Ryszard Orłowski
Dobra beresteckie na Ukrainie w
drugiej połowie XVIII w.
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 4,
257-264
U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A
VOL. IV, 12 SECTIO H 1970
Z K ated ry H istorii G ospodarczej W ydziału E k on om iczn ego UMCS K ierow n ik : doc. dr hab. R yszard O rłow ski
R y s z a r d O R Ł O W S K I
Dobra beresteckie na Ukrainie w drugiej połowie XVIII w.
Берестечковские им ущ ества на Украине во второй половине X V III в.
T he B eresteczk o E states in U k rain ę in the Second H alf of the 18th C entury
Wśród posiadłości dziedzicznych Andrzeja Zam ojskiego 1 znaczne m iej sce zajm ow ały dobra beresteckie, zw ane kluczem beresteckim . O p ozy skanie tych dóbr zabiegał Andrzej już w r. 1762. Jeździł w tej spraw ie do Piotrkow a, gdzie badał m ożliw ość przejęcia ich od D ziałyńskich. K lucz b erestecki leżał nad S tyrem w południow ej części daw nego powiatu łu c kiego, w ojew ód ztw a w ołyń skiego. K upili go w spólnie z bratem Janem Jakubem Zam ojskim w г. 1765.2
B eresteczko leżało na w ażnej drodze handlow ej ze wschodu na za chód. Posiadało p rzyw ileje na 2 jarmarki: w U li (Urszuli) i na F ilip ow e Z apusty (odpowiednik św . Łukasza) sław n e w R zeczypospolitej w XVIII w iek u 3 W p ołow ie X VIII w . Potocki, hetm an w. kor. przeniósł jeden jarmark (na F ilip ow e Zapusty) do sw oich Brodów i przy pom ocy w ła s nego w ojska siłą zm uszał kupców do om ijania Beresteczka. Drugi jar 1 R. O r ł o w s k i : Działaln ość społeczn o -g o s p o d a rcza A n d r z e j a Z a m o j s k ie g o
(1757— 1792), L ublin 1965, s. 176 i n.
2 Z am ojscy posiad ali k ied yś duże m ajątki na U krainie, skąd czerpali spore zyski. Por. A. T a r n a w s k i : D ziałalność gosp odarcza Jana Z a m o j s k ie g o , L w ów 1935. S p raw ę przekazania dóbr b eresteck ich dla Z am ojskich rozp atryw ał 26 X I 1765 roku sąd ziem sk i łu cki. C entralnyj gosu d arstw ien n yj istoriczesk ij a rch iw U k ra- inskoj S ow ietsk oj S ocyalisticzesk oj R iesp u b lik i (skrót: CGIA U SSR) w K ijew ie, f. 256, 1, nr 1313, k. 1— 3.
3 Z akład N arod ow y im . O ssoliń sk ich (skrót: O ssoln.) w e W rocław iu, rkps 500/III, s. 753— 754; W ypis z k siąg grodzkich łu ck ich , 8 X 1744, p rzy w ilej na ja r m arki nadany przez A u gu sta II, CGIA U SSR — K ijó w , f. P otockich 49, 1, nr 1649, k. 1— 3.
2 5 8 R yszard O rłow sk i
m ark takim i sam ym i m etodam i p rzyw ła szczył dla sw ego Tartakowa w o jew oda kijow ski, Potocki.
W ten sposób kosztem B eresteczk a w zb o ga ciły się B rody i Tartaków ,,bo nad te jarm arki w P olsce zn aczniejszych liczyć nie m ożna”.4 W tro sce o rozwój ekonom iczny m iasta Z am ojscy postarali się o p otw ierd ze n ie p rzyw ileju na jarm arki u S tan isław a A u gu sta w r. 1766.-5 N ie zm ie n iło to sytu acji na lepsze. W obec w zrostu znaczenia ekonom icznego, zw ła szcza Brodów, n iem ożliw a b yła konkurencja ze strony B eresteczka.6 D o piero rozbiór P olsk i z 1772 r. spow odow ał, że zam kn ięte kordonem gra n iczn ym B rody i T artaków b y ły trudno dostępne dla kupców polskich. W oleli oni p rzyw ozić tow ar i zakładać sk lep y w B eresteczku. P rzy czy n iło się to do oży w ien ia gospodarczego m iasta. M ieszczanie poczuli się p ew n iejsi i dom agali się p rzy w ileju składu. A ndrzej Z am ojski b y ł z tego zad ow olon y i tak p isał do brata: „Z ty ch przyczyn ja u czyn iłem kroki, zachęcające k up ców do B eresteczka, ażeby podająca się okazja mi n ie upad ła”.7 R ządcy Brodów, B erakow skiem u polecił, aby n ie utrudniał ta m tejszym kupcom w yja zd ó w do B eresteczk a.8 Ze w zględu jednak na zn i szczenie, jakiem u u legło w czasie k onfed eracji barskiej, m iasto n ie w ró ciło już do k w itn ącego stanu.
