O próbie wyznaczenia standardów dla polskich bibliotek naukowych

f

----

^

PROPOSITIONS AND MATERIALS

i

Jt

LIBRARY STANDARDS.

Models and experiences

of European Community

Proceedings of the national conference of Polish Library Association and National Library,

Warsaw, December 11th, 2003 WYDAWNICTWO

SBP

STANDARDY BIBLIOTECZNE

Wzorce i doświadczenia

Unii Europejskiej

Materiały z ogólnopolskiej konferencji

Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich i Biblioteki Narodowej Warszawa, 11 grudnia 2003 r.

WYDAWNICTWO

SBP

Krystyna Jazdon Artur Jazdon

O PRÓBIE WYZNACZENIA

STANDARDÓW DLA POLSKICH

BIBLIOTEK NAUKOWYCH

W ystąpienie nasze, przygotow ane konkretnie na dzisiej­ sze spotkanie, nie odpowiada je d n a k bezpośrednio n a jego hasło wywoławcze. N ie prezen tu jem y bowiem - o czym szczegółowo pow iem y - gotowych rozwiązań stosow anych w k rajach U nii E uropejskiej w odniesieniu do bibliotek naukow ych. J e s t natom iast p ró b ą poinform ow ania o p ro ­ w adzonych w ty m zakresie bad an iach w Polsce, w czym naw iązujem y do słów S tanisław a Czajki wypow iedzianych w zagajeniu do dzisiejszego spotkania, a wskazujących wagę i konieczność prow adzenia w łaśnie tego ty p u poszukiwań.

Z agadnienia zw iązane z w ypracow aniem i zastosow a­ niem stan d ard ó w w polskich bibliotekach różnych typów są w o statn im czasie problem am i dość często poruszanym i na naszych spotkaniach, konferencjach oraz w publikacjach. J e s t to zrozum iałe nie tylko w kontekście wejścia do U nii i konieczności przystosowania - podobnie jak wielu innych - i tej sfery życia do obowiązujących w niej przepisów i norm . Stanow i to również w ynik naszego zmienionego podejścia do zarządzania bibliotekam i albo przynajm niej coraz p o ­ w szechniejszej św iadom ości, że pow inniśm y je zm ienić. Przed laty szukaliśm y pew nych norm praktycznie w yłącz­ nie po to, aby przekonyw ać naszych organizatorów do ko ­ nieczności zw iększenia środków przeznaczanych na zakup książek i czasopism oraz dodania nowego e ta tu w związku z rozwojem biblioteki czy w zrostem liczebności obsługiw a­ nej grupy użytkowników. Dziś poszukujem y norm i sta n ­ dardów, aby próbować określać efektywność naszych dzia­ łań oraz poziom zadowolenia naszych czytelników.

O tym , czym te „ n o rm y ” m ają być i ja k je nazwać, d y s­ k u tu jem y ostatnio sporo: „ stan d a rd y ” czy „w ytyczne” ? To p y tan ie pojawia się często1. Pierw sze rozum iane jako n o r­ my, k ry teria, za k tó ry ch pom ocą m ożna m ierzyć i oceniać d z ia ła ln o ść b ib lio te c z n ą , czy p o sz cz eg ó ln e b ib lio te k i i prow adzoną przez nich działalność. D rugie (w ytyczne) m ają c h arak te r m niej obligatoryjny, a bardziej przyszło­ ściowy, wskazując, k tó rą drogą i w jak im kierunku należy podążać. W Polsce - ale okazuje się i n a świecie — tak rozum iane norm y czy w ytyczne były opracow ane w p ew ­ ny m z ak resie w przeszłości; o b ecn ie p ro p o n o w an e są głównie dla bibliotek publicznych i szkolnych. In n e ty p y i g ru p y m a ją się pod ty m w zględem gorzej. U w ag a ta dotyczy także interesujących nas bibliotek naukow ych.

