Prawo karne wykonawcze
Pojęcie i rozwój prawa karnego wykonawczego oraz jego miejsce w walce z
przestępczością
Pojęcie prawa karnego wykonawczego Pojęcie prawa karnego wykonawczego
Prawo karne wykonawcze stanowi trzeci fragment szeroko
rozumianego prawa karnego, obok prawa karnego materialnego i prawa karnego procesowego. Przepisy wymienionych dyscyplin wykazują szereg wzajemnych powiązań, tworząc tym samym z założenia spójny system norm, których celem jest zwalczanie przestępczości. Jednocześnie każda ze wskazanych dyscyplin realizuje ten cel za pomocą środków i metod postępowania właściwych dla danej gałęzi prawa.
Prawo karne wykonawcze to zespół (ogół) norm prawnych, regulujących stosunki społeczne powstałe w konsekwencji orzeczenia, a następnie wykonywania prawomocnych lub
podlegających wykonaniu rozstrzygnięć sądowych zapadłych w
postępowaniu karnym, w postępowaniu w sprawach o przestępstwa
skarbowe i wykroczenia skarbowe, w postępowaniu w sprawach o
wykroczenia oraz w przedmiocie wykonania kar porządkowych i
środków przymusu skutkujących pozbawieniem wolności.
Przedmiot
prawa karnego wykonawczego
Przedmiotem prawa karnego wykonawczego jest:
1. określenie trybu postępowania zmierzającego do
wykonania orzeczonych kar lub innych środków reakcji na przestępstwo (wykroczenie),
2. nakreślenie celów, które w toku ich wykonywania powinny zostać osiągnięte,
3. wskazanie kształtu poszczególnych kar i środków oraz zasad ich wykonywania.
Specyfiką przepisów prawa karnego wykonawczego jest wyraźne przemieszanie regulacji mających charakter
procesowo-wykonawczy (np.: postępowanie wykonawcze), z regulacjami materialno-wykonawczymi (zasady
wykonania kar i innych środków).
Prawo karne w szerokim rozumieniu
w analizowanej przestrzeni musimy także odnieść się do szerszego pojęcia tzw. prawa karnego sensu largo, a więc formuły integrującej w tradycyjnym ujęciu, prawo karne materialne, prawo karne
procesowe oraz prawo karne wykonawcze.
ujęcie to stawia w centralnym punkcie rozważań problem zwalczania (ograniczania) przestępczości, gdzie normy prawa karnego mają za zadanie: ochronę państwa, ustanowionych w nim stosunków
społecznych i ekonomicznych oraz ochronę praw i wolności człowieka przed zamachami określanymi jako przestępstwa.
szczególnymi cechami, które odróżniają prawo karne od innych gałęzi prawa, na co trafnie wskazuje Andrzej Marek, są jego
imperatywny i wartościujący charakter, uniwersalizm i subsydiarność.
Przedmiot wszystkich wymienionych dyscyplin prawa jest wspólny, choć każda z nich ma do spełnienia inną rolę, normuje inny obszar.
Czynnikiem zespalającym te różne źródła prawa jest cel, jakiemu te
przepisy służą.
Prawo karne wykonawcze –
problem tzw. samowystarczalności
Mówiąc o prawie karnym wykonawczym w kategorii wyodrębnionej gałęzi prawa nie możemy zapominać o jeszcze jednym dość
charakterystycznym aspekcie – ze względu na charakter i stopień skomplikowania współczesnego postępowania wykonawczego prawo karne wykonawcze nie jest dziedziną w pełni samowystarczalną.
Musi ono korzystać lub chociaż wspierać się na innych dziedzinach prawoznawstwa. Prawo karne wykonawcze poza szeroko rozumianym prawem karnym wykorzystuje prawo i naukę prawa administracyjnego, cywilnego, pracy, konstytucyjnego, międzynarodowego.
Związki te w obrębie prawa karnego wykonawczego są dość częste i nader wyraźne w codziennej praktyce.