Na dobra ,,klucz b eresteck i” sk ład ały się prócz m iasta wsie: B urka- czyzna, K utrów , O strów, P laszow ce i P laszów ka, Sołoniow ce, m iasteczko S trzem ilcze z częścią M irzw y i Sm arzow ą. W w yn ik u u m ow y m ięd zy braćm i klucz ten otrzym ał Andrzej w r. 1768. O dpow iedni zapis w tej oprawie J. Jakub złożył w grodzie krasn ostaw sk im .9
W latach 1774— 1777 k lu cz berestecki trzym ał w d zierżaw ie Jan J a kub Z am ojski.10 Dobra te b y ły zadłużone i zrujnow ane gospodarczo przez 4 Inform acja o odebraniu jarm arków b eresteck ich , Zam ość 29 III 1769, C G IA TJSSR, f. 49, 1, nr 1945, k. 1— 2; P rzeciw k o tem u p ro testo w a li k upcy Łucka. O. S. K o m p a n : M ista U k r a in i v d r u g i j p o ło v i n i X V I I st., K iiv 1963, s. 317— 318.
5 A rch iw u m G łów n e A k t D aw n ych (skrct: A G A D) W arszaw a Ks. K a n cler skie, 29, s. 1117— 1121, doku m en t p o tw ierd za ją cy p rzy w ilej na jarm ark i z 17 1 1766; W czerw cu 1766 r. hr. A. P otock a p isa ła z oburzen iem do m ęża, że J. Jakub Z am ojsk i p ok azyw ał jej ów p rzy w ilej k ró lew sk i, który od b ierał im jarm ark j e sie n n y w B rodach. C G IA U S S R , f. 49, 2, nr 1726, k. 1.
6 W drugiej p o ło w ie X V III w . B rody lic z y ły 30 ty s. m ieszk a ń có w , B eresteczk o 4 tys. B ib lio tek a A k ad em ii N au k w e L w o w ie, rkps 311 l/I I I , k. 43.
7 A ndrzej do J. Jakuba z Zam ościa, 22 III 1773, C G IA U SSR , f. 256, 1, nr 1549, k. 18.
8 A. W yszyń sk i do J. Jak u b a Z am ojsk iego z Z am ościa, 8 III 1773, CGIA U SSR , f. 256, 1, nr 1530, k. 25—26; T. L u t m a n : S tu d i a n a d d z i e j a m i h a n d lu B r o d ó w w latach 1773— 1880, L w ó w 1937, s. 57, 77.
