Jan Zowczak
Wartości osobowe i społeczne
nauczycieli
Saeculum Christianum : pismo historyczno-społeczne 12/1, 175-198
S a e c u lu m C h ristian u m 12 (2 0 0 5 ) n r 1
KS. JA N Z O W C Z A K
WARTOŚCI OSOBOWE I SPOŁECZNE NAUCZYCIELI
W stęp
N au czy ciele sta n o w ią sp ecy ficzn ą g ru p ę sp o łe c z n o -z a w o d o w ą , k tó r a p o d w z g lę d e m sw ego sk ła d u , e to s u , z d o b y te g o d o św ia d c z e n ia i p e łn io n e j funkcji sp o łeczn ej ró ż n i się o d innych g ru p p ro fe sjo n a ln y c h . M im o w sp ó ln e g o s ta tu su zaw o d o w eg o n au czy cieli w y stę p u je z ró ż n ic o w a n ie w e w n ą trz g ru p o w e , k tó r e o k re ś la się ró żn y m i z m ie n n y m i1. W a rty k u le E . N ow akow skiej z a ty tu ło w an y m
Ż e b y ś cu d ze dzieci u czył p rz e d s ta w io n o k ró tk ą c h a ra k te ry sty k ę p o lsk ieg o n a
uczyciela: „ P rz e c ię tn y p o ls k i n au czy ciel je s t k o b ie tą p o trzy d ziestce, m ieszk a w m ieście i p ra c u je w szk o le p o d sta w o w e j. M a w yższe w y k ształcen ie - p ra w d o p o d o b n ie z d o b y te n a stu d ia c h zao c z n y c h ”2. N au czy ciele to szczeg ó ln a g ru p a zaw o d o w a - ja k p rz e d s ta w ia to M . Z a h o r s k a 3. O b e jm u je o n a p rz e d e w szystkim k o b ie ty w ś re d n im w iek u (p rz e c ię tn a w iek u b a d a n y c h n a p ró b ie o g ó ln o p o l skiej w y n o siła o k o ło 40 la t), p ra c u ją c e w szk o le o k o ło 15 lat, w w ięk szo ści z a m ie sz k u ją c e i p ra c u ją c e w m ały ch m iejsco w o ściach . N au czy ciele to osoby, k tó r e aw an so w ały sp o łe c z n ie d zięk i zd o b y ciu w y k ształcen ia - w w ięk szo ści s ta n o w ią p ie rw sz e p o k o le n ie inteligencji.
N au czy ciele szkół ś re d n ic h częściej w yw odzą się z ro d z in o n ie c o wyższym sta tu s ie niż n au czy ciele szk ó ł p o d staw o w y ch i częściej są m ie sz k a ń c a m i w ię k szych m iast. W sz k o ła c h ś re d n ic h p ra c u je n ie c o w ięcej m ężczyzn n iż w p o d s ta w ow ych. N au czy ciele są g ru p ą trad y cy jn ie z a ra b ia ją c ą n iew iele, a w o k re sie p rz e b u d o w y sy stem u sp o łe c z n e g o ich sy tu acja e k o n o m ic z n a re la ty w n ie p o g o r szyła się. P o za o b n iż e n ie m p ła c re a ln y c h n a p o c z ą tk u la t d ziew ięćd ziesiąty ch zm niejszyły się ta k ż e m ożliw ości d o d atk o w y ch z a ro b k ó w w szk o łach . W o s ta t n ich la ta c h n a u czy ciele m o g ą się czuć szczeg ó ln ie p o k rzy w d zen i, gdyż przy w zro ście z ró ż n ic o w a ń d o ch o d o w y ch w P o lsce w yższe w y k ształcen ie w w ielu in nych g ru p a c h zaw o d o w y ch sta ło się czy n n ik iem um o żliw iający m w z ro st w y n a
1J. R u s ie c k i, Nauczyciele okresu transformacji - próba diagnozy zawodu. Olsztyn 1999, s. 26 2 Por. E. N o w a k o w s k a , Żebyś cudze dzieci uczył. Polityka. R. 35: 1996, s. 5.
3 M. Z a h o r s k a , Nauczyciele a rynek pracy. W: Nauczyciele wobec reformy Edukacji. Ra
port z badań. Instytut Spraw Publicznych. Red. E. P u tk ie w ic z , K. E. S ie la w a - K o lb o w -
g ro d zeń . P raw id ło w o ść ta n ie o b ję ła n auczycieli, zw łaszcza z a tru d n io n y c h w szk o łach p u b liczn y ch 4.
M im o nisk ich z a ro b k ó w sz k o ła sta n o w i d la w ielu n au czy cieli a trak cy jn e m iejsce pracy. Z b a d a ń In s ty tu tu S p raw P u b liczn y ch w ynika, ż e w śró d b a d a n ych n au czy cieli je d y n ie 12% ch cia ło b y zrezy g n o w ać z p ra c y w sw o im zaw o- d z ie 5. J e d n ą z w ażnych przyczyn k o n ty n u o w a n ia p ra c y w szk o le je s t n ie w ą tp li w ie w ysokie b e z ro b o c ie i b r a k alte rn a ty w n y c h m iejsc p racy . S k ła n ia to do p o d e jm o w a n ia w ielu d z ia ła ń m ający ch z a g w a ra n to w a ć n a u c z y c ie lo m p ra c ę . Z w ię k sz e n ie p ew n o śc i z a tr u d n ie n ia u p a tr u ją o n i w p o d e jm o w a n iu stu d ió w z a ocznych i u c z e stn ic z e n iu w ró żn y ch k u rs a c h d o k sz ta łc a ją c y c h 6. P ra c a w szkole g w a ra n tu je n isk ą, a le s ta lą p e n sję , u m o żliw ia te ż k o rz y s ta n ie z e św iadczeń z d ro w o tn y c h i p ra w e m ery taln y ch . T radycyjnie te ż u w a ż a się, ż e n isk ie p e n s u m i m ożliw ość elasty czn eg o w yko n y w an ia części o b o w iązk ó w zaw odow ych, ja k p rzy g o to w y w an ie się do lekcji czy sp ra w d z a n ie p r a c d om ow ych, p o z w a la łączyć p ra c ę w szk o le z innym i o b o w iązk am i dom ow ym i, w ty m z w ychow yw aniem w łasn y ch dzieci. J e d n a k ż e - ja k p o d k re ś la M . Z a h o rs k a „pozycja zaw o d o w a n au czy cieli i ich sy tu acja m a te ria ln a m o ż e spraw ić, ż e w ielu n a u c z y c ie lo m b ę d zie tr u d n o z a a k c e p to w a ć zm ian y , k tó r e m o g ą d o p ro w a d z ić do zw olnień, zw iększą liczbę g o d zin p racy w szk o le czy o d d a lą m iejsce p racy o d m iejsca za- m ie sz k a n ia ”7.
1. N au czy ciele w o k re s ie zm ian y
F u n k c je n au czy ciela ro sły ta k , ja k rozw ijały się z a d a n ia e d u k a c y jn e sz k o l nictw a. W o b ecn y ch czasach, kiedy szk o le p o w ie rz o n o fu n k c ję dydak ty czn ą, w ychow aw czą, o p ie k u ń c z ą , śro d o w isk o w ą i te ra p e u ty c z n ą , n au czy cielo w i p rz y p is u je się głów ną ro lę w ich realizacji. P o stu la ty d o ty czą ce p rz e b u d o w y w sp ó ł czesnej szkoły u w z g lę d n ia ją p o tr z e b ę p o sz u k iw a n ia i tw o rz e n ia szkoły dla u c z n ia , w k tó re j u c z e ń u czestn iczy łb y w sen so w n ej p ra c y n a rzecz w ła sn e g o s a m o ro zw o ju . S z k o ła p o w in n a p rz e o b ra z ić się w szk o łę w y ch o w u jącą o z d o ln o ściach do sa m o re g u la c ji, p o tr z e b n a je s t sz k o ła d ialo g u i p a rtn e rs tw a 8. O czyw i stą p o w in n o śc ią e d u k a c ji, k tó r ą g łó w n ie rea liz o w a ć b ę d z ie szk o ła, s ta je się p rz y g o to w a n ie m ło d e g o p o k o le n ia do kry ty czn eg o o g lą d u rzeczyw istości s p o łeczn ej i m a te ria ln e j, k sz ta łto w a n ie go to w o ści do d o k o n y w a n ia z m ia n i tw o rz e
4 Ta m ż e, s. 22.
5 A. W iłk o m ir s k a , Postawy nauczycieli wobec swojego zawodu. W: Nauczyciele wobec re
formy Edukacji. Raportzbadań. Red. E. P u tk ie w ic z . Warszawa 1999, s. 33. 6 J. R u s ie c k i ,Nauczyciele okresu transformacji..., s. 21.
7 M. Z a h o r s k a , Nauczyciele a rynek pracy..., s. 22.
8 Por. M. D u d z ik o w a , Model szkoły i jego przemiany a zadania kształcenia nauczycieli.
Próba syntezy. W: Nauczyciel i problemy jego kształcenia w okresie zmiany społecznej. W: Studia Pedagogiczne. Red. H. M u s z y ń s k i. T 1. Warszawa 1994, s. 87.
n ie św iata o w ysokich w a rto ś c ia c h h u m a n isty c z n y c h 9. N aczeln y m i ce la m i sta je się w y ch o w an ie d o d e m o k ra c ji, to le ra n c ji, p lu ra liz m u , k sz ta łto w a n ie w łasnej p o d m io to w o śc i i to ż sa m o śc i ta k ż e do efek ty w n o ści g o sp o d a rc z e j, do r o z u m ie n ia i rozw iązyw ania celów g lobalnych, n aro d o w y c h i indy w id u aln y ch o ra z do sa m o re a liz a c ji i sa m o ro z w o ju 10.