Oprócz tego, nauka prawa karnego wykonawczego, bardzo często sięga do kryminologii, nauki polityki kryminalnej, pedagogiki,
psychologii, psychiatrii czy socjologii. Oznacza to, że w przestrzeni tzw.
refleksji nad prawem karnym wykonawczym, od strony
metodologicznej, bardzo często dochodzi do przekraczania typowych
dla danej gałęzi prawa (a nawet prawoznawstwa) metod badawczych.
Nauka prawa karnego wykonawczego
Nauka prawa karnego wykonawczego należy do zespołu nauk prawnych. W sensie pragmatycznym - jak każda nauka - oznacza całość czynności badawczych, natomiast w sensie apragmatycznym przyjmuje formułę na którą składa się tzw. całość wyników badań
dotyczących tej dyscypliny. Jako dyscyplina naukowa ma wyodrębniony przedmiot.
Przedmiotem tym są normy prawne, które regulują stosunki społeczne, powstałe w następstwie orzeczenia i wykonania kar i innych środków reakcji na przestępstwo, przewidzianych w prawie karnym, w prawie karnym skarbowym i w prawie wykroczeń oraz kar porządkowych i środków przymusu skutkujących pozbawieniem wolności.
Nauka prawa karnego wykonawczego zajmuje się ustaleniem treści tych norm, ich obowiązywaniem i systematyką.
Jako nauka szczegółowa ma również na celu tworzenie pojęć prawnych, zasad, instytucji niezbędnych do rozstrzygania wyżej wskazanych problemów. Pozwala to naukę prawa karnego
wykonawczego zaliczyć do nauk dogmatycznych w tradycyjnym ujęciu.
Nauka prawa karnego wykonawczego
Od momentu narodzin nauki prawa karnego wykonawczego szczególne
znaczenie przywiązuje ona do badania społecznej funkcji stosowania norm tego prawa przez odwołanie się do praktyki.
Treść tych norm zorientowana jest bowiem na takie ukształtowanie
wykonywania kar i innych środków prawnych reakcji na przestępstwo, które najskuteczniej powinno przyczynić się do ograniczenia recydywy przestępców, zajmujących centralną pozycję w tym procesie wykonawczym.
Dlatego też nauka prawa karnego wykonawczego posługuje się wieloma
metodami zezwalającymi na prowadzenie badań w wielu płaszczyznach. Obok metody dogmatycznej, prawnoporównawczej i historycznej, korzysta więc nade wszystko z metody empirycznej zezwalającej na ustalenie faktów
rzeczywistych, w tym skuteczności rozstrzygnięć normatywnych w przywracani społeczeństwu osób, które znalazły się w konflikcie z prawem i spotkały się z tego tytułu z ostrą reakcją państwa.
Nauka prawa karnego wykonawczego nie może rozwijać się w oderwaniu od innych dziedzin karnistycznych: prawa karnego materialnego, prawa karnego skarbowego, prawa wykroczeń oraz prawa karnego procesowego, z którymi to jest nierozrewalnie związana. W szczególności nie może się izolować od
dyscyplin z którymi historycznie (a także obecnie) pozostaje w wielorakich
związkach, a więc z prawem penitencjarnym, kryminologią, psychologią,
psychiatrią. pedagogiką i socjologią.
Prawo penitencjarne
Prawo penitencjarne swoją nazwę zapożyczyło z nauki o wykonywaniu kary pozbawienia wolności sięgającej początków XVIII wieku. Słowo
penitentia (pokuta, skrucha) określało cel wprowadzonej do katalogu kar samoistnej kary pozbawienia wolności. Celem tym była ścisła izolacja skazanego oraz wymuszenie skruchy i pokuty środkami oddziaływania religijnego i w konsekwencji wewnętrznej poprawy skazanego.
Na gruncie nauki polskiej z pojęciem prawa penitencjarnego spotykamy się dopiero w drugiej połowie okresu międzywojennego. Obejmuje ono
całokształt norm prawnych, regulujących stosunki społeczne, które
powstały w następstwie tymczasowego aresztowania i orzeczenia kary pozbawienia wolności oraz środków karnych skutkujących pozbawieniem wolności przez uprawnione do tego organy państwowe.
Prawo penitencjarne jest wyodrębnioną częścią prawa karnego
wykonawczego. O tym czy zachowa ono status odrębnej gałęzi prawa przesądzi dalszy rozwój nauki.