9 W ypis z k sią g grod zk ich łu ck ich , C G IA U SSR , f. 256, 1, 256, 1, nr 1132, k. 5—5v.
poprzedników , zw łaszcza dzierżaw cę K arczew skiego, kasztelana konar- skiego. We w rześn iu 1778 r. Andrzej przekazał M ikołajow i Szczepkow skiem u, w iceregen tow i grodzkiem u w Łucku sum ę 13 180 zł na poczet d łu gów zaciągn iętych przez brata.11 Pozostało jednak w iele sporów o gra n icę gru n tów .12 O db yw ały się tam też ciągłe zajazdy pieniackich sąsia dów .13 G ospodarkę klucza zn iszczyły także przechody w ojsk k o n fed e- rackich i rosyjskich. S traty z p rzyczyn y w ojsk rosyjskich trw ały nadal
Tab. 1. św ia d c z e n ia feu d a ln e chłopów w kluczu b eresteck im w 1778 r. F eudal serv ices of peasan ts in the B eresteczko esta tes in 1778
w T5 |-s N N* 03 3* £ 72 Osady c T 3 3 d n i 2 d n i 1/ 2 d n ia 3 d n i 2 d n i 1/ 2 d n ia d n io w i gospodarzyLiczba
P rzed m ieścia: Stary k i ... 13 4 17
K rasiłow ce . . . . 6 2 1 9 P i a s k i ... 7 19 1 27 W sie: K u t r ó w ... 1 24 10 36 S o ło n ie w o ... 14 4 7 19 S trzem ilcze . . . . 28 31 5 64 M i r z w i e ... 20 7 -5 2 34 B urkaczyzna . . . . 17 3 2 22 O s t r ó w ... 20 13 1 3 40 P la szo w ce . . . . 3 4 5 7 22
W ola (Plaszów ka) 7 4 1 12
3 -d n iow ą pańszczyznę z w ym iaru
g ru n tów f o lw a r c z n y c h ... 150 Razem . . . . 4 89 93 24 15 64 7 16 462
11 W yrok Sądu grodzkiego łu ck iego, 30 IX 1778, ibid., nr 1671, k. 1—8. 12 Z am ojscy p rocesow ali się z Fr. S. Potockim , z Czackim strażn ik iem k o ronnym , z M. T urzańskim , Sum ariusz dokum entów dóbr b eresteck ich , A G A D , BOZ.
1603, s. 126— 120.
13 K. L ipski do A. Z am ojskiego, 16 1X 1774, ibid., nr 1203, k. 16; In terw en io w a ł sam król, b ezsk u teczn ie, ibid., nr 1745, k. 1—2, nr 1796, k. 1— 3.
260 R yszard O rłow sk i
1 d latego jeszcze w r. 1780 p osłow ie na sejm ie dom agali się pertraktacji z w ład zam i rosyjsk im i w sp raw ie rekom pensaty.14
W r. 1776 k lu cz b eresteck i p rzyn iósł 67 640 zł 22 gr dochodu. T yleż sam o jednak w y n io sły w yd a tk i na gospodarkę tego m ajątk u .15 W 1778 r. na teren ie k lu cza znajdow ało się 462 gospodarzy, k tórzy odrabiali pań szczyznę sprzężajem i p ieszo.16 P ew n e w yob rażen ie o św iadczeniach tam tejszych ch łopów daje p oniższe zestaw ien ie. Brak danych n ie pozw ala jednak na szczegółow szą ch arak terystyk ę sy tu a cji m aterialnej chłopów w kluczu beresteckim .
P rosp erow ały tam 3 folw ark i. N a terytoriu m dóbr zn ajd ow ały się 2 au sterie w B eresteczk u i karczm a w P leszów ce, gd zie szynkow ano trunki n ajczęściej sprow adzane z O rdynacji Z am ojskiej. W B eresteczku b y ł skład s o l i 17, z którego k orzystali m ieszk ań cy n a w et od ległych oko lic. W S trzem ilczu zaś znajdow ał się browar i gorzelnia, w m ałym stop n iu zaspokajające lokaln e potrzeby.
Tab. 2. W yw óz zboża z k lu cza b eresteck ieg o w 1777 r. T ransport of corn from th e B eresteczk o e sta tes in 1777
F o lw a rk i P szen icy korcy Ż yta k orcy L egu m in fa sk i J agły k orce 1. B ^ restecki ... 10 2. S t r z e m i l s k i ... . ' . . 432 36 3. O s t r o w s k i ... 44 R azem . . . . . . . 1202 44' 10 36
S ytu acja m aterialna ch łopów w kluczu beresteckim , jak w yn ika z fragm en taryczn ych danych źródłow ych, b yła niekorzystna. S karżyli się oni przede w szy stk im na nadużycia fu n kcjon ariuszy gospodarczych. Z darzały się w yp ad k i zb iegostw a. N ajbardziej dał się im w e znaki M i chał Turzański, skarbnik inflancki — d łu g oletn i rządca. Sprawę jego liczn ych p rzew inień p rzekazał A ndrzej Zam ojski sądow i grodzkiem u
14 D iariu sz sejm o w y r. 1780. Z protokółu R ady N ieu sta ją cej, s. 62.
15 P ercep ta i ek sp en sa p ien ięd zy z p ro w en tó w k lucza b eresteck ieg o , 1, 24 VI 1775 _ 24 VI 1776, A G A D , BOZ, nr 1606, k. 43.
