Minca, k tó ry staw ierdza, że państw ow e przedsiębiorstw o socjalistyczne: 1) jest częścią organizm u gos­ podarczego p ań stw a obejm ującego własność ogólnonarodową; 2) dokonuje zawłaszczania i podziału, działając w określonych ram ach; 3) jest w yodręb­ nione pod w zględem ekonom icznym , co jest konsekw encją zawłaszczania pośredniego; 4) działa n a rach u n ek p aństw a i społeczeństw a.26 B. Minc u p a try w a ł zatem istotę przedsiębiorstw a państw ow ego w w yodrębnieniu ekonom icznym z w łasności ogólnonarodow ej, będącym konsekw encją po­ średniego zaw łaszczania przez państw o dóbr przyrody. Zdaniem B. Minca, n a określonym szczeblu rozw oju sił w ytw órczych i stosunków produkcji państw o socjalistyczne nie może w ykonyw ać funkcji własnościowych bez­ pośrednio, lecz czyni to za pośrednictw em w yodrębnionych podm iotów gospodarczych — przedsiębiorstw . Isto ta państw ow ego przedsiębiorstw a socjalistycznego sprow adza się zatem do określonych stosunków m iędzy

23 Bolszaja S owietskaja Encykłopiedija, t. 34, Moskwa vl955, s. 408.

24 J. R a c h w a l s k i : Ekonomika i organizacja przedsiębiorstw a przemysłu

włókienniczego, Warszawa 1966, s. 20.

25 Por. K o r t a n : op. cit., s. 36; G a j d a : op. cit., s. 146 i n.

26 B. M i n c: Ekonomiczna teoria przedsiębiorstw a socjalistycznego [w:] P rze d ­

siębiorstwo w polskim system ie społeczno-ekonomicznym, PWE, Warszawa 1967,

W kw estii pojęcia państwowego przedsiębiorstwa.., ₁₄₁

państw em a przedsiębiorstw em , tj. określonym kolektyw em pro du kcy j­ nym. Stosunki te w pew nych w arunkach mogą przybierać także c h arak ter konfliktow y, np. m iędzy przedsiębiorstw em a społeczeństwem rep rezen to ­ w anym przez państw o, m iędzy załogą a kierow nictw em reprezentu jącym in teresy przedsiębiorstw a oraz m iędzy sam ym i przedsiębiorstw am i — mogą w ystępow ać sprzeczności nieantagonistyczne.27 W pew nych w a ru n ­ kach sprzeczności te mogą powodować w ystępow anie u załóg lub ich części dążeń do uzyskiw ania korzyści m aterialnych kosztem społeczeństwa lub innych przedsiębiorstw . Powyższe u jem ne zjaw iska m iał na m yśli O. Lange stw ierdzając, że „przedsiębiorstw a m uszą stać się praw dziw ym i przedsiębiorstw am i, tj. zespołam i ludzi ze sobą powiązanych, w ykonujących w spólne zadanie społeczne i osobiście zainteresow anych w pom yślnym w ykonyw aniu tych zad ań”.28 Z aletą tych definicji jest podkreślanie spo­ łeczno-ekonom icznej stron y funkcjonow ania państw ow ego przedsiębior­ stw a socjalistycznego. Szczególnie istotne znaczenie m a ukazanie ch arak ­ te ru i źródeł sprzeczności w ystępujących w gospodarce socjalistycznej m iędzy interesam i przedsiębiorstw a a interesam i gospodarki narodow ej jako całości. Uśw iadom ienie tego faktu skłania do stałego poszukiw ania rozw iązań organizacyjnych, pozw alających lepiej integrow ać cele przed­ siębiorstw a i jego załogi z celami gospodarki narodow ej.

