M A T E R I A Ł Y
STEFAN KRZYSZTOF KUCZYŃSKI
Projekt godła państwowego z 1831 r.
D nia 25 stycznia 1831 p od naciskiem m an ifestującego ludu W arsza w y Sejm uchw alił detronizację M ikołaja I i ogłosił niepodległość P o l ki; znaczyło to defin ityw n e zerw anie z caratem . W tej sytu a cji zacho dziła potrzeba oficjaln ego odrzucenia godła i innych sym boli K rólestw a P olsk iego oraz w prow adzenia n ow y ch znaków w yrażających n iezaw isły b yt polityczn y kraju. D aw ne godło — czarny orzeł d w u g łow y R osji z orłem polskim na piersi — zostało zresztą spontanicznie odrzucone już w pierw szych dniach powstania. Zastąpił je , zarów no na pieczęciach w iększości w ładz i urzędów , ja k i w popularnej sym bolice pow stańczej w izerunek orła polskiego lu b orła złączonego na tarczy z Pogonią. K w e stii godła nie n orm ow ała jednak żadna ustawa. D opiero detronizacja M i k ołaja I stw orzyła sposobny m om ent do oficjaln ej zm iany tego sym bolu. Dnia 19 lutego 1831 Rząd N a rod ow y w w ykonaniu artykułu 7 u ch w a ły sejm ow ej z 29 stycznia w prow ad ził n o w y w zó r godła na p ieczęcie u rzędow e: „N a przedzielonej tarczy zn ajdow ać się m a O rzeł bia ły i P o goń w czerw on ym polu, ponad tarczą korona królew ska, a w górnym p olu napis «K rólestw o P olskie» u spodu zaś nazw isko w ła dzy” 1. W cze śniej jeszcze, 10 lutego, M ennica W arszawska otrzym ała polecen ie w y konania stem pli do m onet z n ow ym godłem K rólestw a w edłu g p o w yższego w z o r u 2. 6 lutego w prow ad zon o w w ojsku n ow e chorągw ie, tj. O rły P olskie — jak za czasów K sięstw a W arszaw skiego — w m iejsce daw nych, na k tóre złożono przysięgę w iern ości c a r o w i3. D zień później S ejm uchw alił w prow adzenie kokardy n a rodow ej w barw ach b ia ło-czer- w o n y c h 4. 17 lutego Rząd N arodow y nakazał znakow ać papier stem plo w y w izerunkiem Orła i P ogon i zamiast dotychczas stosow anych cy fr cesarskich 5.
P odob n e do n ow ow prow ad zon ego godła w zo ry herbu z O rłem i P o gonią, ale na ta rczy czterop olow ej (O rzeł i P og oń w polach naprzem ian- ległych ), m iał przedłożyć R ządow i N arodow em u Joachim L elew el w p ro jek tach stem pli do m onet. Jeden z nich — ja k podaje Stanisław B arzy- kow ski — w m iejsce koron y nad tarczą m iał czapkę frygijską, n akrycie
1 AGiAD, Władze -centralne powstania 18.30/31 r., poszyt nr 502: „Akta tyczące się stempla i pieczęci Rządu Nar,odowego”, k. 1.
2 W . T e r l e c k i , M en n ica W a rsza w sk a (1765— 1966), Wrocław— Warszawa—
Kraków 1970, s. 117.
3 A G A D , Władze centralne powstania 1830/31 r., poszyt nr 276: „O sztandarach dla Woyska Polskiego”, k. 1.
4 S. R u s s o c k i, S. K . K u c z y ń s k i , J. W і 11 a u m e, G od ło, b a rw y i h y m n
R z e c z y p o s p o lite j. Z a rys d z ie jó w , Warszawa 1970, wyd. II, s. 155.
5 A G A D , Władze centralne powstania (І8ЗО/З1І r., poszyt nr 313: „Względem opłaty stempla” , k. 17.
94 S T E F A N K . K U C Z Y Ń S K I
g łow y, które rew olu cja francuska w yniosła do rangi sym bolu w olności®. P rz y ję to jednakże koronę królew ską nad tarczą, jak rów nież utrzym ana została nazw a „K ró le stw o P olsk ie” , gdyż — jak o głoszon o — naród p o l ski „u zn aje m onarchię k on stytu cyjną z praw em następstwa w y b ra ć się m ającej rod zin y ” .