16 O siad łości i p ań szczyzn a p oddanych k lu cza b eresteck ieg o na czerw iec 1778,
ibid., nr 1331, k. 17.
17 N a koszt A. Z am ojsk iego rozpoczęto tam w r. 1782 b u d ow ę dużego m a g a zy n u soln ego. U m ow a m ięd zy K ró lew sk ą S oln ą K om ercjaln ą K om p an ią i A. Z a m ojsk im , w B rodach, 19 II 1782, ibid., nr 1348, k. 1.
w Ł ucku.18 Na długiej liście nadużyć Turzańskiego najczęściej p ow ta rzały się ak ty bicia chłopów, zm uszanie ich do pracy ponad siły, b ez
w zględn y w y z y sk i brutalne ingeren cje na w si.
K w estię uregulow ania b ytu chłopów w tym kluczu u siłow ał rozw ią zać A. Zam ojski przez oczynszow anie. Zaczął od chłopów w S rzem il- czy.19 Dotąd eksploatacja dóbr i stosunek dworu do chłopów na tym te renie nie od biegały od system u stosow anego w O rdynacji Z am ojskiej.20
Z dóbr beresteckich u siłow ał Andrzej transportow ać zboże i n astęp nie spław iać je do Gdańska aż z K azim ierza nad W isłą.21 R ozm ow y na ten tem at prow adził z bratem Janem Jakubem w licznej korespondencji. D ochow ały się ślad y transakcji handlow ej z kupcem W iktorem w G dań sku z 1775 r. Andrzej otrzym ał w ów czas za sprzedane zboże 3 784 zł. Z aległą sum ę 593 zł zw rócił mu W iktor w czerw cu 1776 r.22 W n astęp nym roku zaś w yw iezion o z klucza beresteckiego ilość zboża w ykazaną w tab eli 2.23
N ależy w ątp ić w m ożliw ość w ięk szych i częstszych transportów p ło dów roln ych z dóbr beresteckich, tak z uw agi na odległość, jak i w y d o l ność gospodarczą tego m ajątku. W ostatnich bow iem dziesiątkach lat X VIII w . w sie tam tejsze, prócz opisanych zniszczeń, n aw iedziła k lęska zarazy. Z tych pow odów jeszcze w r. 1799 nie udało się zagospodarować opuszczonych gruntów .24 M imo to jednak A. Zam ojski starał się spro w adzać z tam tych dóbr zboże na spław . M iędzy innym i św iad czy o ty m 18 W ypis z k siąg grodzkich, 181X 1766, C G IA U SSR , fm 256, 1, nr 1149, k. 16— 18; Ś led ztw o w sp ra w ie u cieczki 29 chłopów , 29 V 1787, ibid., k. 1—4.
19 P rzep is prawTa poddanym strzem ileck im , 20 III 1779, W A PL, AOZ, 1527, k. 23v— 25v\; In stru k cje gospodarcze..., t. II, s. 256— 259.
20 Por. In stru k cję dla ekonom a dóbr B eresteczko, 20 II 1777, In stru k cje go sp o darcze dla dóbr m agnackich i szlach eck ich z X V III—X I X w ieku. W yd. B. B a r a n o w s k i , J. B a r t y ś, i T. S o b c z a k , W rocław —W arszaw a—K rak ów 1963, t. II, s. 252— 256; R. O r ł o w s k i : Poło żenie i w a l k a k la s o w a c h ło p ó w w O r d y n a c ji
Z a m o j s k i e j w d ru g ie j p o ło w i e X V I I I w ie k u , L ublin 1963, s. 106 i n.
21 W K azim ierzu m ieli Z am ojscy dw orek i sp ich lerz na zboże, które sp ło n ęły w le c ie 1785 r. A ntoni N ied zw ied zk i do A. Z am ojskiego, z K azim ierza, 13 V III 1785. CG IA U SSR , f. 256, 1, nr 1923, k. 1.