Najliczniejszą grupę stanow ią definicje ujm ujące ekonomiczną treść państw ow ego przedsiębiorstw a socjalistycznego z dw u punktów widze­ nia — jako elem entu sił w ytw órczych i stosunków produkcji. D efinicje te różnią się m iędzy sobą głównie stopniem szczegółowości w w yliczaniu cech państw ow ego przedsiębiorstw a socjalistycznego. Do tej grup y p rzy ­ kładowo m ożna zaliczyć definicje przedsiębiorstw a w ujęciu W. Brusa, R. Chelińskiego, A. Czermińskiego, W. Holtzm ana, H. Hermanowskiego, J. K w ejta, J. K ortana, L. Pasiecznego, J. W ierzbickiego i innych.29 W defi­ nicjach ty ch z różną częstotliwością p o w tarzają się pew ne określenia i cechy państw ow ego przedsiębiorstw a. Przedsiębiorstw o państw owe:

1) jest podstaw ow ą jednostką organizacyjną gospodarki palanow ej; 2) w yodrębnione jest z własności państw ow ej pod względem ekono­ 27 M i n c : op. cit., s. 10—11.

28 O. L a n g e : Budowa nowego modelu gospodarczego musi opierać się na

dynamice klasy robotniczej i socjalistycznej inteligencji [w:] Dyskusja o polskim modelu gospodarczym, Warszawa 1957, s. 8.

29 Poza cytow anym i pozycjami porównaj w tej kwestii: W. B r u s : Ekonomia

polityczna socjalizmu, PWN, Warszawa 1964, s. 214; R. C h e l i ń s k i : Przedsiębior­ stw o jako element socjalistycznych stosunków produkcji [w:] Ekonomia polityczna socjalizmu, PWE, Warszawa 1971, s. 863; H. H e r m a n ó w s ki : Ekonomika p rze­ mysłu, Katowice 1971, s. 185; J. K w e j t: Metody i strategia zarządzania przedsię­ biorstwem przem ysłowym , PWE, Warszawa 1970, s. 1—5; L. P a s i e c z n y : Zarys ekonomiki przedsiębiorstwa, Warszawa 1972, s. 6.

142 Zbigniew Mitura, Wojciech Rybczyński

micznym, czyli ma w ydzielone przez państw o określone zasoby środków trw ały ch i obrotow ych;

3) w yodrębnione jest pod względem techniczno-produkcyjnym , czyli w yposażone w kom pleks środków produkcji przystosow anych do w ykony­ w ania określonych zadań produkcyjnych lub usługow ych, kom pleks ten stanow i jedność techniczno-produkcyjną;

4) w yodrębnione jest pod w zględem organizacyjnym , co oznacza po­ siadanie odrębnego zarządu i podporządkow anie załogi jednem u zw ierzch­ nikowi;

5) w yodrębnione jest pod w zględem praw nym , z czym wiąże się n a­ danie osobowości p raw n ej um ożliw iającej przedsiębiorstw u zaw ieranie

um ów z k o n tra h e n ta m i i uczestniczenie w obrocie cyw ilnym ;

6) posiada w łasną załogę zw iązaną z przedsiębiorstw em w spólnotą interesów ;

7) prow adzi działalność gospodarczą na zasadach rozrachunku gospo­ darczego, polegającego na w ykorzystaniu w gospodarce socjalistycznej stosunków tow arow o-pieniężnych i pieniężnej form y ew idencji nakładów pracy, w celu zapew nienia oszczędnego gospodarow ania;

8) posiada określoną samodzielność w ram ach NPG, obowiązującego system u finansow ego i ogólnych zasad polityki zatrud nien ia i płac;

9) posiada odrębny plan techniczno-ekonom iczny, sporządza pełny bilans i rach u n ek w yników , posiada w łasny rach u nek w banku;

10) celem przedsiębiorstw jest w y tw arzanie dóbr i usług służących zaspokojeniu potrzeb społeczeństw a.