R ó w n o c z e śn ie zau w ażam y , iż w z ra sta z a in te re s o w a n ie p ro b le m a ty k ą w y chow aw czą ja k o tą d z ie d z in ą d ziałaln o ści, k tó r a w a ru n k u je p o w o d z e n ie w in nych sfe ra c h życia lu d zk ieg o . W y ch o w an ie, m im o ró ż n o ro d n y c h d efin icji je s t sw oistą in te rw e n c ją w d ialek ty czn y zw iązek czło w iek a i św iata, re g u lu ją c ą ich w z a je m n e sto su n k i p o p rz e z w sp ó łd z ia ła n ie w tw ó rczy m ro zw o ju oso b o w o ści je d n o s tk i i p rz e m ia n sp o łe c z n y c h 11. P o trz e b a p rz e o b r a ż e ń w p ro c e s ie w y ch o w a n ia w sk azu je n a ta k ie te n d e n c je ja k : o d p e d a g o g ik i u ra b ia n ia do p e d a g o g ik i w yzw olenia, ro z b u d z a n ia „sił d u ch o w y ch ” , o d p e d a g o g ik i p ew n o ści do p e d a gogiki p o sz u k iw a n ia , o d p e d a g o g ik i p o m p a ty c z n e j d o p e d a g o g ik i d ialo g u (s p o tk a n ia ) i o d d o g m a ty z m u d o d y n am izm u fu n k c jo n o w a n ia instytucji ośw iatow o- -w ychow aw czych12
W p o ls k im sy stem ie e d u k acy jn y m n au czy ciel c o ra z b a rd z ie j je s t sp o s trz e g a ny ja k o w ychow aw ca. P rzy p isu je się m u p o ż ą d a n e za le ty ja k spolegliw ość, s p r a w iedliw ość, w y ro zu m iało ść , e m p a tię , to le ra n c y jn o ść , sp ra w n o ść o rg an izacy jn ą, k o m u n ik a ty w n o ść i in n e dyspozycje. D z ie je się ta k m .in . d la te g o , ż e e fe k ty wy ch o w an ia, a w ięc p o sta w y dzieci i m ło d zieży , n ie są z g o d n e z o czek iw an iam i sp o łeczn y m i, są c zęsto z a g ro ż e n ie m d la ro zw o ju sp o łe c z n e g o i życia p u b lic z n e go. N ie m o ż n o ś ć z m ian y ta k ic h p o sta w p o w o d u je , ż e n au czy ciele p o w sz e c h n ie u n ik a ją k o n ta k tó w w ychow aw czych z m ło d z ie ż ą i p re f e ru ją fu n k c ję d y d ak ty cz n ą 13. C o ra z w ięcej u c z e stn ik ó w p ro c e s u e d u k a c ji w ym aga p o m o c y i o p iek i. P o tr z e b n e je s t d la n ich w sp a rc ie m a te ria ln e i d u ch o w e, stw o rz e n ie szansy n a sp e łn ie n ie się w o b ecn y ch i przyszłych p la n a c h życiow ych. J e s t to k o lejn y p r o b le m , k tó ry m n au czy ciel m u si się z a in te re so w a ć . N ie m o ż n a b o w ie m n ie d o strz e g a ć zjaw isk p ro w a d z ą c y c h do ro z w a rstw ie n ia sp o łe c z n e g o i p o w ięk szen ia się u b ó stw a. Z k o n ie c z n o śc i n au czy ciel rea liz o w a ć m u si z a d a n ia o c h a ra k te rz e o p iek u ń czy m . O czyw iście m o ż n a by m n o ży ć p o w in n o śc i nauczyciela. Tak b o w ie m ja k z ró ż n ic o w a n e i sk o m p lik o w a n e je s t życie czło w iek a, ta k te ż b ę d ą się
9 T. L e w o w ic k i, Przemiany edukacji a treści kształcenia nauczycieli. W: Nauczyciel i pro
blemy jego kształcenia w okresie zmiany społecznej. W: Studia Pedagogiczne. T. 80: 1994, s. 89.
10 S. W o ło s z y n , O kulturze nauczyciela i jej wychowawczym wpływie. W: Z pogranicza idei
i praktyki Edukacji nauczycielskiej. Red. M. D u d z ik o w a , A. A. K o tu s ie w ic z . Białystok
1996, s. 33 nn.
11 Por. R. M ille r , Socjalizacja - wychowanie - psychoterapia. Warszawa 1981, s. 45. 12 S. K a tu la , Integracje i syntonie w relacji rodzina - szkoła. W: Pedagogiczne relacje rodzina
- szkoła. Red. A. J a n k e . Bydgoszcz 1994, s. 27.
13 A. O lu b iń s k i, Podmiotowość roli społecznej nauczyciela. W: Nauczyciel - problemy jego
jaw iły z a d a n ia d la n au czy ciela. N a s tę p u je ew o lu cja ro li n au czy ciela w łaśn ie p o p rz e z zw ięk szającą się liczbę ró ż n o ro d n y c h w y m ag ań i p o w in n o ści, a ta k ż e k o n flik tó w i w szelkich a n o m ii14. S ą o n e je d n o s tro n n ie k w alifik o w an e ja k o z ja w isk a w y łączn ie n eg aty w n e, a p rz e c ie ż m o g ą być tw ó rcze i b a rd z o p rz y d a tn e w rozw iązyw aniu ró żn y ch d y lem ató w . D la te g o te ż fu n k c jo n u je ciągły p o s tu la t in now acyjności w p ra c y n au czy ciela, tw ó rczeg o rozw iązyw ania ró żn y ch sytuacji ed u k acy jn y ch 15 ty m b a rd z ie j, ż e p o sz e rz a się sw o b o d a p ro g ra m o w a n ia i re a liz a cji fu n k cji p e d a g o g ic z n e j n auczycieli. Czy z a te m n au czy ciele w y rażają g o to w ość do z m ia n e d u k acy jn y ch i sp o łeczn y ch ?, w szak m u si się p rz e d e w szystkim
d o k o n a ć z m ia n a w sp o s o b a c h m y ślen ia i d z ia ła n ia głów nych p o d m io tó w e d u k acyjnych, tj. n au czy cieli16. N au czy ciel w k o n c e p c ja c h p rz e b u d o w y system u e d u k a c ji je s t p o s trz e g a n y ja k o g łów na siła sp raw cza, ja k o r e a liz a to r w ew n ątrz- szkolnych i p o z a sz k o ln y c h z m ia n 17. O w e zm ian y m iałyby iść m .in. w k ie ru n k u w sk azan y m p rz e z R a p o r t U N E S C O p t. U czyć się aby być, gdzie czytam y, że p o d staw o w y m z a d a n ie m n au czy cieli b ę d z ie o d tą d n ie p rz e k a z y w a n ie w iedzy, lecz k sz ta łto w a n ie o so b o w o ści w y ch o w an k a i o tw ie ra n ie p rz e d n im d ro g i do rzeczyw istego św iata, fu n k c je z a te m w ychow aw cze i in s p iru ją c e p rz e w a ż a ć p o w inny n a d fu n k c ja m i nau czający m i. J e s t to je d e n z głów nych k ie ru n k ó w p r z e o b ra ż e ń z a ró w n o w k sz ta łc e n iu , ja k i d o sk o n a le n iu n auczycieli. Is to tn y je s t ró w n ież w pływ ró żn y ch czynników środ o w isk o w y ch - szkoły, dy rek cji szkoły, ro d zicó w , śro d o w isk a lo k a ln e g o - n a in s p iro w a n ie ta k ic h z m ian . K o n tro w e rsje d o ty czą ce w sp ó łczesn eg o n a u czy ciela m o ż n a ró w n ież o d n ie ść do je g o o s o b i stych u w a ru n k o w a ń , m ających w pływ n a fu n k c jo n o w a n ie w zaw o d zie. D o nich zaliczyć tr z e b a u z n a w a n e w arto ści, p re f e ro w a n e za sa d y ety cz n e, z a in te re s o w a n ia p o z a w o d o w e , czas w olny, aktyw ność k u ltu ra ln ą i sp o łe c z n ą , k tó r e ja k w ż a d n y m in n y m z aw o d zie są im m a n e n tn y m sk ła d n ik ie m p o staw y zaw odow ej. Z a p e w n e c e n n e b y łoby p o d ję c ie p ró b y o k re ś le n ia m o d e lu n a u czy ciela p rz y szłości, ta k ą p o tr z e b ę d o strz e g a ć trz e b a , p rz e c ie ż e d u k a c ja je s t d ziałaln o ścią w k tó re j w y stę p u je em an c y p acy jn o ść. Z je d n e j stro n y stw ie rd z a się p o w sz e c h n ie , że n au czy ciele n ie są p rzy g o to w a n i do p o d e jm o w a n ia now ych z a d a ń i r e fo rm o w a n ia szkoły, z d ru g iej z aś p ro w a d z i się p o sz u k iw a n ia d o w p ro w a d z e n ia ró ż n o ro d n y c h z m ia n w tre śc ia c h k sz ta łc e n ia nau czy cieli18. P o d n o si się spraw y
14 S. K a w u la , W sprawie zakresu zadań zawodowych współczesnego nauczyciela. W: Obsza
ry Edukacji.Nauczyciel. Red. J. R u s ie c k i. Olsztyn 1996, s. 45.
15 D. R u s a k o w s k a , Nauczyciel i innowacje pedagogiczne. Warszawa 1986, s. 32. 16 W. Ł u k a s z e w s k i, Przeszłość jest dobra a ludzie żli. W: Edukacja wobec zmiany społecz
nej. Red. J. B r z e z iń s k i, L. W itk o w s k i. Toruń 1994, s. 54.
17 Cz. K u p is ie w ic z , Edukacja polska w X X I wieku - zarys koncepcji reformy systemu
szkolnego w Polsce. Glos Nauczycielski. R. 19: 1996, s. 12.
18 T L e w o w ic k i,Przemiany edukacji a treści kształcenia nauczycieli, Nauczyciel i proble my jego kształcenia w okresie zmiany społecznej. W: Studia Pedagogiczne. Red. H. M u s z y ń ski. T. 60. Warszawa 1994, s. 40.
ety k i z a w o d u w o k re s ie z m ian y 19 p rz e d s ta w ia się d y lem aty ro li sp o łeczn ej n a u czycieli z n isk im w sk a ź n ik ie m p o d m io to w o śc i tej ro li20 w sk azu je się ta k ż e n a g ro ź n e zjaw isko w y p a le n ia zaw o d o w eg o u n au czy cieli21.
W n in iejszy m o p ra c o w a n iu p o p rz e z w gląd w p ra k ty c z n e fu n k c jo n o w a n ie w sp ó łc z e sn e g o n au czy ciela p o d ję to p r ó b ę u d z ie le n ia o d p o w ied zi n a k ilk a z a g a d n ie ń zw iązan y ch z czy n n ik a m i w a ru n k u ją c y m i efek ty w n o ść p ra c y n au c z y ciela, p o p rz e z u k a z a n ie w a rto ś c i p re fe ro w a n y c h p rz e z nauczycieli.
2. D o b ó r p ró b y do b a d a ń w łasn y ch
P rz y stę p u ją c do d o k o n a n ia d o b o ru p ró b y re p re z e n ta ty w n e j do b a d a ń o g ó l n o p o ls k ic h n au czy cieli należy zw rócić uw agę, iż d o k o n u ją się o n e w o k re s ie z m ia n w o św iacie p o lsk iej, w szczeg ó ln o ści dotyczy to sy tu acji k ad ro w ej w p o szczególnych ty p a c h szkół. Z m ia n y te m o ż n a uchw ycić w o p a rc iu o oficjaln e d a n e u rz ę d o w e d o ty czą ce ośw iaty w P o lsce w ciąg u o s ta tn ic h lat. O d w o łu jąc się do tych ź ró d e ł zau w ażam y , iż w ro k u szk o ln y m 1999/2000 w szk o łach p o d staw ow ych d la m ło d zieży (b ez szkół sp ecjaln y ch ) z a tru d n io n y c h było p o n a d 262 tys. n auczycieli. W g im n azjach p ra c o w a ło w ów czas n ie s p e łn a 27 tys. zaś w lic e a c h o g ó ln o k ształcący ch - n ie s p e łn a 42 tys. n auczycieli. W ow ym ro k u w je d n e j szk o le p o d staw o w ej p ra c o w a ło p rz e c ię tn ie 15,5 n auczycieli, w g im n a zju m - 4,9 a w lic e u m 19,6 nauczycieli22.