22 A ndrzej do J. Jakuba 29 I 1775 i 6 VI 1776, ibid., nr 1539, k. 34 i nr 1627, k. 67.
23 P. S zy d ło w sk i do A. Z am ojskiego, 2 1 IX 1776, ibid., nr 1552, k. 6.
24 Roch C h yliń sk i do A lek san d ra Z am ojskiego z B eresteczk a, 26 I 1799, A G A D , BOZ, 1828, s. 1— 5; O zasięgu strat na sk u tek zarazy patrz m. in. E. A. Z a g ó r ó w - s k i ; E k o n o m ic ze sk a ja politik a P o tio m k in a w N oworosii. „Ż urnał N a u k o w o -D o slid - czich K atedr M. O d esi”, 1926, nr 2, t. II, s. 1—4; A. I. B a r a n o w i c z : C h o z ia j-
s t w o j o l w a r k a na ju g i e W o ł y n i w X V I I I w. Iw:] M a t ie r i a ły po is to rii z i e m l e d ie l ija S S S R , M oskw a 1952, sb. I, s. 411 i n.; V. A. M a r k i n a: M a g n a t s k o je p o m i e s t j e p r a w o b i e r i e ż n o j U k r a i n y w to r o j ,p o l o w i n y X V I I I w ie k a , K ije w 1961, passim .
2 6 2 R yszard O rłow ski
fakt, iż w sądzie p o w iatow ym w D u b nie toczył się proces ordynata Z a m ojskiego z k up cem E giertem o za leg łe su m y ze sprzedaży p szen icy b e- resteckiej w r. 1794.25
W iadom ości na tem at losów dóbr b eresteckich u ryw ają się na o sta t nich d ziesiątkach lat X V III stu lecia. Śm ierć A . Z am ojskiego w 1792 r. i sk om plikow ana sy tu a cja p olityczn a po Insurekcji K ościuszkow skiej n ie sp rzyjały bezpośrednim kontaktom ordynatów z tym i dobrami. S zu kano okazji do sp rzedaży tego m ajątku. N a początku X IX w. klucz b ere- steck i k up ili P latero w ie.26
W spom nieliśm y, że A. Zam ojski d ążył do u regu low an ia położenia m a terialnego w łościa n w k lu czu beresteckim . Chciał to uzyskać przez oczy n - szow an ie poddanych. Znana jest działalność A ndrzeja Z am ojskiego na polu oczynszow ania w łościan . R ozw inął ją w latach 1760— 1779 i objął nią n astęp u jące m ajątki pryw atne: K utno (1751 r.), B ieżu ń (1760 r.), M agnuszew (1777 r.).27
N astęp n y etap reform czynszow ych A. Z am ojskiego d o ty czy ł w łaśn ie dóbr b erestckich.28 U staw ą z marca 1779 r. zw oln ił on m ieszkańców m ia
steczka S trzem ilcze od p ań szczy zn y i robocizn, które od byw ali na tam tejszy m folw arku . P rzeliczy ł w szy stk ie św iad czenia na p ieniądze i m im o że z obrachunku sum a przekraczała około 70 zł, „z osobliw szej ku pod d anym łaskaw ości” u stalił n astęp u jące stawki: z gruntu dniow ego (ok.
12 m orgów oraz 1/2 m orga ogrodu i łąki) 20 zł. O kreślił także bliżej sposób pom iarów gru n tow ych .
Z iem ię d aw ał chłopom „po w ieczn e cza sy”, p ozw alając na dow olne d ysponow anie nią, jednakże ty lk o w granicach dóbr b eresteckich. Za strzeg ł rów nież, że n iezależn ie od tego, w czyich rękach znajdzie się z ie m ia, ciążące na n iej p ow inn ości czyn szow e m uszą być regularnie sk ła dane na rzecz w ła ściciela.