Należy jednak zauważyć, że prawo penitencjarne zapoczątkowało proces wydzielania prawa karnego wykonawczego w odrębny dział prawa
karnego, który obecnie obok prawa karnego materialnego i prawa karnego
procesowego jest autonomiczną częścią szeroko rozumianej nauki prawa
karnego.
Kryminologia
Kryminologia, w odróżnieniu od prawa karnego wykonawczego nie jest nauką normatywną, należy do nauk społecznych.
Obydwie te nauki są ze sobą ściśle związane na wiele sposobów. Łączy je
przede wszystkim główny cel a mianowicie zwalczanie przestępczości. W obrębie jednej i drugiej dyscypliny badania prowadzone są pod kątem określenia
optymalnych środków i sposobów walki z przestępczością.
Kryminologia w sposób możliwie wszechstronny bada cztery zjawiska:
przestępczość, przestępstwo, przestępcę i stosowanie środków walki z
przestępczością. Kryminologię możemy definiować jako naukę o przestępcy, przestępstwie, objawach i przyczynach przestępczości i innych związanych z nią zjawiskach patologii społecznej oraz metodach ich eliminacji.
Prawo karne wykonawcze w swej warstwie wykraczającej poza normatywne
rozstrzygnięcia, a niekiedy w związku z kształtowaniem odpowiedniego systemu normatywnego, korzysta z dorobku kryminologii. W poszukiwaniu odpowiedzi na podstawowe pytanie o efektywność wykonywania kar i innych środków reakcji na przestępstwo poza wynikami uzyskanymi z badań prowadzonych w ramach
prawa karnego wykonawczego odwołujemy się do ustaleń wynikających z badań kryminologii
Co więcej pozwalają one na znalezienie odpowiedzi na pytanie czy normatywne rozstrzygnięcia dotyczące wykonywania kar i innych środków karnych w
praktycznym działaniu nie zawierają same w sobie elementów o nośności
kryminogennej.
Penologia
Z nauką prawa karnego wykonawczego ściśle związana jest penologia.
Penologia nie jest nauką o pojęciu prawnym kary co może sugerować jej nazwa.
Penologia – to znaczy nauka o karze (poena, łac.=
kara; logos, gr.= nauka), jest nauką o karze jako zjawisku społecznym, jej historycznych
uwarunkowaniach, racjonalizacji kar i ich funkcjach.
B. Wróblewski naukę tą określił jako socjologię kar
Polityka kryminalna
Nauka prawa karnego wykonawczego pozostaje także w ścisłych związkach z nauką o polityce kryminalnej.
Przedmiotem tej nauki jest działalność organów
państwowych w zakresie wymiaru sprawiedliwości.
W ramach tej nauki prowadzi się badania nad polityką państwa w zakresie tworzenia prawa karnego, polityką ścigania przestępstw, polityką wpływania na stosowanie przez sądy kar i innych środków karnych za poszczególne rodzaje przestępstw (tzw. polityka karna) i polityką w
zakresie wykonywania środków zwalczania przestępczości, jakimi operuje prawo karne wykonawcze (tzw. polityka
wykonywania kar).
W ramach polityki wykonywania kar wyróżnia się politykę
penitencjarną
Psychologia
Współczesna psychologia jest dziedziną badań naukowych i działalności praktycznej. Obejmuje ona ogromny i zróżnicowany zakres zjawisk.
Najogólniej możemy powiedzieć, że psychologia jest nauką zajmującą się powstawaniem i przebiegiem procesów psychicznych człowieka, jego
świadomością, stanami emocjonalnymi, procesami związanymi z
poznaniem, rolą zmysłów, doświadczeniem wewnętrznym i wyobrażeniami oraz regulatorami stosunków człowieka z otoczeniem i zasadami ich
funkcjonowania.
Wyniki badań psychologicznych wykorzystywane są przez naukę prawa karnego wykonawczego. Bez odwołania się do nich trudno byłoby ustalić, a następnie rozszyfrować takie pojęcia jak np. „kształtowanie woli”-
uwzględniane przy określaniu celów wykonywania kary czy też
„indywidualizacja wykonywania kar i środków karnych”.