A nalizow any ro k szkolny, je s t szczególnym p u n k te m o d n iesien ia dla naszych b a d a ń z oczywistej racji, iż je st to o k res zasadniczych zm ian u stro ju szkolnego, m ianow icie w p ro w ad zan ia gim nazjów . J a k w skazują p rzy to czo n e liczby, gim nazja były w ów czas placów kam i rozw ojow ym i. P o zak o ń czen iu refo rm y należy przyjąć, że w p rzeciętn y m gim nazjum zatru d n io n y ch było w tym ro k u szkolnym n a p e ł nym e ta c ie 12-13 nauczycieli. Z drugiej strony, p rz e c ię tn a liczba nauczycieli w li ce u m u leg ła o b n iżen iu do 16 -17 etató w , zaś p rz e c ię tn a liczba nauczycieli w szko le podstaw ow ej u staliła się n a 14-15 etatów . W ystępow ały oczywiście zn aczn e w a h a n ia liczb nauczycieli przypadających n a je d n ą szkołę do strzeg aln e w yraźnie rów nież w te ry to rialn y m (w ojew ódzkim ) p rz e k ro ju placó w ek szkolnych.
Z d an y ch u rzęd o w y ch G U S p rzy k ład o w o d o w iad u jem y się w ięc, ż e n au c z y ciele w sz k o ła c h p o d staw o w y ch n a L u b elszczy źn ie stan o w ili 6 ,7 % nauczycieli szkół p o d staw o w y ch w cały m k ra ju , n au czy ciele w g im n azjach w oj. lu b elsk ieg o
19 H. M u s z y ń s k i, Przełom społeczno-polityczny w świadomości zawodowej nauczycieli. W: Nauczyciel i problemy jego kształcenia w okresie zmiany społecznej. W: Studia Pedagogiczne. T 60. Warszawa 1994, s. 88.
20 A. O lu b iń s k i, Podmiotowość roli społecznej nauczyciela. W: Studia Pedagogiczne. T. 60. Red. M u s z y ń s k i. Warszawa 1994, s. 77.
21 H. Sęk, Wypalenie zawodowe nauczycieli. W: Społeczne i podmiotowe uwarunkowania. Red., J. B r z e z iń s k i, L. W itk o w s k i. Toruń 1994, s. 36.
tw orzyli 6 ,1% n au czy cieli g im n azjaln y ch w P o lsce, z aś n au czy ciele w liceach L ubelszczyzny to 7,0 % n au czy cieli w szystkich liceów og ó ln o k ształcący ch w P o lsce23. W p rz e c ię tn e j szk o le p o d staw o w ej n a L u b elszc zy źn ie p ra c o w a ło 12,7 n auczycieli, w p rz e c ię tn y m g im n a z ju m w w oj. lu b e lsk im - 4,8 nauczycieli, w p rz e c ię tn y m z aś lic e u m n a L u b elszc zy źn ie p ra c o w a ło 19,8 nauczycieli.
W a rto p o ró w n a ć p rz e c ię tn e o b sad y szk ó ł p o d staw o w y ch n a L ubelszczyźnie i n a Ś ląsk u , p rz e c ię tn e o b sad y gim n azjó w n a P o d k a rp a c iu i w w oj. O p o lsk im z aś p rz e c ię tn e o b sad y liceów n a M azo w szu i w w oj. Ś w iętokrzyskim . W o k re sie k o lejn y ch d w óch la t n a stą p iły oczyw iście z m ian y n ie n a ru s z a ją c e je d n a k u w i d o czn io n y c h re la c ji m iędzyw ojew ódzkich.
D y n am ik ę zm ian w polskiej ed u k acji n a p rz e strz e n i kilku la t ilu stru je p o ró w n a n ie danych dotyczących ośw iaty z ro k u 2002/2003, a w ięc w ro k u szkolnym b e z p o śre d n io p o p rzed zający m b a d a n ia . O k azu je się, iż w ro k u szkolnym 2002/2003 w szkołach podstaw ow ych d la m łodzieży (bez szkół specjalnych) p raco w ało 242 tyś nauczycieli. W gim nazjach p raco w ało w tym ok resie 129 tyś. nauczycieli, a w ięc liczba nauczających w teg o typu szkołach w p o ró w n a n iu z ro k ie m szkol nym 1999/2000 zw iększyła się o 102 tyś. nauczycieli. Z k o lei w liceach o g ó ln o kształcących (p onadpodsatw ow ych i p o nagim nazjalnych) p raco w ało 48726 n a uczycieli; przy czym 1124 nauczycieli p raco w ało w liceach ogólnokształcących na p o d b u d o w ie p ro g ram o w ej szkoły podstaw ow ej, zaś 47602 nauczycieli p racow ało w liceach ogólnokształcących n a p o d b u d o w ie p ro g ram o w ej gim nazjum .
T a b e la 1. E d u k a c ja i w ychow anie w ro k u szk o ln y m 2002/2003 Wyszczególnienie Szkoły - liczba Uczniowie Średnia uczniów w szkole
24
Nauczyciele Średnia nauczycieli w szkole25
Średnia uczniów na nauczyciela26
Szkoły podstawowe 15593 2982982 191 242362 15,5 12,3 Gimnazja 6609 1709002 258 129433 19,5 13,2 Licea ogólno kształcące - ponad podstawowe i ponagimnzajalne27
2448 745489 304 4872628
19,9 15,2Źródło: GUS, Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2002/2003, Warszawa 2003, tab. 1, s. 1; tab 1 (32), s. 43; tab. 1 (83), s. 87.
23 T am że.
24 Obliczenia własne. 25 Tam że.
26 T am że.
27 Licea ogólnokształcące ponadpodstawowe - na podbudowie programowej szkoły podsta wowej, Licea ogólnokształcące ponadgimnazjalne - na podbudowie programowej gimnazjum.
W k o n te k ś c ie p re z e n to w a n ia d an y ch n a te m a t in te re su ją c y c h n a s typów szkół (p o d staw o w e, g im n azja i licea) n ie o d z o w n e je s t u w z g lę d n ie n ie k ilk u z a sad n iczy ch u w ag m eto d y czn y ch , d otyczących s ta n u o rg an izacy jn eg o u stro ju szk o ln eg o w ro k u szk o ln y m 2002/2003.
W w yniku w d ra ż a n ia no w eg o sy stem u e d u k a c ji w ro k u szk o ln y m 2002/2003, p o d o b n ie ja k w ro k u szk o ln y m 2001/2002 n ie było n a b o ru do pierw szych klas szkół p o n a d p o d sta w o w y c h dla m ło d zieży , czyli szkół n a p o d b u d o w ie p r o g r a m ow ej o śm io le tn ie j szkoły p o d sta w o w e j29. W ro k u szk o ln y m 2002/2003 zaczęły fu n k cjo n o w ać szkoły p o n a d g im n a z ja ln e : d w u -trzy letn ie z a sa d n ic z e szkoły z a w o d o w e, trz y le tn ie licea o g ó ln o k sz ta łc ą c e , trz y le tn ie lic e a p ro filo w a n e i c z te ro le tn ie te c h n ik a . O p ró c z n ich d ziałają, do czasu z a k o ń c z e n ia cyklu k s z ta łc e n ia , szkoły p o n a d p o d s ta w o w e 30.
W ośw iacie i w ychow aniu obserw ow ane zm iany, w ynikają zaró w n o z procesów dem ograficznych, ja k i p rz e o b ra ż e ń system ow ych - w p ro w ad zen ia refo rm y u s tro ju szkolnego (począw szy od ro k u szkolnego 1999/2000) w po w iązan iu z now ym p o d z ia łe m te ry to rialn y m k raju (16 w ojew ództw , 308 pow iatów ziem skich i 65 grodzkich) - k tó re doprow adziły do d ecen tralizacji w zak resie z a rząd zan ia ośw ia tą. O b ecn ie n ie m a l w szystkie pu b liczn e szkoły i placów ki ośw iatow e są p ro w a d z o n e p rz e z je d n o stk i sa m o rz ą d u tery to rialn eg o : gminy, pow iaty i w ojew ództw a.
W ro k u szk o ln y m 2001/2002 p o ra z pierw szy w p e łn e j s tru k tu r z e o rg a n iz a cyjnej o b e jm u ją c e j trzy klasy działały gim n azja. W ro k u szk o ln y m 2002/2003 ro z p o c z ą ł się II e ta p re fo rm y u s tro ju szk o ln eg o . P ierw si ab so lw en ci gim nazjów k o n ty n u o w a li n a u k ę w n o w o u tw o rz o n y c h szk o łach p o n a d g im n a z ja ln y c h (z a sad n iczy ch szk o ła c h zaw odow ych, trz y le tn ic h liceach o g ó ln o k ształcący ch , lice ach p ro filo w an y ch i c z te ro le tn ic h te c h n ik a c h ). O p ró c z n ich d z ia ła ją - do czasu z a k o ń c z e n ia cyklu k sz ta łc e n ia - szkoły p o n a d p o d sta w o w e (k sz ta łc ą c e n a p o d b u d o w ie p ro g ra m o w e j klasy ó sm ej: szkoły z a sa d n ic z e , licea o g ó ln o k ształcące, śre d n ie szkoły zaw o d o w e). Po ra z d ru g i n ie było n a b o ru do pierw szych klas tych szk ó ł d la m łodzieży.