Z achow ał d ziesięcin ę pszczelą, którą za m ien ił na opłatę 8 zł od pnia oraz oczkow e po 15 gr od każdego pnia, je śli pasieka liczy ła ponad 10 pni. Staw szczyzna, cz y li opłata za ło w ien ie ryb, pozostała n iezm ieniona. K aż dy z gospodarzy robił 12 szarw arkow ych dni w roku i na życzen ie 25 A G A D , BOZ, 1828, s. 19— 25; O k on tak tach h a n d lo w y ch B eresteczk a z G d ań sk iem n a d m ien ił Z. G u i d o n : Z w i ą z k i h a n d l o w e d ó b r m a g n a c k ic h na p r a w o
b r z e ż n e j U k ra in ie z G d a ń s k i e m w X V I I I w i e k u , Toruń 1966.
26 B ibl. A N w e L w o w ie, f. S a p ieh ó w , teka 97.
27 R. O r ł o w s k i : O czyn szow an ie w ło ścia n w dobrach A n d rzeja Z am ojsk iego, A nn. U niv. M ariae C u rie-S k ło d o w sk a , sectio H, vol. I, L ublin 1967, sś. 119— 140.
28 W yprzedził w ię c w tym za k resie in n y ch feu d a łó w . Por. W. S e r c z y k :
W łość h u m a ń s k a w d r u g i e j p o ł o w i e X V I I I w i e k u (z p r o b l e m a t y k i s p o łe c z n e j i g o s p o d a r c z e j), „Z eszyty N a u k o w e U J ”, P ra ce h isto ry czn e, 1961, z. 5, s. 75— 100 oraz id.: P r o j e k t y i r e a l iz a c j a r e f o r m g o s p o d a r c z y c h w do b ra ch S t a n i s ł a w a S z c z ę s n e g o P o to c k i e g o na U k r a in i e p r a w o b r z e ż n e j , ibid., 1962, z. 9, s. 103— 120.
dw oru jeźd ził raz jeden do Zamościa. J eśli w ła ściciel trzym ał w tych dobrach bydło, to oddaw ano z gospodarstwa 3-dniow ego furę słom y, od pow iednio m niej składali jedn o- i dw udniow i.
P ow ołał samorząd, tzw. starszyznę „z ludzi słusznych i od p ospólstw a w y b ran ych ”. Na czele starszyzn y stał w ójt. Organ ten posiadał duży za kres czynności i kom petencji. Samorząd spraw ow ał w ym iar sp raw ied li w ości, dbał o stan m iasteczka i m iał pilnow ać, b y w łościan ie gospoda row ali dobrze i nienagannie w y w ią z y w a li się z pow inności na rzecz dw o ru. Do zadań starszyzn y należała opieka nad w dow am i i sierotam i, przy czym do pom ocy w yznaczała ona opiekunów spośród k rew nych, w razie ich braku ,,ludzi osiadłych i sum ienia dobrego”. Zam ojski zastrzegł so b ie prawo zw oln ien ia członków starszyzn y z urzędu w razie działania na szkodę podopiecznych. W skazał także na zasady, którym i m ieli się k ie row ać człon k ow ie samorządu.
„Starszyzna grom ady w rozsądzeniu spraw w zględ n ością, a tym bardziej ja k ow ym datkiem lub obietnicą uw odzić się ,nie będą, a le zarów no d a sąsiada i obcego, dla k rew n eg o i cudzego, dla bogatego i ubogiego sp ra w ied liw o ść podług B oga i su m ien ia zach ow ają, w czym jeżelib y o złe na sw y m u rzędzie sp ra w o w a n ie się przek on an i b yli, z naganą p rzyzw oitą z urzędu zrzuceni zostan ą.”
W szelkie transakcje obrotu ziem ią ew id en cjonow ał pisarz grom adzki w odpow iedniej księdze, przechow yw anej u w ójta. Za spraw ow anie sw ych , jak się okazuje licznych, czynności członkow ie starszyzn y zw ol n ie n i b yli od szarw arków , stróży, podwód do Zamościa i składania słom y .