O ryginalny p rojek t L elew ela nie b y ł odosobnioną próbą w zbogace nia sym boliki godła K rólestw a Polskiego. W czasie g d y O rzeł i P ogoń na tarczy dw udzielnej zw ieńczonej koroną p r z y ję ły się ju ż pow szech nie w znaczeniu znaku n arodow ego narodził się n o w y projek t godła. 15 czerw ca 1831 W ojciech Jastrzębowski, u czon y przyrodnik, adiunkt historii naturalnej U niw ersytetu W arszaw skiego, członek Tow arzystw a P rzy ja ciół Nauk, późn iejszy profesor Instytutu A gron om iczn ego w M a- rym oncie, w pow staniu zaś prosty żołnierz artylerii G w ardii N arodow ej 7, przesłał p o d adresem Rządu „M y śl w zględem nadania h erb ow i K ró le stw a odpow iedn iego charakteru du ch ow i narodow em u i postępow i cy w i liza cji” 8. W m em oriale tym Jastrzębow ski stw ierdzał potrzebę dodania do w izerunku Orła i P ogon i n o w y ch sym boli i em blem atów , które w y rażając „cz y m duch nasz n a rod ow y g oreje i co czynam i naszym i okazu je m y ” przedstaw iałyby naocznie „rze te ln y obraz ducha n a rodow ego i w zn iosły cel obecn ego naszego pow stania” . D o „M y śli” dołączony był p rojek t graficzn y godła, obecnie n iezachow any p rz y r ę k o p isie 9. O bjaśnie nia zawarte w tekście m em oriału pozw alają jednak od w torzy ć w izeru nek godła w edłu g projektu Jastrzębow skiego.
Tarcza h erbow a z Orłem i P ogonią m iała b y ć obw iedziona napisem,, k tóryb y odpow iadał „zaszczytnem u uznaniu P olsk i przez narody za przed m urze czyli tarczę E u ropy” ; zapew ne m iał to b y ć napis w rodzaju „A n te - m u rale” , „P ropu gn acu lu m fid e i” lub „S cu tu m Christianitatis” . Na s z y i Orła zwieszać się miała księga praw ze skruszonym o nią grotem ; ozna czać ona miała „odw ieczn e praw a narodu polskiego, stanow iące n ieprze- b ity jeg o puklerz przeciw ko ob cym na zagładę je g o zam achom ” a także „w yzn an ie narodu polskiego, że tylk o w doskonaleniu k ra jow y ch insty tucji, a nie w pod bojach upatruje rękojm ię sw ego przyszłego szczęścia” . W szponach O rzeł trzym ał zduszone żm ije, co w yrażało „w ro d z o n y na rod ow i polskiem u w stręt ku złem u i zapał do w ytępienia n iepraw ości” . W P ogon i rycerz na koniu w znosił gałazkę oliw n ą zamiast m iecza, k tóry zw ieszał się lu źn o z praw ej ręki; sym bolizow ało to „pragn ien ie narodu polskiego oglądania trw ałego p ok oju w Europie i gotow ość je g o bron ie nia” . Tarczę na lew ym ram ieniu rycerza zdobił krzyż, znak 'zbawienia,, k tóry m iał przypom inać zasługi P olski i L itw y dla chrześcijaństw a.
W pow yższym projekcie godła odnaleźć m ożna w yrażone językiem sym boli, ślady tego sam ego utopijn ego program u, k tóry zaw arł Jastrzę bow ski w traktacie pt. „W oln e chw ile żołnierza polskiego, czyli m yśli “ S. B a r z y k o w s к i, H isto rya p ow sta n ia listo p a d o w eg o t. II, Poznań 1883^ s. 247.
7 Por. biogram Wojciecha Jastrzębowskiego w : P o ls k i S ło w n ik B io g ra ficzn y t. X I, s. 73 n.
8 Tekst zachowany w A G A D , Władze centralne powstania 1830/31 r., poszyt. nr 332: „Względem stępia pieczęci i pieniędzy”, k. 26— 27v. Omówiłem go krótko· w artykule pt. N iezn a n y p r o je k t g od ła p a ń stw o w eg o z 1831 r., „Biuletyn Numizm a
tyczny” nr 1(49), Ü07O, s. 5— 8.