L iczba szkół podstaw ow ych dla dzieci i m łodzieży system atycznie m aleje. Szkoły p o d staw o w e b ę d ą co raz m niej obciążone, w zw iązku z m alejącą liczbą dzieci w w ieku 7-12 lat, n o m in aln ie przew idzianym dla szkół podstaw ow ych. P o n a d to skrócony zo stał o dw a lata cykl kształcen ia w szkole podstaw ow ej w p o ró w n a n iu z p o p rz e d n im u s tro je m szkolnym . L iczba szkół podstaw ow ych fu n k cjo n u ją cych w ro k u szkolnym 2002/2003 była m niejsza o 4230, tj. o 21,3% w p o ró w n an iu
29 GUS, Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2002/2003, s. XXVIII.
30 Prezentowane dane dotyczą stanu organizacyjnego ustroju szkolnego regulowanego przez przepisy ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. Nr 67 z 1996 r., poz. 329 z późniejszymi zmianami) oraz zasad wdrażania nowego systemu edukacji, które re guluje ustawa z dnia 8 stycznia 1999 roku - Przepisy wprowadzające reformę ustroju szkolne go (Dz. U. Nr 12, poz. 96 z późniejszymi zmianami).
z ro k ie m szkolnym 1995/1996. Z k o lei w sto su n k u do ro k u szkolnego 1999/2000, w k tó ry m pow stały pierw sze szkoły gim nazjalne, w ro k u szkolnym 2002/2003 licz b a gim nazjów w zrosła o 488, tj. o 8,0% . W o k resie 1995/1996-2001/2002 w zrosła liczba szkół średnich, w ty m najb ard ziej liczba liceów ogólnokształcących - o 591 szkół, tj. o 34,7% . O 1179 szkół (tj. o 24,4% ) zw iększyła się w tym sam ym czasie liczba śred n ich szkół zaw odow ych, zm a la ła n a to m ia s t - zg o d n ie z przew idyw ania m i - liczba szkół zasadniczych: o 416 szkół, tj. o 15,8% 31.
W ro k u szk o ln y m 2002/2003 z e w zg lęd u n a w d ra ż a n ie II e ta p u re fo rm y u s tro ju szk o ln eg o , zm n iejszy ła się o 1622 liczba szkół zasad n iczy ch d la m ło dzieży o ra z o 3176 - liczba ś re d n ic h szk ó ł zaw odow ych d la m ło d zieży , co o z n a cza, ż e ta k ą liczbę szkół p o n a d p o d sta w o w y c h p rz e k s z ta łc o n o w szkoły p o n a d - g im n a z ja ln e lu b te ż szkoły te zo sta ły ro zw iązan e. W ich m iejsce p o jaw iło się 1640 zasad n iczy ch szk ó ł zaw odow ych, 1541 liceów p ro filo w an y ch o ra z 2021 te c h n ik ó w p ro w a d z ą c y c h z a ję c ia d y d ak ty cz n e n a p o d b u d o w ie p ro g ra m o w e j gim nazjum . W p o ró w n a n iu z ro k ie m szk o ln y m 2001/2002 liczba liceów o g ó l n o k ształcący ch działający ch n a p o d b u d o w ie p ro g ra m o w e j szkoły p o d staw o w ej zm n iejszy ła się z 2296 do 232. R o z p o c z ę ło n a to m ia s t d zia ła ln o ść 2316 trz y le t n ich p o n a d g im n a z ja ln y c h liceów o g ó ln o k ształcący ch : 285 n o w o u tw o rzo n y ch i 2031 p rz e k sz ta łc o n y c h z e szkół p o n a d p o d sta w o w y c h 32.
Z m ia n y w s tru k tu rz e szkół w iążą się ze z m ia n a m i w s tru k tu rz e uczniów . W ro k u szkolnym 1995/96 uczniow ie szkół p odstaw ow ych dla dzieci i m łodzieży stanow ili 68% całej zbiorow ości uczących się, a w ro k u szkolnym 2002/2003 - 44,2% , n a co m .in. o b o k czynnika d em o g raficzn eg o m iało w pływ sk ró c e n ie cyklu kształcen ia. N a to m ia st uczniow ie gim nazjów w ro k u szkolnym 2002/2003 s ta n o wili 25,3% całej zbiorow ości uczniów w system ie szkolnym dla dzieci i m łodzieży (w p o p rz e d n im ro k u szkolnym - o d p o w ied n io - 45,0% i 25,2% ). W ro k u szk o l n y m 2002/2003 zm niejszyła się zn aczn ie w sto su n k u do ro k u p o p rz e d n ie g o liczba uczniów szkół p o n ad p o d staw o w y ch , co sp o w o d o w an e było z a k o ń c z e n ie m cyklu kształcen ia p rz e z najstarszy ro czn ik w ro k u szkolnym 2001/2002 i p o ra z w tóry, b ra k ie m n a b o ru uczniów do klas pierw szych tych szk ó ł33.
J e d n a k ż e u d z ia ł u czn ió w szk ó ł p o n a d p o d sta w o w y c h i p o n a d g im n a z ja ln y c h w zró sł n ie z n a c z n ie w z b io ro w o ści u czn ió w szkół d la m ło d zieży w p o ró w n a n iu z ro k ie m p o p rz e d n im z 2 7 ,7 % do 2 8 ,0 % 34.
G łó w n y m p rz e d m io te m b a d a ń b y ła zb io ro w o ść n au czy cieli w Polsce. K ry te ria , n a p o d sta w ie k tó ry c h z o s ta ła u s ta lo n a o g ó ln o p o lsk a p r ó b a nau czy cieli, d o tyczyły ty p u i p o z io m u szkoły o ra z re g io n u jej p o ło ż e n ia . R e a liz a c ja b a d a n ia p o m y ś la n a z o s ta ła p rzy w y k o rzy stan iu te c h n ik i au d y to ry jn ej ta k , ż e w ypełniłby
31 GUS, Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2002/2003, s. XXXIV 32 GUS, Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2002/2003, s. XXXV 33 T am że, s. XXXVI.
k w e stio n a riu sz k ażd y n au czy ciel w w ylosow anej szkole. P o sta n o w io n o w y lo so w ać z te r e n u k ra ju 21 szkół: p o s ie d e m szk ó ł p o d staw o w y ch , gim n azjó w i lice ów o g ó ln o k ształcący ch z z a s to so w a n ie m allo k acji p ro p o rc jo n a ln e j z e w zględu n a s tr u k tu r ę w o jew ó d zk ą a ta k ż e w ielk o ść i c h a r a k te r m iejscow ości. O czek iw a n a liczba re s p o n d e n tó w - n au czy cieli szk ó ł p o d staw o w y ch to 200 o só b , o c z e k i w a n a liczba n au czy cieli gim n azjó w to 180 o só b , o czek iw an a z aś liczba n au c z y cieli liceów to 220 o sób. P rz e w id u je się an a liz ę w yników o d rę b n ie d la n au c z y cieli szkół p o d staw o w y ch , gim n azjó w i liceów o g ó ln o k ształcący ch .
Przy za sto so w a n iu o d p o w ie d n ic h w ag (m n o żn ik ó w ) m ożliw a s ta ła się łącz n a an a liz a w yników o p a rta o o d p o w ie d z i u d z ie la n e p rz e z 600 n au czy cieli s ta n o w iących lo so w ą r e p r e z e n ta c ję p o p u la c ji p o lsk ic h n au czy cieli szk ó ł p o d s ta w o w ych, gim n azjó w i liceów o g ó ln o k ształcący ch .
D o o g ó ln o p o lsk ic h b a d a ń socjo lo g iczn y ch w y lo so w an e zo sta ły n a stę p u ją c e szkoły p o d staw o w e: S zk o ła P o d staw o w a n r 38 w Ł o d z i, S zk o ła P o d staw o w a n r 4 im. w Z a w ie rc iu (woj. Ś ląsk ie), S zk o ła P o d staw o w a n r 2 w J a w o rz e (woj. D o ln o ślą sk ie ), S zk o ła P o d staw o w a n r 3 w C h o sz c z n ie (woj. Z a c h o d n io - P o m o rsk ie ), S zk o ła P o d staw o w a w S trz a łk o w ie (pow . S łu p c a w oj. W ie lk o p o l sk ie), S zk o ła P o d staw o w a w K siążu W ie lk im (pow . M iech ó w , w oj. M a ło p o l sk ie), S zk o ła P o d sta w o w a w A d a m o w ie (pow . Ł u k ó w , w oj. L u b elsk ie).
S p o śró d p o lsk ic h gim n azjó w w ylosow ano: G im n a z ju m n r 37 w W arszaw ie, G im n a z ju m n r 6 w G d y n i, S p o łe c z n e G im n a z ju m Ś ląsk ie w C h o rzo w ie, Z e s p ó ł S zkół O g ó ln o k sz ta łc ą c y c h w G ru d z ią d z u (w oj. K u ja w sk o -P o m o rsk ie ), Z e s p ó ł S zkół O g ó ln o k sz ta łc ą c y c h w E łk u (w oj. W arm iń sk o - M a z u rsk ie ), Z e s p ó ł Szkół O g ó ln o k sz ta łc ą c y c h w R u d n ik u n / S a n e m (pow . N isk o , w oj. P o d k a rp a c k ie ), G im n a z ju m w S a rn a k a c h (pow . Ł o sice, w oj. M azo w ieck ie).
P o n a d to w y losow ano n a s tę p u ją c e licea o g ó ln o k sz ta łc ą c e : V II L ic e u m O g ó ln o k sz ta łc ą c e w K rak o w ie, X III L ic e u m O g ó ln o k sz ta łc ą c e w e W rocław iu, V L ic e u m O g ó ln o k sz ta łc ą c e w R a d o m iu , L ic e u m O g ó ln o k sz ta łc ą c e w Pszczy n ie (woj. Ś ląsk ie), L ic e u m O g ó ln o k sz ta łc ą c e w K o le (woj. W ie lk o p o ls k ie ), L i c e u m O g ó ln o k sz ta łc ą c e w S iem iaty czach (woj. P o d la s k ie ), L ic e u m O g ó ln o k sz ta łc ą c e w S u c h e d n io w ie (pow . S karżysko K a m ie n n a , w oj., Ś w iętokrzyskie). N au czy ciele wyżej w y m ien ien i szkół w zięli u d z ia ł w b a d a n ia c h , p rz e p r o w a d z o nych m e to d ą a n k ie ty au d y to ry jn ej n a p rz e ło m ie m a rc a i k w ietn ia 2004 ro k u .