Z pominięciem wiedzy, której dostarcza psychologia na temat osobowości człowieka, trudna do przeprowadzenia byłaby klasyfikacja skazanych, w której stan zdrowia psychicznego jest jednym z jej kryteriów.
Psychologia sądowa i penitencjarna. Psychologia penitencjarna stara się
odpowiedzieć na szereg istotnych problemów o podłożu psychologicznym z
zakresu kary pozbawienia wolności i jej wykonywania
Psychiatria
Psychiatria jest dziedziną medycyny, której przedmiotem są choroby psychiczne.
Obejmuje ich etiologię, patofizjologię i patogenezę, symptopatologię, klinikę i leczenie.
Dla celów stosowania prawa z nauki psychiatrii wyodrębnił się szczególny jej dział psychiatria sądowa. Pewien jej wycinek umownie nazywany jest psychiatrią
kryminalną. Jest on wyspecjalizowaną dziedziną wiedzy dotyczącą wykrywania i badania zaburzeń psychicznych pod kątem ustalenia tych przesłanek, od których prawo karne materialne, procesowe i wykonawcze uzależnia odpowiednie
konsekwencje prawne.
W odniesieniu do prawa karnego wykonawczego dotyczyć to będzie orzecznictwa psychiatrycznego np. w związku koniecznością ustanowienia obrony obligatoryjnej (art.8 §2 kkw), zawieszenia postępowania wykonawczego (art.15 §2 kkw),
odroczenia lub przerwy w odbywaniu kary pozbawienia wolności (art.151 §1 i art.152 §1 kkw), klasyfikacji skazanych (art.82 §2 pkt 6 kkw), skierowania do odbywania kary pozbawienia wolności w systemie terapeutycznym (art.96 kkw), wydania orzeczenia w przedmiocie stosowania środka zabezpieczającego
polegającego na umieszczeniu w zakładzie psychiatrycznym lub zakładach
leczenia odwykowego (art.204 kkw).
Pedagogika
Nazwa pedagogika pochodzi z języka greckiego i oznacza czynności wychowania dzieci (gr. pais-dziecko, chłopiec; ago-prowadzę).
Pedagogika jako nauka o wychowywaniu, jego celach, treściach,
metodach, środkach i formach organizacyjnych procesów wychowawczych wykazuje powiązania z prawem karnym wykonawczym.
Najściślej związki te występują na tle tych kar i środków karnych, których wykonywanie stwarza możliwość poddania skazanych, różnym metodom, formą i technikom oddziaływania wychowawczego.
Nauki pedagogiczne zwłaszcza pedagogika specjalna i jeden z jej działów pedagogika resocjalizacyjna wypracowują teoretyczne podstawy oraz
metody i techniki działalności wychowawczej ze skazanymi, a
wyodrębniająca się z niej pedagogika penitencjarna - ze skazanymi
przebywającymi w jednostkach penitencjarnych (zakładach karnych i
aresztach śledczych).
Socjologia
Socjologia jako nauka o społeczeństwie, o strukturze i prawach rozwoju społeczeństwa, o formach i przejawach życia oraz współżycia grup
społecznych zwłaszcza w ostatnich lata wykazuje znaczny rozwój.
Poszukuje ona prawidłowości powstawania i przekształcania się układów społecznych zwłaszcza wzajemnych oddziaływań
indywidualnych i grupowych.
Szczególny związek z prawem, w tym prawem karnym wykonawczym wykazuje socjologia prawa. Przedmiotem jej badań są między innymi zagadnienia znajomości prawa, kwestia stosunku norm moralnych do norm prawnych, działanie prawa intytucjonalnego i oficjalnego,
rygoryzm i tolerancja prawa, zachowania aparatu władzy w procesie stosowania prawa, społeczne następstwa funkcjonowania prawa, w tym funkcje prawa i dyrektywy dotyczące jego skuteczności.
Wyniki badań nad tymi zagadnieniami w poważnym stopniu mogą wpłynąć na kształtowanie odpowiedniego systemu prawa karnego wykonawczego którego podstawowym zadaniem jest walka z
przestępczością.