Najczęściej w definicjach polskich ekonom istów po w tarzają się takie cechy państw ow ego przedsiębiorstw a socjalistycznego, jak: posiadanie osobowości praw nej, w yodrębnienie pod względem ekonomicznym , pro­ w adzenie działalności n a zasadach ro zrach un ku gospodarczego, realizo­ w anie określonego celu. N ajbardziej rep re z en ta ty w n y m przykładem ta ­ kiego ujm ow ania treści ekonom icznej państw ow ego przedsiębiorstw a socjalistycznego jest definicja B. Glińskiego, k tó ry stw ierdza: „Przedsię­ biorstw em socjalistycznym nazyw am y taką jednostkę gospodarczą, która jest w yodrębniona pod względem praw nym , tzn. posiada osobowość p raw n ą i pod w zględem ekonom icznym , tzn. dysponuje wydzielonym i środkam i trw ały m i i obrotow ym i stanow iącym i własność społeczną, po­ k ryw a sw oje w y d atk i z przychodów osiąganych ze sprzedaży wyrobów lub usług i dąży do m aksym alizacji celów ”.30 Podobnie zresztą, lecz szerzej, fo rm u łu ją definicję przedsiębiorstw a socjalistycznego ekonomiści

radziec-30 B. G l i ń s k i : Socjalistyczne prze dsiębiorstw o przem ysło we [w:] Ekonomika

i organizacja przedsiębio rstw a przemysłowego, PWE, Warszawa 1971, s. 15; id: P oję­ cie przedsiębiorstw a [w:] Materiały do studiowania ekonomii politycznej, Warszawa

W kwestii pojęcia państwowego przedsiębiorstwa., ₁₄₃

cy, w edług których: „Przedsiębiorstw o socjalistyczne to organizacja należąca do państw a lub zespołu pracowników, w której p an u ją socjali­ styczne stosunki produkcji, powołana do życia w celu w ytw arzania okre­ ślonej produkcji lub usług, rozw ijająca się w edług planu, stanow iąca jed­ ność techniczno-produkcyjną i ekonomiczną, posiadająca osobowość p raw ­ ną, działająca z reg u ły na zasadach rozrachunku gospodarczego”.31 Od­ m ienną, interesu jącą próbę określenia ekonomicznej treści przedsiębior­ stw a socjalistycznego zaw iera definicja R. Chelińskiego, który przez przed­ siębiorstw o socjalistyczne rozum ie „zespół w ytw órców o w spólnym in te ­ resie m aterialnym , stw orzony w oparciu o kom pleks środków pracy stano­ w iących techniczno-ekonom iczną jedność w celu w ytw arzania zgodnie z potrzebam i i w interesie całego społeczeństw a”.32

Przytoczone wyżej różnorodne ujęcia definicji przedsiębiorstw a, jak też obszerny katalog cech określających ekonomiczną treść tego złożonego zjaw iska w skazują na w ystępow anie dość znacznych dowolności w defi­ niow aniu państw ow ego przedsiębiorstw a socjalistycznego. Obok cech istot­ nych z p u n k tu w idzenia adekw atności w odzw ierciedleniu ekonomicznej treści przedsiębiorstw a, niektóre cechy umieszczane w definicjach m ają ch arak ter drugorzędny lub przesadnie szczegółowy. Należałoby zatem pokusić się o sform ułow anie k ry teriów um ożliw ających ustalenie katalogu istotnych cech przedsiębiorstw a. W naszym przekonaniu, istotne cechy

państw ow ego przedsiębiorstw a socjalistycznego to te, któ re pozw alają w sposób dostatecznie ścisły identyfikow ać przedsiębiorstw a fu n k cjo nu­ jące w p rakty ce gospodarczej z ich teoretycznym m odelem zaw artym w definicji, tzn. odróżniać stosunkow o łatw o organizacje gospodarcze m ające status przedsiębiorstw a od innych organizacji nie będących przed­ siębiorstw am i. Do istotnych cech przedsiębiorstw a państw ow ego należy przede w szystkim zaliczyć takie, które odzwierciedlają: przesłanki funkcjo­ now ania przedsiębiorstw państw ow ych w gospodarce socjalistycznej, ele­ m en ty składow e przedsiębiorstw a, najw ażniejsze elem enty m echanizm u funkcjonow ania przedsiębiorstw a, cele (funkcje) przedsiębiorstw a państw o­ wego w gospodarce socjalistycznej. Opierając się na powyższych k ry te ­ riach, m ożna pokusić się o sform ułow anie n astępującej definicji przed­ siębiorstw a państwowego. Państw ow ym przedsiębiorstw em socjalistycz­ nym nazyw am y organizację gospodarczą, składającą się z zespołu ludzi i środków produkcji, w yodrębnioną z własności państw ow ej pod w zglę­ dem ekonomicznym, techniczno-produkcyjnym , organizacyjnym i p raw ­ nym , prow adzącą działalność gospodarczą na zasadach rozrachunku gospo­ darczego, w celu w ykonyw ania zadań produkcyjnych i usługow ych w y­ 31 S. K a m i e n i c e r , W. K a n t o r o w i c z, G. P i s z e z u l i n: Ekonomika,