3. C h a ra k te ry s ty k a b a d a n y c h nau czy cieli
W p rz e p ro w a d z o n y c h n a p rz e ło m ie m a rc a i k w ie tn ia 2004 ro k u b a d a n ia c h w zięło u d z ia ł 569 n auczycieli, w ty m ró w n ież d y re k to rz y p o d d a n y c h b a d a n io m szkół. W b a d a n ia c h uczestn iczy ło 8 0 ,3 % k o b ie t i 17,8% m ężczy zn 35. Z n a c z n a
p rz e w a g a k o b ie t w b a d a n ia c h je s t p o tw ie rd z e n ie m z n a n e g o fa k tu fem in izacji z a w o d u n au czy cielsk ieg o . M im o to p łe ć ja k o czynnik d e te rm in u jà c y aktyw ność i e fek ty w n o ść p ra c y p o w in n a być ro z p a try w a n a . B a d a n ia n a d ró żn y m i a s p e k ta m i p ra c y i z a w o d u n a u czy ciela w sk azu jà, że je s t to czy n n ik w isto tn y sp o só b de- cydujàcy i b ra k m ężczyzn w pływ a n e g a ty w n ie g łó w n ie n a re a liz a c ję fu n k cji w y chow aw czej szkoły. U czn io w ie, szczeg ó ln ie d o ra s ta jà c y chłopcy, w yczuw ają „ k o b ie c o ść ” z a w o d u nauczycielskiego. W y k res 1. W ie k re s p o n d e n tó w □ do 24 Г. Ż. □ 25-29 lat □ 30-39 lat □ 40-49 lat ■ Pow. 50 roku. życia □ Brak odpow iedzi
N ajliczniejszą g ru p ę stanow ili z a te m nauczyciele w w ieku śre d n im (30-39 lat). S tanow ili oni 30,8% badanych. W iek, p o d o b n ie ja k p łeć, n ie je s t tylko zm ien n ą m etryczkow ą. D ośw iadczenia zaw odow e i życiow e zap ew n e d e te rm in u je o sią gnięcia nauczycieli. N auczycielom m ło d y m niek tó rzy b a d a c z e przypisują w iększą gotow ość do no w ato rstw a pedag o g iczn eg o , ale ta k ż e niską aktyw ność sa m o kształceniow ą, sta rt i ad a p ta c ja w zaw odzie są b o w iem okolicznością b a rd z o z a j m ującą, a u k o ń c z o n e n ied aw n o stu d ia m o g ą daw ać m ło d e m u nauczycielow i p rz e św iadczenie o d o b ry m p rzygotow aniu do zaw odu. N auczycielom w w ieku ś re d n im przypisuje się w iększą aktyw ność w dziedzinie n ow atorstw a, starsi n a to m ia st są zag ro żen i rutyną. Z a te m nasu w a się p y tan ie o to , ja k i w pływ n a b a d a n ą aktyw ność nauczycieli m a w iek ich życia. W śró d b ad an y ch nauczycieli w ystąpiła r e p r e z en ta cja nauczycieli w pięciu p rzed ziałach w iekow ych, od nielicznej grupy n a uczycieli b a rd z o m łodych (do 24 lat) i m łodych (25-29 lat) do nielicznej grupy n a uczycieli kończących p ra c ę zaw odow ą, będących w w ieku powyżej 50 ro k u życia.
T a b e la 2. P o c h o d z e n ie sp o łeczn e Pochodzenie społeczne Inteligenckie 235 41,3 Robotnicze 238 41,8 Chłopskie 82 14,4 Brak odpowiedzi 14 2,5 Razem: 569 100,0
Je ż e li c h o d z i o p o c h o d z e n ie sp o łe c z n e b a d a n y c h , to d o m in o w ały dw ie g ru py: n a u czy ciele p o c h o d z e n ia in te lig e n c k ie g o (4 1 ,3 % ) o ra z ro b o tn ic z e g o (4 1 ,8 % ). N au czy ciele p o c h o d z e n ia c h ło p sk ie g o stan o w ili tylko 14,4% . N iski w sk aźn ik n au czy cieli p o c h o d z e n ia c h ło p sk ie g o m o ż e być p o tw ie rd z e n ie m n iż szych asp ira c ji ed u k acy jn y ch teg o śro d o w isk a. P o c h o d z e n ie sp o łe c z n e n au c z y cieli m o ż e być ta k ż e c z y n n ik iem ró ż n ic u ją c y m aktyw ność nau czy cieli, ta k ja k i tra d y c je ro d z in n e ja k o m otyw w y b o ru zaw o d u . D o s trz e g a się i p o tw ie rd z a ją to b a d a n ia , ż e w y stę p u je re la c ja m ięd zy p o z io m e m w y k ształcen ia ro d zicó w i s to p n ie m ro zw o ju dzieci w tych ro d z in a c h . S zczeg ó ln ie o d n o si się to d o ro z w o ju in te le k tu a ln e g o , p o s ia d a n e g o k o d u języ k o w eg o i k u ltu ry o so b istej.
T ab ela 3. W y k sz ta łc e n ie Wykształcenie Średnie 4 0,7 Podjęte studia 10 1,8 Studium nauczycielskie 27 4,7 Wyższe magisterskie 511 89,8 Brak odpowiedzi 17 3,0 Ogółem: 569 100,0
W b ad a n e j zbiorow ości polskich nauczycieli najliczniejszą k a te g o rię stanow ili nauczyciele, którzy p o siad ali w ykształcenie wyższe m agisterskie (89,8% ). J e s t to k a te g o ria zd ecydow anie podstaw ow a. Tylko nieliczni nauczyciele nie legitym ow a li się d y p lo m em m agisterskim ; czte rech nauczycieli p o sia d a ło u k o ń c z o n ą szkołę śred n ią, zaś dziesięciu (1,8% b ad an y ch ) p o d ję ło stu d ia m agisterskie. U k o ń czen ie stu d iu m nauczycielskiego zad ek laro w ało 4,7% b ad an y ch nauczycieli.
T radycyjnie d o p a tru je m y się w pływ u w ielk o ści śro d o w isk a n a e fe k ty fu n k c jo n o w a n ia szkoły i n auczycieli. W w ielk ich m ia sta c h , śro d o w isk a c h o dużej an o n im o w o ści i w iększym b o g a c tw ie k u ltu ro w y m , c o ra z w ięcej o só b leg ity m u je się w yższym i k w alifik acjam i, w ielu z n ich c h c e u czestn iczy ć w raz z n au c z y c ie la m i w e d u k a c ji sw oich dzieci, fo rm u łu ją c m .in. sw oje w y m ag an ia , zm u szające n au czy cieli do d o d atk o w y ch w ysiłków . N ie ste ty , w ieś p o z o s ta je n a d a l u b o g im k u ltu ro w o śro d o w isk iem , n ie rz a d k o sz k o ła je s t ta m je d y n ą p la c ó w k ą ośw iato- w o -k u ltu ra ln ą . S zkoły b a d a n y c h nau czy cieli m ieszczą się w n astę p u ją c y c h m iejsco w o ściach , k tó r e p re z e n tu je ta b e la 4.
T ab ela 4. L ic z b a m iesz k a ń c ó w w k tó re j z n a jd u je się b a d a n a sz k o ła Liczba mieszkańców miejscowości w której znajduje się badana szkoła
Wieś 52 9,1
Liczba mieszkańców miejscowości w której znajduje się badana szkoła
Miasto od 20-50 tyś 63 11,1
Miasto od 50-500 tyś 187 32,9
Miasto od 100-500 tyś 30 5,3
Miasto powyżej 500 tyś 28 4,9
Brak odpowiedzi 9 1,6
Razem: 569 100,0
S ta n cywilny i ro d z in n y n au czy cieli je s t ta k ż e c z y n n ik iem ró ż n ic u ją c y m a k tyw ność n auczycieli. M o ż e o n b o w ie m d e te rm in o w a ć sp o só b s p ę d z a n ia czasu w o ln eg o , m ieć w pływ n a aktyw ność k u ltu ra ln ą o ra z z a s p o k a ja n ie ró żn y ch p o trz e b . Z an alizy lite r a tu ry i ob serw acji w ynika, ż e n au czy ciele b ę d ą c y w zw iąz k u m a łż e ń sk im p rz e ja w ia ją w ięk szą stab ilizację, a d o św iad czen ia w ychow aw cze w y n iesio n e z w łasnej ro d z in y m o g ą być p rz y d a tn e w p ra c y p ed ag o g ic zn ej w szkole. W z aw o d zie n au czy cielsk im , szczeg ó ln ie w m niejszych śro d o w isk ach , w y stę p u ją m a łż e ń stw a nau czy cielsk ie (h o m o g e n ic z n e ).
T a b e la 5. S ta n cywilny Stan cywilny Żonaty (mężatka) 400 70,3 Kawaler - panna 117 20,6 Rozwiedziony (a) 27 4,7 Wdowiec (wdowa) 13 2,3 Brak odpowiedzi 12 2,1 Razem: 569 100,0
W ś ró d nau czy cieli d o m in o w ały osoby b ę d ą c e w zw iązku m a łż e ń sk im (7 0 ,3 % ). P o z o sta li b ą d ź byli w sta n ie w o ln y m (2 0 ,6 % ), byli ow dow iali (2,3% ) b ą d ź ro z w ie d z e n i (4 ,7 % ). W g ru p ie b a d a n y c h n au czy cieli 17,8% n ie p o sia d a ślu b u k o ścieln eg o . P o z o sta li żyją w zw iązku sa k ra m e n ta ln y m . Ta sy tu acja m a niew ątp liw y zw iązek z relig ijn o ścią b a d a n y c h nauczycieli.
□ W ierzący i regularnie praktykujący □ W ierzący i nie regularnie
praktykujący □ W ierzący I nlepraktyku|ący □ Niezdecydowany w sprawach
wiary i rzadko praktykujący ■ Niewierzący i praktykujący □ Niewierzący i niepraktykujący □ Zdecydowany przeciw nik religii □ Trudno powiedzieć □ Brak odpowiedzi
Z d an y ch p re z e n to w a n y c h n a w y k resie w ynika, ż e n ajw ięk szą g ru p ę b a d a nych n au czy cieli sta n o w ią n au czy ciele, k tó rz y o k re ś la ją swój s to s u n e k do w iary ja k o w ierzący i re g u la rn ie p ra k ty k u ją c y (4 8 ,9 % ). Z n a c z n a je s t ró w n ież g ru p a n au czy cieli w ierzący ch i n ie r e g u la r n ie p ra k ty k u ją c y c h (3 3 ,6 % ). L iczb a n au c z y cieli d e k la ru ją c y c h się ja k o n iew ierzący je s t n iew ielk a i w ynosi 1,9% tych, k tó rzy m ó w ią o so b ie , ż e są n iew ierzący i n iep rak ty k u jący . J e d e n sp o ś ró d b a d a nych o k reślić się w ty m w zg lęd zie ja k o n iew ierzący i p rak ty k u jący , je d e n zaś o d n a la z ł się w k a te g o rii z d ecy d o w an y ch p rzeciw n ik ó w religii.
S taż p ra c y je s t z m ie n n ą u z u p e łn ia ją c ą w s to s u n k u do w iek u . O k re śla o n s to p ie ń d o św iad czen ia zaw o d o w eg o , k tó ry m a isto tn y w pływ n a aktyw ność i o sią gn ięcia n au czy cieli o ra z ich go to w o ść d o innow acyjności. Z w ykle w k ażdej szk o le p ra c u ją n au czy ciele o ró ż n y m (k ró tk im , ś r e d n im i d łu g im ) sta ż u pracy. T aka sy tu acja stw arza n a tu r a ln e m ożliw ości p rz e p ły w u in fo rm ac ji i d o św ia d czeń , w ątp liw o ści i p y ta ń o ra z je s t sz a n są n a in te n c jo n a ln e , in s p iro w a n e p rz e z dy rek cję szk ó ł p ro c e sy a d a p ta c y jn e 36. T ab ela 6. S ta ż p ra c y Staż pracy Do 5 lat 105 18,5 6-10 lat 102 17,9 11-20 lat 149 26,2 21 lat i więcej 200 35,1 Brak odpowiedzi 13 2,3 Ogółem: 569 100,0
S taż p ra c y nau czy cieli w zaw o d z ie był zró żn ico w an y , c h o ć n ajw ięk szą g ru p ę stan o w ili re s p o n d e n c i o sta ż u 21 la t i w ięcej (3 5 ,1 % ) o ra z 11-20 la t pracy.