Wyodrębnienie się
prawa karnego wykonawczego
Prawo karne wykonawcze należy traktować jako odrębną gałąź prawa.
Uchwalony dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy ostatecznie o tym przesądza. Zasadniczą rolę w tym procesie emancypacji odegrał oczywiście jego poprzednik, czyli pierwszy polski kodeks karny wykonawczy uchwalony 19 kwietnia 1969 r.
Bardzo kategorycznie kwestię tą potwierdza Stanisław Walczak, jeden z twórców kodeksu z 1969 r., pisząc: ”Regulując całokształt problematyki wykonywania kar, kodeks karny wykonawczy stworzył tym samym podstawę do ukształtowania się prawa karnego wykonawczego, jako samodzielnej gałęzi prawa obok prawa
karnego materialnego i procesowego (…).”
Jerzy Śliwowski dodaje: „Trzecim ogniwem (…) tryptyku jest prawo karne
wykonawcze skodyfikowane po raz pierwszy w kodeksie karnym wykonawczym będącym precedensem w skali światowej. Kodeks ten łączy w jedną całość
najważniejsze normy dotyczące wykonywania kar oraz innych środków
korekcyjnych, poprzedzając ich unormowanie omówieniem podstawowych instytucji tej gałęzi prawa.”
Skodyfikowanie prawa karnego wykonawczego, na co zwraca uwagę Andrzej Marek, ma walory nie tylko porządkowe, lecz także gwarancyjne. Przepisy
ustawowe w tym zakresie powodują, że prawo karne wykonawcze wpisuje się także w zasadę demokratycznego państwa prawnego stosownie do postanowień
Konstytucji RP
Ewolucja prawa karnego wykonawczego
Ewolucja prawa karnego wykonawczego to proces stałego i konsekwentnego rozbudowywania szczegółowych treści w zakresie dynamicznie zmieniających się sankcji (ten sam proces dotyczy procedur ich realizacji).
W perspektywie historycznej wykonywanie kary traktowane było wyłącznie jako materialna egzekucja wyroku. Oznaczało to w praktyce, że trudną do wyobrażenia była sytuacja
powstawania w toku wykonywania kar modyfikacji, czyli tak zwanych czynników niezależnych, które można by
wartościować prawnie.
W starej koncepcji wykonanie kary było tylko prostą realizacją
orzeczenia, a zatem nie było mowy o tym, że etap ten może
być źródłem nowej problematyki i generatorem okoliczności
wzbogacających proces wykonawczy.
Ewolucja prawa karnego wykonawczego
Regulowana przepisami prawa karnego wykonawczego sankcja, współcześnie znacząco przesunęła się w kierunku bardzo złożonej
formuły, mającej zmienny charakter. Elementy konstytutywne sankcji nie wynikają dzisiaj wyłącznie z sentencji orzeczenia. Bardzo często zdarza się, że pewne składniki orzeczenia nie mogą być od razu precyzyjnie określone, co więcej uznajemy, że czynniki te narastają powoli i
stopniowo przekształcają się w ramach stadium wykonawczego.
Postępowanie wykonawcze jest dzisiaj procesem stałego i
konsekwentnego dopasowywania treści zastosowanej sankcji do ulegających przekształceniu w miarę postępów w oddziaływaniu na skazanych form i metod tego oddziaływania.
W toku wykonywania orzeczenia wielokrotnie może występować
potrzeba jego modyfikowania, wywołana bądź oczekiwanymi zmianami (progresja), bądź pojawieniem się niepokojących oznak pogłębiania się przyczyn wykolejenia społecznego (regresja).
W związku z tym wprowadzane do treści orzeczenia zmiany mogą
zwiększać stopień dolegliwości kary, bądź go łagodzić, a nawet
doprowadzić do jej skrócenia.
Ochrona praw podmiotowych a prawo karne wykonawcze
Prawo karne wykonawcze ze swej natury koncentruje się na różnego rodzaju
ograniczeniach i ingerencjach w sferę praw i wolności człowieka. Wynika to z faktu, iż głównym przedmiotem tego prawa jest sankcja (kara), która jest osobistą
dolegliwością świadomie zadawaną sprawcy przestępstwa.