organizacyja i płanirowanije promyszlennogo priedprijatija, Moskwa 1958, s. 7.

144 Zbigniew Mitura, Wojciech Rybczyński

nikających z NPG i potrzeb ryn ku . Pow yższa definicja, zdaniem autorów , spełnia w ym ienione w yżej p ostulaty. Po pierw sze — odzw ierciedla prze­ słanki będące źródłem istnienia i funkcjonow ania państw ow ych przedsię­ biorstw w gospodarce socjalistycznej. M am y tu na uw adze pogłębiającą się specjalizację p rodukcji w ew n ątrz gałęzi i branż, pow odującą dalszy techniczny podział p racy i w yodrębnianie na tej podstaw ie jednostek produkcyjnych, a tak że w yodrębnienie ekonomiczne i praw ne przedsię­ biorstw , im plikujące określony typ zew nętrznych więzi kooperacyjnych realizujących się za pośrednictw em ryn ku . Po drugie — w skazuje podsta­ wowe elem en ty składow e przedsiębiorstw a w postaci w łasnej załogi i w y­ odrębnionych z m a ją tk u ogólnonarodowego środków produkcji. Po trz e ­ cie — za pośrednictw em pojęcia rozrachu n ku gospodarczego odzw iercie­ dla w sposób n a jb ard ziej sy n tetyczn y najw ażniejsze elem enty m echa­ nizm u funkcjonow ania przedsiębiorstw a. Ja k wiadomo, w m yśl zasad roz­ rach u n k u gospodarczego, przedsiębiorstw o m a gospodarow ać przydzielo­ nym i składnikam i m ajątkow ym i, p rzestrzegając zasady ekonomiczności, tj. dokonując w yboru najkorzystniejszy ch relacji m iędzy efektam i użytko­ w ym i a nakładam i. S kłania go do tego odpowiednio skonstruow any system bodźców m aterialneg o zainteresow ania, adresow any do kierow nictw a p rzedsiębiorstw a i załogi. Po czw arte — w skazuje na cel działalności przedsiębiorstw a. O gólnym celem działalności przedsiębiorstw a, w ynika­ jącym z podstaw ow ego p raw a gospodarki socjalistycznej, jest zaspokajanie potrzeb społeczeństw a. Szczegółowe cele przedsiębiorstw a państw ow ego v/ gospodarce socjalistycznej mogą być form ułow ane różnie w zależności od system u zarządzania. N iem niej, w gospodarce planow ej zadania przed­

siębiorstw a w ytyczają dw a instru m en ty : plan i ryn ek , i one w yekspono­ w ane zostały wr definicji.

Zaproponow ana przez autorów definicja państw ow ego przedsiębiorstw a socjalistycznego nie zaw iera, rzecz jasna, now ych elem entów określających terść ekonom iczną przedsiębiorstw a. W ręcz przeciw nie, opiera się na do­ tychczasow ym dorobku w tym przedm iocie. O statnio coraz większa grupa ekonom istów skłania się do podobnego ujm ow ania ekonom icznej treści państw ow ego przedsiębiorstw a socjalistycznego, choć problem ten w dal­ szym ciągu jest k on tro w ersyjn y.