O so b n ą c e c h ą c h a ra k te ry z u ją c ą nauczycieli było m iejsce w ykonyw anej p r a cy, (św iadczy to p o śre d n io o m o b iln o ści zaw odow ej). A ż 82,6% b a d a n y c h w yko n u je sw oją p ra c ę zaw o d o w ą ja k o nauczyciel w m iejscu z a m ieszk an ia, z aś tylko 14,6% b a d a n y c h p ra c u je w innym m iejscu. W ykonyw anie sw ojej p racy w m ie j scu z a m ie sz k a n ia m o ż e być o kolicznością, k tó r a p o zw ala n a lep sze jej w ykony w an ie, dla d o b ra szkoły. Tę n a d z ie ję u m a c n ia ró w n ież fak t, że w iększość b a d a nych (7 9 ,8 % ) z a m ie rz a p o z o sta ć w m iejscow ości, w k tó re j w y k o n u je sw ą p ra c ę p e d a g o g ic z n ą n a stałe. Tylko 12,7% b a d a n y c h z a m ie rz a z niej w yjechać, gdyby była ta k a m ożliw ość B a d a ją c nauczycieli polskiej szkoły n ie sp o só b p o m in ą ć s to p n i aw an su zaw o d o w eg o nauczycieli, k tó r e o k re śla ją pozycję nauczyciela o raz je g o s ta tu s zaw odow y, w o b ec innych n auczycieli i p raco w n ik ó w oświaty.
T a b e la 7. S to p ie ń a w a n s u zaw odow ego
Stopień awansu zawodowego
Nauczyciel stażysta 37 6,5 Nauczyciel kontraktowy 80 14,1 Nauczyciel mianowany 344 60,5 Nauczyciel dyplomowany 96 16,9 Brak odpowiedzi 12 2,1 Razem: 569 100,0
B a d a n i n au czy ciele to w w ięk szo ści n au czy ciele m ia n o w a n i (6 0 ,5 % ). S p o rą ju ż g ru p ę tw o rz ą n au czy cie d y p lo m o w an i (1 6 ,9 % ). J e s t to a k tu a ln ie najw yższy s to p ie ń aw an su zaw o d o w eg o . N ie w y k lu czo n e, iż w dalszej an a liz ie w yników b a d a ń p rz y d a tn e b ę d z ie ró w n ież o k re ś le n ie p ro filu n a u c z a n y c h p rz e d m io tó w , stą d te ż z ap y ta liśm y n au czy cieli o p ro fil n au c z a n y c h p rz e d m io tó w . W iększość n au czy cieli o k re ś liła p ro fil n au c z a n y c h p rz e d m io tó w ja k o h u m an isty czn y (4 1 ,5 % ). W ś ró d b a d a n y c h 26,5% o k re śliło swój p ro fil n au c z a n y c h p rz e d m io tó w ja k o m a te m a ty czn o -p rzy ro d n iczy .
W b a d a n ia c h n au czy cieli in te re so w a ł n a s ró w n ie ż fa k t p rz y n a le ż n o śc i do zw iązków zaw odow ych, działający ch n a rzecz n au czy cieli a w ięc b ranżow ych. O k a z u je się, ż e w iększość nau czy cieli n ie n ależ y do ż a d n e g o zw iązku z a w o d o w ego (5 6 ,1 % ). S p o śró b dw u głów nych zw iązków zaw odow ych, działających w sy stem ie E d u k a c ji zd ecy d o w a n ie w ięk szy m z a in te re s o w a n ie m cieszy się w śró d b a d a n y c h n au czy cieli Z w ią z e k N au czy cielstw a P o lsk ieg o , do k tó re g o p rzy n ależy 3 3 ,3 % b a d a n y c h . P rz y n a le ż n o ść do zw iązku „ S o lid a rn o ść ” z a d e k la ro w a ło tylko 4 ,7% b ad an y ch .
I w reszcie o s ta tn ie d a n e c h a ra k te ry z u ją c e b a d a n y c h nau czy cieli - p o z io m i c h a r a k te r szkoły. D a n e te m iały szczeg ó ln e z n a c z e n ie z e w zg lęd u n a przyjęty c el badaw czy. W p o ls k im sy stem ie ośw iatow ym szkoły p o d sta w o w e i śre d n ie s p e łn ia ją p rz y p isa n e im ró ż n e fu n k cje, w zw iązku z ty m p ra c u ją ta m n au c z y c ie le, k tó ry m p o w ie rz a się re a liz a c ja ty ch że funkcji. W y d aje się, ż e z te g o w y n ik a ją e le m e n ty ró ż n ic u ją c e o b ie g ru p y n auczycieli. N ie b e z z n a c z e n ia je s t fa k t, że szkoły p o d sta w o w e ja k i g im n azja są o b e c n e z a ró w n o w śro d o w isk u w iejskim ja k i m iejsk im , n a to m ia s t śre d n ie o g ó ln o k s z ta łc ą c e p rz e w a ż n ie fu n k c jo n u ją w m ia sta c h . T akie fakty d e te r m in u ją m .in. aktyw ność k u ltu ra ln ą nauczycieli,
aktyw ność sa m o k ształcen io w ą.
T a b e la 8. Typy szk ó l w k tó ry c h p r a c u ją re s p o n d e n c i Typy szkól
Szkoła Podstawowa 226 39,7
Typy szkól
Liceum 226 39,7
Brak odpowiedzi 13 2,3
Ogółem: 569 100,0
B a d a n i n a u czy ciele p ra c o w a li w trz e c h p o d staw o w y ch ty p a c h szkół o g ó ln o kształcący ch , k tó r e o d z w ie rc ie d la ją s tru k tu r ę sy stem u szk o ln eg o w Polsce. D w ie p o d sta w o w e gru p y b a d a n y c h nau czy cieli to n au czy ciele p ra cu jący w szk o łach p o d staw o w y ch (3 9 ,7 % ) o ra z lic e a c h o g ó ln o k ształcący ch , z aró w n o n a p o d b u d o w ie szkoły p o d staw o w ej ja k i g im n azjaln ej (3 9 ,7 % ). N ie c o m n ie j szą g ru p ę b a d a n y c h n au czy cieli stan o w ili n a u czy ciele z a tr u d n ie n i w szk o łach g im n azjaln y ch (18,3% ).
4. W a rto śc i sp o łe c z n e nau czy cieli
W p o d e jm o w a n y c h p rz e z so cjo lo g ię ro z w a ż a n ia c h te o re ty c z n y c h i b a d a n ia c h em p iry czn y ch z a k ła d a się, ż e m o ż n a c h a ra k te ry z o w a ć je d n o s tk i lu b g ru py ludzi, w sk azu jąc n a u z n a w a n e i p o d z ie la n e p rz e z n ich w a rto śc i. O p isa n ie tych w a rto śc i u m o żliw ia p o z n a n ie p o sta w , m otyw ów , celów i d ą ż e ń życiow ych.
W polskiej lite ra tu rz e socjologicznej b o g a tą trad y cję m ają o ryginalne k o n c e p cje a u to rsk ie , p ró b y syntez, a ta k ż e ro z p o z n a n ia em piryczne. T eoretyczne i m e to d o lo g iczn e aspekty b a d a ń n a d w arto ściam i m o ż n a zn ale źć w p ra c a c h : F. Z n a n ieckiego, S. O ssow skiego, S. Jało w ieck ieg o , M . M isztal, G . K loski i innych37.
B a d a n ia n a d ciągłością i z m ia n ą w a rto śc i k u ltu ro w y ch p ro w a d z ił S. N o w ak 38. W arto ści m o ra ln o -re lig ijn e stan o w ią p rz e d m io t w ie lo le tn ic h b a d a ń p ro w a d z o nych p rz e z W. P iw ow arskiego, J. M a ria ń sk ie g o , W. Z d an iew icza, o ra z K. R ycza- n a 39. B ard zo in te re su ją c y sp o só b analizy zjaw iska w a rto śc i w życiu nauczycieli p re z e n tu je M a ria S roczyńska, a n alizu jąc je w szerszym k o n te k śc ie k u ltu ry re li gijnej n auczycieli40. Jej sp o só b p re z e n ta c ji z asłu g u je n a szczeg ó ln e p o d k re ś le n ie, s tą d ró w n ież stan o w i c en n y p u n k t o d n ie sie n ia do b a d a ń w łasnych.
Je d n y m z p o d staw o w y ch p ro b le m ó w , ja k ie p o w in ie n ro z strz y g n ą ć k ażdy s o cjolog zajm u jący się p ro b le m a ty k ą w a rto śc i, je s t o d p o w ie d n ie p rzy jęcie lub
37 Por. S. O s s o w s k i, Konflikt niewspółmiernych skal wartości. W: Dzieła, T 3: Z zagadnień
psychologii społecznej. Warszawa 1967; S. Jałowiecki, Struktura systemu wartości. Studium zróż nicowań międzygeneracyjnych. Warszawa 1978; M. M is z ta l, Problematyka wartości w socjolo gii. Warszawa 1980; G. K lo s k a . Pojęcia, teorie i badania wartości w naukach społecznych.
Warszawa 1982; S. M a rc z u k , Badania wartości w socjologii. Teoria i empiria. Rzeszów 1988. 38 Zob. Ciągłość i zmiana tradycji kulturowej. Red. S. N o w ak . Warszawa 1976.
39 Zob. J. M a r ia ń s k i , W. Zdaniewicz, Wartości religijne i moralne młodych Polaków (ra
port z badań ogólnopolskich). Warszawa 1991.
sk o n s tru o w a n ie definicji o p e racy jn ej te g o p o ję c ia . N ie w d a ją c się w s k o m p li k o w a n e ro z w a ż a n ia te o re ty c z n e , k tó r e zo sta ły p rz e p ro w a d z o n e b a rd z o s ta r a n n ie w p ra c a c h w sp o m n ia n y c h w yżej a u to ró w , d la p o tr z e b n in iejszeg o s tu d iu m p rz y ją łe m d efin icje o p ra c o w a n e p rz e z W. P iw o w arsk ieg o i K. R yczana.