Prawo karne wykonawcze oparte na zasadzie humanitaryzmu i poszanowania godności ludzkiej wyraźnie powinno akcentować założenie, że skazany nie może być traktowany jako przedmiot zabiegów i oddziaływań wychowawczych,
resocjalizacyjnych, jako swoisty przedmiot środków przymusu.
Podkreślenie podmiotowości skazanego, ma istotne znaczenie w kontekście założeń postępowania wykonawczego, gdzie niejednokrotnie skazany wobec organów tego postępowania pozostaje w stosunku uzależnienia i podległości.
Ważne jest precyzyjne określenie elementów stosunku prawnego łączącego
skazanego z organami prawa karnego wykonawczego i to zarówno w sferze praw skazanego jak i jego obowiązków.
Status prawny skazanego opiera się na założeniu istnienia określonych norm prawnych. Normy te nie mogą być przekraczane, tym samym stanowią one
skuteczną zaporę wobec bezprawnych działań ze strony organów postępowania wykonawczego.
Przepisy określające obowiązki, zakazy dotyczące skazanych wyznaczają czytelny i
pewny zakres kompetencji organów, pozwalając tym ostatnim na egzekwowanie
określonych zachowań w zgodzie z wolą ustawodawcy.
Praworządność a elastyczna
modyfikacja treści orzeczenia karnego
Elastyczności procesu wykonywania kary zakłada, że ma on charakter zmienny.
Zmienność oddziaływania na skazanych oparta na założeniu indywidualizacji, w swojej konsekwencji powoduje daleko idąca giętkość tego procesu, stwarzając tym samym możliwość licznych sposobów wykonywania kary, których treść niejednokrotnie w znacznym stopniu odbiegać może od tzw. ustawowego
„standardu”.
Wpisane w pojęcie nowoczesnej kary daleko idące zróżnicowanie jej
wykonywania sprawia, że skazani na jednakowe rodzaje kary będą je odbywać w zgoła odmiennych warunkach. Tak uformowanemu postępowaniu
wykonawczemu musi zatem towarzyszyć daleko idąca piecza prawna.
Potrzeba eliminacji zarzutów arbitralności, nieprzejrzystości, a zwłaszcza
nierównego traktowania w toku procesu wykonywania kary prowadzi nas wprost do zasady legalizmu/praworządności w prawie karnym wykonawczym.
Postulat ten należy rozumieć jako nakaz ścisłego przestrzegania przepisów prawa, a od organów państwowych działania wyłącznie na podstawie prawa. W ramach prawa karnego wykonawczego zasadę tę należy sprowadzić do
założenia, że tryb i formy działania wszystkich podmiotów postępowania
wykonawczego oraz organów tego postępowania opierać muszą się o przepisy
prawne. Każde działanie w toku postępowania wykonawczego niezgodne z
przepisami prawa jest niedopuszczalne.
Cele kary a prawo karne wykonawcze
Mówiąc o przedmiocie prawa karnego wykonawczego wskazano, że jednym ze specyficznych aspektów tej gałęzi prawa jest nakreślenie celów, które w toku wykonywania poszczególnych sankcji powinny zostać osiągnięte.
Oznacza to, że postępowanie wykonawcze regulowane przepisami prawa karnego wykonawczego powinno być instrumentem różnokierunkowego
oddziaływania na sprawców przestępstw i nie tylko na nich. Sankcja, ujmowana jako świadoma reakcja uprawnionych konstytucyjnie organów państwa, ma w konsekwencji do zrealizowania cały kompleks celów począwszy od
sprawiedliwej odpłaty, przez prewencję generalną, a na prewencji indywidualnej kończąc.
W pewnym sensie możemy powiedzieć, że przed prawem karnym
wykonawczym, w kategoriach najbardziej ogólnych, formułuje się zadanie w postaci przeciwdziałania recydywie. Cel ten można osiągnąć bądź przez pozytywny proces reedukacji lub gdy to nie jest możliwe przez techniczne
uniemożliwienie lub dłuższą eliminację. Okoliczności te decydują, że w sposób w pełni uprawniony mówić możemy o szczególnym znaczeniu prawnym
postępowania wykonawczego.