9 Rysunku tego, ani żadnych o nim wiadomości, nie przynoszą też materiały biograficzne Wojciecha Jastrzębowskiego przechowywane w Archiwum PAN w Warszawie (Spuścizny, sygn. 26).
P R O J E K T G O D Ł A Z 1831 R .
0 w ieczn ym przym ierzu m iędzy narodam i u cyw ilizow a n ym i” , złożon ym 1 m aja 1831 sekretarzow i T ow arzystw a P rzyja ciół Nauk w W arszaw ie 10. Część tego traktatu, zaopatrzona w szyderczy w stęp i zakończenie, na śladujące m anifesty cesarskie — „M y z łaski najłaskaw szego M ikołaja I najszaleńsi bu n tow n icy polscy, najzaciętsi n ieprzyja ciele królów , n a jz a - pam iętalsi bu rzyciele praw boskich i sp ołeczn ych ” , była ogłoszona dru kiem w m aju 1831 r .11. W traktacie tym deklarow ał się Jastrzębow ski jako zdecydow an y pacyfista, przeciw nik w o je n zaborczych, postulow ał stw orzenie w ieczn ego przym ierza państw i n a rodów E uropy zw anego K o n gresem . O rganizacja ta opierać się m iała na trw ałym p ok oju i bezw zględ nym poszanow aniu praw w szystkich narodów , na zasadach powszechnejs rów n ości i w olności. D la przyszłego przym ierza państw Jastrzębow ski opracow ał projek t „k o n sty tu cji” . P aragraf 75 głosił: „G od ła czy li h er b y n arodów nie będą odtąd n osiły żadnych znaków, przypom in ających okrutny, k rw iolew n y system at w iek ów barbarzyńskich. M iecze, w łó cz nie i same postacie drapieżnych zwierząt, jak oto lw ów , orłów itp. prze m ienione zostaną na postacie in n ych istot lu b rzeczy, zdolnych obudzać łagodne i szlachetne uczucia, albo przypom inać szczególny ja k i charak ter narodu, k tóry tak ow y znak za godło sw oje obiera” 12.
Z głoszon y przez Jastrzębow skiego projek t godła K rólestw a P olskiego poprzez sym bolikę księgi p ra w na piersi O rła i gałązki oliw nej zamiast m iecza w ręce P ogoni, naw iązyw ał do p ow yższego paragrafu „k o n sty tu c ji” przym ierza państw. B y ły to w przekonaniu autora em blem aty odpo w iadające je g o k on cepcjom „postępu cy w iliza cji” , g d y w yobrażenia Orła i Pogoni, a także zduszonych żm iji w szponach Orła i znaku krzyża na tarczy jeźdźca w P ogoni, m iały odpow iadać „d u ch o w i n a rodow em u ” .
Postulat zm iany godła K rólestw a P olskiego, zatw ierdzonego uchw ałą sejm ow ą, godła ju ż u trw alonego w św iadom ości społecznej, pod obn ie jak głoszenie w „W o ln y ch ch w ilach ” haseł p acyfistyczn ych w w arunkach to czącej się w o jn y w yzw oleń czej, nie m o g ły zyskać ani szerszego oddźw ię ku, ani też poparcia władz. 19 czerw ca 1831 r. Rząd N arodow y, n ieco form alistycznie, odpow iedział Jastrzębow skiem u, że „stanow ienie [w przed
m iocie godła — przyp. S. K. K.] n ależy do w ła dzy praw odaw czej i k on - stytującej a zatem w y ch od zi z zakresu w ładzy rządzącej, raczy przeto Szanow ny P oda ją cy udać się z projek tem sw oim do Sejm u, za pośred n ictw em k tórego z człon k ów Izb, czy to Senatorskiej, czy Poselskiej w k o m isjach sejm ow ych zasiadających, w k tórym to celu i podany rysunek nin iejszym się zw raca” 1S. W diariuszu Sejm u 1831 r. brak śladu, aby p rojek t Jastrzębow skiego b y ł w y n iesion y na foru m sejm ow e. Z apew ne sam autor odstąpił od n iego w okolicznościach, gdy pow stanie n arodow e zaczynało przeżyw ać kryzys.