T e rm in e m „ w a rto ś ć ” o k re śla m , z a K. R y czałem ja k o „ z in te rn a liz o w a n e s ta n d a rd y (m o d e le , w z o rc e , n o rm y , k ry te ria ) o d z ie d z ic z o n e p rz e z czło n k ó w zb io ro w o ści w k u ltu ro w y m k o n te k ś c ie d a n e g o sp o łe c z e ń stw a , k tó r e słu żą jak o w y zn aczn ik o c e n i p re fe re n c ji fa k tó w sp o łeczn y ch , o p in ii, p rz e k o n a ń o ra z z a s a d p o s tę p o w a n ia ”41. Z a ró w n o je d n o s tk a lu d z k a , ja k i k a ż d e sp o łeczeń stw o p o tr z e b u je sen su , id en ty fik acji o ra z legitym izacji do p o d e jm o w a n ia d ziałań i decyzji. F a k t te n d o p ro w a d z ił w yżej w y m ien io n y ch a u to ró w do w yszczegól n ie n ia d w óch sy stem ó w w arto ści: sp o łeczn y ch i osobow ych. N ie w szystkie sk ła d n ik i o b u tych u k ła d ó w m a ją je d n a k o w e z n a c z e n ie . W a rto śc i sp o łeczn e, k tó r e n a d a ją sen s, id en ty fik ację i k ie r u n e k d z ia ła n ia sp o łe c z e ń stw o m i p a ń stw o m , o k reślam y (za W. P iw o w arsk im ) m ia n e m „w arto ści p o d sta w o w y c h ” . W ś ró d w a rto ś c i osobow ych są ta k ie , k tó r e d e c y d u ją o o rie n ta c ji życiow ej i w y z n a c z a ją k ie r u n e k d o k o n y w an y ch w yb o ró w i p o d e jm o w a n y c h decyzji, o ra z t a kie, k tó r e są z o rie n to w a n e n a fu n k c jo n o w a n ie je d n o s tk i w sp o łeczeń stw ie. P ierw sze zo sta ły o k re ś lo n e m ia n e m „w arto ści o sta te c z n y c h ” , d ru g ie , to „ w a r to śc i życia c o d z ie n n e g o ”42.
W p ro w a d z o n y c h b a d a n ia c h u w z g lę d n iłe m dw a ro d z a je w arto ści: p o d s ta w ow e i c o d z ie n n e . Z e w zg lęd u n a sp ecy fik ę z a w o d u n au czy cielsk ieg o , w ydaje się u z a s a d n io n a p r ó b a p rz e d s ta w ie n ia p re f e re n c ji aksjologicznych d e k la ro w a nych p rz e z tę k a te g o rię in telig en cji. R o z p o z n a ją c s tr u k tu r ę u zn aw a n y c h i p o dzielan y ch w a rto śc i, m o ż n a z p ew n y m p ra w d o p o d o b ie ń s tw e m o k reślić, jak ie in sp ira c je le ż ą u p o d sta w d z ia ła ń zw iązan y ch z w ychow yw aniem d zieci w ła snych i p o w ie rz o n y c h o p ie c e z ra c ji p e łn io n e j funkcji. J e d n o c z e ś n ie in fo rm a c ja 0 p re f e re n c ja c h w o b rę b ie św iata w a rto ś c i u z u p e łn ia o b ra z św iad o m o ści b a d a n ych nauczycieli.
W a rto śc i p o d sta w o w e i c o d z ie n n e z o p e ra c jo n a liz o w a łe m z a p o m o c ą n a s tę p u jący c h w skaźników : 1. L isty w a rto ś c i p o d staw o w y ch d la n a ro d u , k tó r ą r e sp o n d e n c i p o rz ą d k o w a li w e d łu g sto p n ia w ażn o ści; 2. L isty w a rto śc i życia c o d z ie n n e g o , k tó r ą r e s p o n d e n c i p o rz ą d k o w a li w e d łu g sto p n ia w ażności. N a s tę p n ie p o p ro s iłe m o w sk a z a n ie tych cech o sobow ości, k tó r e ich z d a n ie m są n a j b a rd z ie j p rz y d a tn e n a co dzień.
W w y p ad k u w a rto ś c i p o d staw o w y ch m o ż n a m ów ić o trz e c h tra d y c ja c h ich fu n k c jo n o w a n ia w sp o łe c z e ń stw ie p o lsk im . „Są to: a) tra d y c ja n a ro d o w a 1 z w iązan e z n ią w arto ści: re lig ia (K o śció ł), p a trio ty z m (n a ró d ) o ra z w olność (d e m o k ra c ja ); b ) ru ch y so cjalisty czn e i z w iązan e z n im i w a rto śc i, c h o ć n ie bez
41 K. R y c z a n . Wartości katolików a typ środowiska miejskiego. Lublin 1992 s. 25-26. 42 T am że, s. 27-28.
cie n ia w àtpliwoÊci: spraw iedliw oÊ ç sp o łe c z n a , z a b e z p ie c z e n ie sp o łe c z n e , rów - noÊç sp o łe c z n a ; c) n o w sze ru ch y sp o łe c z n e p o z o s ta jà c e p o d w p ły w em n a u c z a n ia sp o łe c z n e g o K oÊcioia, p ro p a g u jà c e : godnoÊç i p ra w a czło w iek a, so lid ar- noÊç, p ra w d ę w życiu sp o łeczn y m . W szy stk ie w y m ie n io n e w artoÊ ci stan o w ią fu n d a m e n t p o ro z u m ie n ia n a ro d o w e g o i pozytyw nej k o o p e ra c ji d la d o b ra w sp ó ln e g o ”43.
Pow yższe okreÊ lenie w artoÊci p o d staw o w y ch p o słu ży ło do k o n stru k c ji p y ta n ia , w k tó ry m p ro s z o n o re s p o n d e n tó w o p o d k reÊ le n ie i p o n u m e ro w a n ie w e d łu g sto p n ia w ażnoÊci w artoÊ ci p o d staw o w y ch , isto tn y ch d la sp o łe c z e ń stw a i n a ro d u . W y szczeg ó ln io n o n a s tę p u ją c e k a te g o r ie wartoÊci: p a trio ty z m , religia, p ra w d a , wolnoÊç, d e m o k ra c ja , spraw iedliw oÊ ç sp o łe c z n a , rôw noÊç sp o łeczn a, z a b e z p ie c z e n ie sp o łe c z n e , godnoÊç osoby lu d zk iej, solidarnoÊ ç ludzi, życie w p o k o ju . O k a z u je się, że w artoÊ ciam i p o d staw o w y m i d la sp o łe c z e ń stw a p o l skiego w Êwietle w sk azań n au czy cieli są: życie w p o k o ju - 45 ,3 % , godnoÊç o s o by lu d zk iej -18,5% , wolnoÊç - 8 ,6 % , spraw iedliw oÊ ç sp o łe c z n a - 4 ,4 % , relig ia - 4 ,2 % , to le ra n c ja -9 8 % , p a trio ty z m - 3 ,0 % , p ra w d a - 3 ,0 % , d e m o k ra c ja - 3,0% , rôwnoÊç sp o łe c z n a - 1,8% , solidarnoÊ ç lu d zi - 1,2% , z a b e z p ie c z e n ie sp o łe c z n e % 0,9% .
W y k res 3. W a rto ś c i p o d staw o w e d la sp o łe c z e ń stw a p o lskiego
□ Ąiciewpokcju □ Godność osoby I udzkiej □ W olność □ Sprawied liwość społeczna ■ Religia □ Tolerancja □ Patriotyzm □ Prawda ■ Demokracja □ Rćwtość społeczna □ Solidarność ludzi □ Zabezpieczenie społeczne
Źródło: Badania własne
Odsetki nie sumują się do stu, ze względu na możliwośÇ kilku wskazań
Tak w ięc n ajw ażn iejszą w artoÊ cià d e k la ro w a n ą p rz e z nau czy cieli je s t życie w p o k o ju (45,3). N a k o lejn y ch m iejscach u m ie sz c z o n o godnoÊç o soby ludzkiej (1 8 ,5 % ) o ra z w olnoÊç (8 ,6 % ). W arto p rzy ty m o d n o to w a ç , iż w artoÊ ci ja k ą je st
życie w p o k o ju w ielu re s p o n d e n tó w p rz y p isu je d ru g i (4 5 ,3 % ) i trz e c i sto p ie ń w ażn o ści (1 3 ,7 % ). D otyczy to ró w n ież d ru g iej w ze sta w ie n iu ran k in g o w y m wy
m ie n ia n e j p rz e z n au czy cieli w a rto ś c i ja k ą je s t g o d n o ść o so b ista , k tó r ą n a d r u gim s to p n iu w ażn o ści p o sta w iło 2 6 ,7 % b ad an y ch .
B a rd z o w ysoko s ta w ia n ą p rz e z n au czy cieli w a rto ś c ią je s t ró w n ież w arto ść sp raw ied liw o ści sp o łe c z n e j. N a p ię c io sto p n io w e j skali w ażn o ści z n a c z n a g ru p a re s p o n d e n tó w (1 1 ,8 % ) staw ia ją n a d ru g im sto p n iu w ażn o ści, z aś 15,3% r e s p o n d e n tó w p rzy p isu je jej trz e c i sto p ie ń w ażności.
W a rto śc i p o d sta w o w e , ta k ie ja k : z a b e z p ie c z e n ie sp o łe c z n e (0 ,9 % ), rów ność sp o łe c z n a (1 ,8 % ) i so lid a rn o ś ć lu d zi (1 ,2 % ) uzyskały w p rz e p ro w a d z o n y c h b a d a n ia c h n a jm n ie j w yborów , p rzy czym p o n a d 5 0 % re s p o n d e n tó w w a n a liz o w a n ych z b io ro w o ściach u m ieszcza je n a dalszych p o zy cja ch w h ie ra rc h ii w ażności. T ru d n o je d n a k n a tej p o d sta w ie o rzec, że w o czach n au czy cieli u c h o d z ą o n e za m a ło w ażn e. K a te g o rie te zn ala zły się n a dalszych m iejscach p ra w d o p o d o b n ie d la te g o , iż sta n o w ią p e w n ą k o n se k w e n c ję w a rto ś c i „wyżej u stru k tu ra liz o w a - n y ch ” i p o w sz e c h n ie cen io n y c h , do k tó ry c h n a le ż ą : życie w p o k o ju , g o dność o soby lu d zk iej, w o ln o ść i sp raw ied liw o ść sp o łeczn a.
5. W a rto śc i osobow e
K lasy fik acja w a rto ś c i dzieli je n a sp o łe c z n e i oso b o w e. W w a rto ś c ia c h o s o bow ych w y o d rę b n ia się o s ta te c z n e (c e n tra ln e ) i c o d z ie n n e (in s tru m e n ta ln e ). J a k p o d k re ś la K. R yczan, je s t to „w ym óg m e to d o lo g ic z n y ” , k tó ry z a b ra n ia z e sta w ia n ia o b o k sie b ie w a rto ś c i n iew sp ó łm iern y ch . Z e s ta w ie n ie b o w ie m n a je d nej liście w szystkich ro d z a jó w w a rto ś c i i p r ó b a u s ta le n ia z jej p o m o c ą p r e f e ren cy jn ej sk ali w a rto ś c i je s t w ie lk im n ie p o ro z u m ie n ie m 44.