R esztę pow inności czynszow ych spełniali tak samo, jak pozostali m iesz k a ń c y S trzem ilczy.29
N iestety , podobnie jak w w ypadku dóbr m agnuszew skich 30, nie zna m y skutków reform czynszow ych beresteckich. Charakter reform beres- teckich zbliżony był do tych, które podjął Zam ojski w sw oich dobrach dziedzicznych. O graniczoność tych reform polegała przede w szystk im na braku w olności osobistej chłopów, n ieuregulow aniu zagadnienia w łasności ziem i na korzyść poddanych i zachow aniu przez w łaściciela propinacji oraz szeregu darm owych feud alnych usług w łościańskich.31
N a leży jednak podkreślić, że w łaściciel klucza beresteckiego jako p ierw szy wśród m agnatów polskich przez oczynszow anie chłopów toro w a ł niejako drogę n ow ym stosunkom ekonom iczno-społecznym w atm o sferze niem al pow szechnej niechęci. S tał się naw et wzorem , z którego 29 U staw a o oczyn szow an iu m iasteczka Strzem ilcze, 20 III 1779 [w:] In tru k -c j e gospodar-cze..., t. II, s. 256— 259.
30 O r ł o w s k i : O c z y n s z o w a n i e icłościan..., s. 134— 135. 31 Ibid.. s. 139— 140.
2 6 4 R yszard O rłow sk i
k orzystali później reform atorzy stosunków agrarnych w P olsce w X IX w iek u .32
Trzeba rów nież zaznaczyć, że A. Z am ojski zm ierzał do zreform ow a nia szk oły w B eresteczk u, prow adzonej przez tryn itarzy. S pecjaln y do k um en t z 1783 r. urządzał tę szkołę w duchu reform K om isji Edukacji N arodow ej.33 T ryn itarze b eresteccy w p raw d zie p rzyrzek li w p row ad ze n ie zm ian zw łaszcza w zak resie w y ch ow an ia m łod zieży w duchu ob yw a telsk im , ale w izytator K om isji Edukacji N arodow ej — G arycki skarżył się, że gdy sta w ił się w B eresteczk u, zastał szk ołę p ustą.34 T rynitarze bow iem , w ob aw ie przed w izyta cją , zw oln ili m łodzież do dom ów. Za p ew n e tak, jak w różnych regionach Polski, uczono tam nadal po starem u. Р Е З Ю М Е Работа представляет собой некоторые данные для знакомства с с о циально-экономическими отношениями в одн ом из комплексов лати- фундиальных имуществ семьи Замойских на Украине, так называемых берестечковских имуществ, в другой половине XVIII в. Работа основана пр еж де всего на материалах, хранящихся в Государственном истори ческом архиве в Киеве, которые д о сих пор не были полностью исполь зованы польскими исследователями. S U M M A R Y
The p resent paper is a contribution to the k now ledge of socio-econom ic conditions in one of the latifu n d ian estate com p lexes of the Z am oyski fa m ily in U kraine — th e so-ca lled B eresteczk o estates from the second h a lf of the 18th century. T he article is based on the source m aterials of the S tate H istorical Record O ffice in K iev, w h ich up to now have n ot b een fu lly ex p lo ited b y P o lish research w orkers.
32 A. Z a m o j s k i : O c z y n s z o w a n i e w ło ścia n , „R oczniki G ospodarstw a K r a jo w e g o ” 1844, s. 23 i п.; H. B r o d o w s k i : T o w a r z y s t w o R o ln ic ze H r u b ie s z o w s k ie , W arszaw a 1956, ss. 14— 18; J. W i l l a u m e : W i e ś lu b e l s k a p r z e d u w ła s z c z e n ie m , L u b lin 1964, ss. 97— 100.
33 Por. o ry g in a ln y d ok u m en t w y d a n y przez K E N w W arszaw ie z 6 IX 1783 r., C G IA U SSR , f. 256, 1, nr 1873, k. 1.
34 K s. D o m in ik do A. Z am ojsk iego z B eresteczk a , 2 X II 1783, A G A D , BOZ, 1810, s. 1— 3; H. P o h o s k a : W i z y t a t o r o w i e G e n e r a ln i K o m i s j i E d u k a c ji N a r o d o
w e j , L ublin 1957, s. 141, 318.
Pap. druk. sat. III k l. 80 g F orm at B5 (70X100) Stron druku: 8 A n n a les UMCS, L u b lin , 1970 D ru k a rn ia U n iw e r sy te c k a w L u b lin ie Zam . nr 291 z dn. 24.XI.19701