10 Oryginał w AG-AD, Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Warszawie, poszyt nr 78: „Varia” , k. il— 34.
11 Całość wydał ponownie J. I w a s z k i e w i c z , N ieznan y polski p ro jek t w ieczn eg o p ok oju , „Polityka Narodów” t. IX , 1937, z. 4, s. 369— 389 (por. także streszczenie tegoż przez J. I w a s z k i e w i c z a , N iezn any p olsk i p ro jek t L igi N a rod ó w , „Kurier Warszawski” nr 311 z 12 listopada 1®26, s. 4— 6). Por. również ko mentarz M. M u s z k a t a, P oglą dy W o jciech a Ja strzęb ow sk iego, żołnierza p o w stania listopadow ego na sp raw ę „w ieczn eg o p ok oju ” , „Studia i materiały do hi storii polskiej sztuki wojennej” t. I, s. 292— 301.
12 Cyt. według J. I w a s z k i e w i c z a , N iezn an y polski p ro jek t w ieczn eg o p o k oju , s. 396.
•96 S T E F A N K . K U C Z Y Ń S K I
T ym czasem w oczekiw aniu na rozpatrzenie sw ego m em oriału 18 czer w ca 1831 W ojciech Jastrzębow ski zanosił do Rządu N arodow ego „J esz cze jedną m yśl w zględem herbu K rólestw a ” . W piśm ie tym nie zgłaszał ju ż tak radykalnych zmian w izerunku godła. Z w racał ty lk o uw agę, „iżb y się to bardzo zgadzało z praw idłam i dobrego gustu, g d y b y w głów n ym m iejscu tak sali tron ow ej, ja k poselskiej [na Zam ku — przyp. S. Κ . Κ .], jed en tylk o herb K rólestw a składający się z Orła i P og on i m óg ł b y ć um ieszczony, a tarcze na k tórych się teraz w sali tronow ej liczne O rły i P ogon ie osobno znajdują, żeby zostały pośw ięcon e na inne em blem ata, oznaczające najzaszczytniejsze p rzy m ioty N arodu P olskiego, które hi storia m u przyznała, i które w nim następnie rozw inąć się m ogą. Z osta w ion e próżne tarcze pobudzać będą naród do n ow y ch usiłow ań w u zys kaniu n ow y ch zaszczytów , przed św iatem ” 14. W post scriptum dodawał, że „d o b rz e b y było, g d y b y O rzeł biały i P ogoń zawsze i w szędzie zn aj dow a ły się nierozdzielne, tak jak są nierozdzielne serca i dusze P ola k ów i L itw in ów ” . K o ń czy ł zaś ogólniejszą uwagą, że „p ow ierzch ow n e znaki w alk i w yw ierają w p ły w na serce i um ysł człow iek a” . Na pism o to Ja strzębow ski nie otrzym ał odpow iedzi.
Zaw arty w niżej ogłoszonej „M y śli” projek t godła K rólestw a P o l skiego, rów n ie u top ijn y i fantastyczny ja k idee społeczne i polityczn e W o jcie ch a Jastrzębow skiego, w yrastał jednak ze szczerych pobudek pa triotyczn ych . O party na w zn iosłych ideałach hum anizm u stanow i inte resującą, w artą dziś przypom nienia próbę w zbogacenia sym boliki godła państw ow ego Polski. O brazuje też w ym ow n ie, ja k różne m yśli i prag nienia w iązały się z tym znakiem.
PROJEKT G O D Ł A KRÓLESTW A POLSKIEGO W OJCIECHA JASTRZĘBOWSKIEGO
W a rsza w a , 15 c z e r w c a 1831 O r . A G A D , W ła d ze cen tra ln e p ow sta n ia 1830131, p o s z y t nr 322: „ W z g lęd e m stęp ia .p ieczęci i p ie n ię d z y ” , k. 26— 27v.