P rzedstaw iony a rty k u ł nie m a c h a ra k te ru kom pleksowego w yczerp u ją­ cego opracow ania problem u pojęcia państw ow ego przedsiębiorstw a socjali­ stycznego, lecz stanow i przyczynek do uporządkow ania i w ery fik acji w y­ pow iedzianych w tym przedm iocie poglądów w lite ra tu rz e polskiej.

Р Е З Ю М Е

Настоящая статья является попыткой монографической разработки понятия „государственное социалистическое предприятие”, предпринятой на основе до­

К вопросу определения понятия... ₁₄₅ ступных публикаций на эту тему. На исторической канве возникновения пред­ приятия авторы статьи раскрывают предпосылки и условия его существования при капитализме и социализме, указывая при этом на существенные разницы между капиталистическим и социалистическим предприятием. Представлены разные попытки определения сущности государственного социалистического предприятия как в экономических, так и в некоторых других, родственных им науках: теории организации и управления, социологии, праве. На этой основе формулируются критерия установления существенных для государственного со­ циалистического предприятия признаков, дающих возможность наиболее пол­ ного, синтетического, а одновременно и адекватного по отношению к действи­ тельности определения этого сложного явления. К ним авторы относят: 1) пред­ посылки функционирования государственного предприятия в социалистическом хозяйстве, 2) составные элементы предприятия, 3) наиболее важные элементы механизма функционирования предприятия в социалистическом хозяйстве. При­ нимая во внимание все вышеперечисленные признаки, авторы определяют со­ циалистическое предприятие как выделенную из государственной собственности в экономическом, технико-производственном, организационном и правовом от­ ношениях хозяйственную организацию, состоящую из коллектива людей и средств производства и осуществляющую свою деятельность на основе хозрас- счета. Целью ее деятельности является выполнение производственных заданий, вытекающих из народно-хозяйственного плана и потребностей рынка. Z U S A M M E N F A S S U N G

Der Aufsatz nimmt ein Versuch auf, den Begriff des sozialistischem staatlichen Unternehmens auf Grund der vorhandenen betreffenden Publikationen monogra­ phisch zu untersuchen. An Hand der historischen Herausbildung des Unternehmens enthüllen die Verfasser Voraussetzungen und Bedingungen seiner Existenz in kapitali­ stischer und sozialistischer Verfassung, auf die wesenhaften Unterschiede zwischen dem kapitalistischen und dem sozialistischen Unternehmen hinweisend. Ferner stellen sie verschiedene Versuche dar das Wesen des sozialistischen staatlichen Unternehmens in den ökonomischen und manchen anderen verwandten W issenschaften (in Orga­ nisations- und Verwaltungstheorie, Soziologie, Rechtswissenschaft) zu definieren. Auf diesem Grund formulieren sie die Kriterien der Bestimmung der wesenhaften Merkmale der sozialistischen staatlichen Unternehmens, um die völligste, möglichst synthetische und zugleich der wissenschaftlichen W irklichkeit adäquate Begriffs­ bestimmung, komplexe Erscheinung zu ermöglichen Zu den w esenhaften Merkmalen des sozialistischen staatlichen Unternehmens zählen die Verfasser: 1) die Vorausse­ tzungen der Funktionierung des staatlichen Unternehmens in der sozialistischen Wirtschaft 2) die Bestandteile des Unternehmens, 3) die wichtigste Elem ente des Mechanismus der Funktionierung des Unternehmens, 4) die Zwecke des staatlichen Unternehmens in der sozialistischen Wirtschaft. Auf die obenerwähnten Merkmale Rücksicht nehmend definierein die Verfasser das sozialistische staatliche Unternehmen als die, aus dem Staatseigentum, ökonomisch, technisch-produktiv, organisatorisch und gesetzlich ausgesonderte wirtschaftliche Organisation, die von einem K ollektiv von Menschen und Produktionsm itteln besteht und eine Tätigkeit auf Grund der W irtschaftsrechnung führt. Sein Zweck ist die Produktionsaufgaben, die aus dem Nationalwirtschaftsplan und dem Marlktbedarf hervorgehen, zu erfüllen.