W a rto śc i o s ta te c z n e d ecy d u ją o o rie n ta c ji życiow ej człow ieka, w yznaczają k ie ru n e k , w ja k im p o d e jm o w a n e są o k re ś lo n e , is to tn e życiow e w ybory. P o zw a lają o d n a le ź ć o d p o w ied ź n a p y ta n ia : co to je s t d o b ro , a co zło ? czym je s t p ra w d a i sp raw ied liw o ść? ja k i je s t sen s życia i śm ierci? itp. W trad y cji m yśli e u r o p ejsk iej z a g a d n ie n ia te były o d n o s z o n e p rz e d e w szystkim d o k u ltu ry religijnej. W arto ści re lig ijn e w y rażają się w w ie rz e n ia c h , o d n o szący ch się d o rzeczy w isto ści p o z a e m p iry c z n e j, o ra z w sz e re g u n o rm re lig ijn o -m o ra ln y c h , k tó r e m a ją dla o só b w ierzący ch c h a ra k te r obligatoryjny. W ty m m iejscu n ależ y je d n a k p o d k reślić, ż e w szelk ie n o rm y w sk azu ją n a w arto ści, do k tó ry c h p ro w a d z ą . „W ar to ść o d n o si się do ro z u m ie n ia p e w n e g o d o b ra d la je d n o s tk i lu b sp o łeczeń stw a, k tó r e u w a ż a się za g o d n e realizacji. N o rm a o d n o si się do sp o s o b u i granic, w o b rę b ie k tó ry c h m ożliw a je s t k o n k re tn a re a liz a c ja w a rto ś c i”45.
44 K. R y c z a n , Wartości katolików..., s. 28.
P o d staw o w e n o rm y m o ra ln e sfo rm u ło w a n e w o b rę b ie z a sa d p ra w a n a tu r a l n eg o p o w o łu ją się n a a u to r y te t relig ijn eg o O b jaw ien ia , dotyczy to w szczegól n ości n o rm D e k a lo g u . Z d a n ie m K. R y czan a „ D e k a lo g stan o w i k o rz e ń k u ltu ry m o ra ln e j E u ro p y . P y ta n ia o n o rm y D e k a lo g u są w isto cie p y ta n ia m i o w artości, k tó r e są strz e ż o n e p rz e z k o n k re tn e norm y: w a rto ść B o g a (I, II, I I I), ojcostw o i m acierzyństw o (IV ), życie (V ), m ałżeń stw o i ro d z in a (V I, IX ), spraw iedliw ość (V II, X ), p ra w d a ( V I I I ) ”46. J e d n a k ż e życie człow ieka n ie p rz e b ie g a zazwyczaj n a ro z trz ą sa n iu w ielkich d y lem ató w filozoficznych, o dw ołujących się do w a rto ści o stateczn y ch . Z n a c z n ie częściej je d n o s tk a byw a u w ik ła n a w szereg sytuacji d n ia p o w szed n ieg o , k tó r e w y m ag ają sta łe g o d o k o n y w an ia o cen i w yborów , p o d e jm o w an ia decyzji i rozw iązyw ania k o nfliktów . J a k w ynika z p rzyjętych d e fin i cji, w arto ści stan o w ią o d zied z iczo n e w p ro c e s ie socjalizacji z in tem alizo w an e sta n d a rd y , k tó r e stan o w ią k ry te riu m o cen i p re fe re n c ji, opinii, p rz e k o n a ń oraz z a sa d p o stę p o w a n ia . W artości, k tó r e sta n o w ią ta k ie k ry te riu m w y b o ru w o k re ślonych sy tu acjach życiow ych, z d efin io w an o ja k o w arto ści c o d z ie n n e lub in s tru m e n ta ln e . S ą o n e p o d p o rz ą d k o w a n e w a rto ś c io m po d staw o w y m i ostateczn y m .
W p rz e p ro w a d z o n y c h b a d a n ia c h s ta ra łe m się o d p o w ie d z ie ć n a p y ta n ie : co n au czy ciele u w a ż a ją z a n ajw ażn iejsze w sw oim życiu? J a k ie cech y osobow ości, ich z d a n ie m , są n a jb a rd z ie j p rz y d a tn e n a co d zień ? O d p o w ie d z i n a te p y ta n ia m a ją c h a r a k te r w sk aźn ik ó w , k tó r e być m o ż e p o z w o lą o k re ślić o g ó ln ą o r ie n ta cję p e d a g o g ó w n a w y b ra n e w a rto ś c i o ra z stw ierd zić, ja k d a le c e sp ó jn y je s t p o d zielan y p rz e z n ich sy stem w arto ści. B a d a n y m n a u c z y c ie lo m p rzed staw iliśm y listę 17 w a rto śc i, p ro s z ą c o w sk a z a n ie p ię c iu w a rto śc i, k tó r e u w a ż a ją z a n a j w ażn iejsze w sw o im życiu osobistym .
W św ietle p rz e p ro w a d z o n y c h b a d a ń socjologicznych n au czy ciele, w śró d w a rto ś c i n ajw ażniejszych w życiu, k tó ry m p rzy p isu je się najw yższy sto p ie ń w a ż ności, n a jb a rd z ie j so b ie c e n ią z d ro w ie - 3 4 ,1 % o ra z szczęście ro d z in n e - 30 ,6 % o raz. W ś ró d tych w a rto ś c i n ajw ażn iejszy ch w życiu z d a n ie m nauczycieli je s t ró w n ież g o d n o ść o so b ista - 6,53% o ra z św iad o m o ść bycia p o trz e b n y m in n y m lu d z io m - 4 ,2 % . W ia ra re lig ijn a , ja k o is to tn a w a rto ś ć w życiu z n a la z ła się n a p ią te j pozycji; w y b rało ją 8 ,3 % b a d a n y c h . P o za ty m w a rto ś c ia m i n a jw a ż n ie j szym i w życiu z d a n ie m n au czy cieli są ró w n ież: sz a c u n e k innych - 1,1% w o l no ść i n ie z a le ż n o ść - 3 ,9 % , m ą d ro ść - 2 ,1 % , w ielk a, o d w z a je m n io n a m iłość - 2,5 % , s p o k o jn e życie - 0 ,9 % , g ro n o p rzy jació ł - 0 ,7 % , c iek a w a p ra c a - 0,5% , w y k ształcen ie - 1,1% , p ra w d o m ó w n o ść - 1,1% , Z d a n ie m b a d a n y c h n au c z y c ie li m n iej liczy się d o b ro b y t - 0 ,4 % , d u żo p rzy g ó d - 0 ,2 % , sław a - 0,2% .
W y n ik a z te g o , ż e w iększość n au czy cieli n ie przy w iązu je zb y t w ielkiej w agi do te g o ty p u w a rto śc i, co p o z o s ta je w p ew n ej sp rz e c z n o śc i z p o to c z n ą o b s e r w acją naszej rzeczyw istości sp o łeczn ej. O czyw iście, n ależ y b ra ć p o d u w a g ę d e k laraty w n y c h a r a k te r d o k o n a n y c h w a n k ie c ie w yb o ró w i u z n a ć je je d y n ie za w sk aźn ik p ew n y ch p re f e re n c ji czy o rie n ta c ji n a w artości.
W a rto śc i c o d z ie n n e m o ż n a ta k ż e u p o rz ą d k o w a ć z e w zg lęd u n a k a te g o rię w y o d rę b n io n ą p rz e z b a d a n y c h n a p ierw szy m m iejscu . Z a b ie g te n służy do uw y p u k le n ia tych s ta n d a rd ó w , k tó r e p o k a z u ją an alizo w an y p ro b le m w p e rs p e k ty w ie k ry te riu m n a jb a rd z ie j is to tn e g o życiow o d la p o szczeg ó ln y ch je d n o s te k .
B a d a n i n a u czy ciele n a d a ją n ajw ięk sze z n a c z e n ie zd ro w iu (3 4 ,1 % w sk azań ) i szczęściu ro d z in n e m u (3 0 ,6 % ). N a to m ia s t p o z o s ta łe w a rto ś c i są dosyć rzad k o ty p o w a n e ja k o n a jisto tn ie jsz e , n ie p rz e k ra c z a ją b o w ie m 10% w sk azań . Takie k a te g o rie , ja k : d o b ro b y t, c iek a w a p ra c a , z d ro w ie, w y k ształcen ie, s z a c u n e k in n ych lu d zi, sław a, w ła d z a o ra z w o ln o ść (n ie z a le ż n o ść ) ra n g o w a n e są n a p ie rw szym m iejscu je d y n ie w p o jed y n cz y ch p rz y p a d k a c h . Pow yższa h ie ra rc h ia w p ro w a d z a n a w yższe p o zy cje w a rto ś c i re lig ijn o -m o ra ln e (w iarę, w ie lk ą o d w z a je m n io n ą m iłość, m ą d ro ść ), k tó r e w s tru k tu r z e o g ó łu w sk azań lo k o w a n e są in a czej. J e d n a k i w ty m w y p ad k u n ależ y p a m ię ta ć o d e k la ra ty w n y m c h a ra k te rz e d o k o n a n y c h w yborów , k tó r e n ie m u sz ą być k o n se k w e n tn ie p o w ią z a n e z r e a li zacją w a rto ś c i n a płaszczy źn ie życiow ej.
Pow yższa re fle k sja o d n o si się ta k ż e do k o le jn e g o p y ta n ia an k iety . P ro s iłe m w n im re s p o n d e n tó w o w sk a z a n ie i o k re ś le n ie sto p n ia w ażn o ści tych cech o s o bo w o ści, k tó r e u w a ż a ją o n i z a n a jb a rd z ie j p rz y d a tn e w życiu co d zie n n y m . B a d a n y m p rz e d s ta w iła m do w y b o ru n a s tę p u ją c e cechy: p o słu sz e ń stw o , pryncy- p ia ln o ść , uczciw ość, po m y sło w o ść, relig ijn o ść, k o n fo rm iz m , o d p o w ied zia ln o ść, sa m o d z ie ln o ść , o b łu d ę , to le ra n c y jn o ść , p o g o d ę d u c h a , sp ry t, s z a c u n e k dla s a m eg o sieb ie, p o c z u c ie h u m o ru , krytycyzm , w y ra c h o w a n ie , b e z in te re s o w n o ść , w ytrw ałość, p ra c o w ito ść , p raw d o m ó w n o ść.
Z d a n ie m p o lsk ic h n au czy cieli ró ż n e g o ty p u szkół, c e c h a m i o so b o w o ści n a j b a rd z ie j p rz y d a tn y m i w życiu c o d z ie n n y m są: u czciw ość - 3 8 ,5 % , od p o w