Do Najwyższego Rządu Narodowego Polskiego M yśl względem nadania herbowi Królestwa IPolskiego
odpowiedniego charakteru duchowi narodowemu i postępowi cywilizacji. Kiedy sąsiednie nam mocarstwa, które nas rozszarpały, i które teraz czyhają na ostatnią naszą zagładę, mogą stosownie do swego zaborczego ducha przystrajać herby swoje w coraz nowe oznaki podbitych przez siebie narodów, kiedy na do wód swoich barbarzyńskich i dumnych zamiarów, ogarnienia władzy nad światem, mogą w zakrwawione szpony swoich czarnych, drapieżnych i potwornych ptaków, kłaść miecze, pipruny i światy, czemużby i my Polacy nie mogliśmy w pewnym względzie naśladować naszych sąsiadów? Czemużby przez przydanie stosownych do naszego narodowego godła emblematów, nie m o g liśm y naocznemi znakami w y dać tego, czem duch nasz narodowy goreje i co czynami naszemi okazujemy? Rozważenie tej, na pozór małoznaczącej, lecz w istocie ważnej kwestyi, mogłoby przydać nowego blasku naszej sprawie i na oczy niejako wytknąć naszym nie przyjaciołom ich nieprawe względem nas postępowanie i odeprzeć niesłusznie mio tane na nas obelgi i skargi.
P R O J E K T G O D Ł A Z 1831 R .
97 Abym się jaśniej z moich myśli, przed W am i Dostojni Przewodnicy Narodu mógł wytłumaczyć, ośmielam się załączyć tu, niejako na próbę rysunek, wyobra żający godło nasze narodowe z dodatkami i zmianami, jakie stosownie do po wyższych myśli należałoby w temże godle uczynić.
Znaczenie tych dodatków jest następujące:
1°. Napis umieszczony na stalowym obwodzie tarczy herbowej odpowiada owe mu zaszczytnemu uznaniu Polski przez narody za przedmurze czyli tarczę Europy. 2°, Księga praw ze skruszonym o nią grotem zawieszona na piersiach orła białego oznacza naprzód odwieczne prawa narodu polskiego, stanowiące nieprze- bity jego puklerz przeciwko obcym na zagładę jego zamachom, powtóre wyraża taż księga wyznanie narodu polskiego, że tylko w doskonaleniu krajowych insty tucji, a nie w podbojach upatruje rękojmię przyszłego swego szczęścia.
3°. Poduszone żmije w szponach orła białego oznaczają wrodzony narodowi polskiemu wstręt ku złemu i zapał do wytępienia nieprawości.
4°. Podniesiona gałązka oliwna w prawej ręce Pogoni i wiszący miecz u tejże ręki pznaczają pragnienie narodu polskiego oglądania trwałego pokoju w Europie i gotowość jego bronienia.
5°. Znak zbawienia czyli krzyż umieszczony na tarczy Pogoni, przypomina tu wyświadczone przez naród polski i litewski przysługi dla chrześcijaństwa i za razem oznacza gotowość bronienia świętej nauki Zbawiciela przeciwko jej nie przyjaciół,om.
Wszystkie te zmiany i przydatki, jak z jednej strony w niczem nie nadwy- rężają formy odwiecznego naszego godła, tak z drugiej przedstawiając naocznie rzetelny obraz ducha narodowego i wzniosły cel obecnego naszego powstania, m o głyby się stać, jak już nadmieniłem, wympwną i zawstydzającą odpowiedzią na niesłuszne skargi, jakie na nas nieprzyjazne nam mocarstwa, dla usprawiedliwie nia nieprawego względem nas postępowania, przed trybunał opinii świata zanoszą. Zmienione tym sposobem godło narodowe, stając się wiernym i naiwnym por tretem żyjącego teraz polskiego pokolenia, posłuży dla przyszłych pokoleń za wzór do postępowania w doskonałości i pociągnie do naśladowania wszystkie narody dążące do cywilizacji.
Uznanie przez Najwyższy Rząd Narodowy niniejszych uwag za słuszne, stanie się nowym dowodem wzniosłego patriotyzmu i wielkiego sprzyjania cywilizacji Dostojnych Przewodników Narodu Polskiego.
W Warszawie dnia 15 czerwca 1831 roku
niegodny syn Ojczyzny Wojciech Jastrzębowski C[złonek] T[owarzystwa] Kfrólewsko-]
Warszawskiego] P[rzyjaciół] N[auk]