Przegląd dostępnej na ten te m a t lite ra tu ry drukow anej i m ateriałów elektronicznych2 w skazuje wiele dróg poszuki­ w ania rozwiązań, ale przynosi niestety bardzo m ało k o n k re ­ tów, m ogących stanowić dla nas p u n k t odniesienia. U żyliś­ m y sform ułow ania „d o stęp n y ch ” z tego względu, że próby d o tarcia do „w nętrza” w ielu z p ro jek tó w zagranicznych kończyły się niepow odzeniem . N a obecnym e tap ie b a d ań d o tarliśm y w łaściw ie w yłącznie do p e w n y ch ro zw ażań teoretycznych, m etodologicznych. A naliza pew nych a d re ­ sów elektronicznych w skazyw ała bow iem , iż d ru g ą część projektów stanow ią pew ne propozycje wskaźników, lecz d o ­ stęp do nich obw arow any został koniecznością posiadania haseł. Z uwagi na k rótki czas przygotow yw ania tego w y stą ­ pienia haseł tych nie udało się zdobyć i ty m sam ym ow ych u k ry ty ch wskaźników poznać. D ysponujem y więc obecnie, w odniesieniu do bibliotek naukow ych, stosunkowo d u żą ilością publikow anego m ateriału statystycznego. M a te ria ł ten , dostępny w różnej postaci, daje n a m pew ne możliwości obserw ow ania stopnia w ystępow ania określonych zjawisk

1 Por. np. wstęp do: D ziałalność bibliotek publicznych. W yty c zn e

IF LA /U N E SCO . Warszawa 2002 s. 9-10.

2 Zob. zestawienie przygotowane przez L.Derfert-Wolf: Badania e fe k ­

t y w n o ś c i b ib lio te k i s t a t y s t y k a b ib lio te c z n a - z a s o b y s ie c i.

ilościowych (jakościowych w łaściw ie pośrednio) oraz ew en­ tu aln ie tendencji w ystępujących w zakresie ich kształtow a­ nia n a przestrzeni lat. Czy te d a n e statystyczne m ogą być dla nas bezpośrednio przydatne? W ydaje się, że niestety nie. D ecyduje o tym głównie odm ienność warunków, w k tó ­ rych funkcjonują te biblioteki zagraniczne i w Polsce. W spo­ m n ian e zróżnicow anie w arunków to zarówno:

- inne stru k tu ry organizacji nauki i jej instytucji,

- odmienne zasady finansowania,

- zróżnicow anie grup obsługiw anych użytkowników i za­ dań, k tó re biblioteki zaliczane do naukow ych pełnią.

N iem ożność bezpośredniego w ykorzystania do prow a­ dzenia b a d a ń porów naw czych tych zestaw ień statystycz­ nych w ynika również z ogrom nego zróżnicowania owych staty sty k . Jeśli porów nam y zestaw ienia statystyczne pol­ skich bibliotek naukowych sporządzone dla potrzeb G U S-u z zestaw ieniam i np. bry ty jsk ich bibliotek akadem ickich działających w ram ach S C O N U L -u (ale i australijskim i, niem ieckim i, am erykańskim i i innym i), to spoglądam y ja k ­ b y n a dw a różne stan y rzeczy. Szczupłość naszych dotych­ czasow ych zestaw ień z obszernością i zróżnicow aniem tych drugich pokazuje nam w łaściw ie od czego m am y zacząć. D o tego pro b lem u powrócimy.

D rugi niezw ykle w ażny problem stanowi sam o zróżnico­ w anie bibliotek zaliczanych do grupy bibliotek naukowych. Stanow i to problem nie tylko w Polsce, ale na całym świecie. Istn ieją oczywiście próby (np. A R L - Stow arzyszenia B i­ bliotek N aukow ych) prow adzenia bad ań obejm ujących całą tę zróżnicow aną grupę bibliotek. W tym przypadku obej­ m u ją one d an e dotyczące:

- zbiorów (książki, czasopism a, inne m ateriały), - w ydatków (na zbiory, płace, opraw y itd.),

- personelu (liczebność, s tru k tu ra w ykształcenia), - zarejestrow anych użytkowników,

- szkolenia użytkowników,

- św iadczonych usług inform acyjnych,

- u d o stęp n ień (miejscowych, m iędzybibliotecznych).

Świadomość w ystępow ania w spom nianych różnic oraz - z założenia - bardzo ogólny c h a ra k te r wytycznych, pozwala je traktow ać tylko właściwie jako p u n k t wyjścia do o p rac o ­ w ania kw estionariusza naszych badań.

Oczywiście m ożem y posługiwać się w prow adzonych b a ­ d a n ia c h w ytycznym i z aw arty m i w n o rm ie ISO 1 1 6 2 0 . Z nam y j ą wszyscy, więc tylko przypom nim y, iż zaw iera ona sugestie dotyczące metodologii b ad ań , m etodyki grom adze­ nia danych, opisyw ania i in terp retacji w skaźników efek ­ tyw ności bibliotek. N orm a ta, oczywiście zgodnie ze sw ym założeniem i ch arak terem , też nie daje n am bezpośredniego m ateria łu porównawczego.

W spom niana uprzednio złożoność charakteru i funkcji

bibliotek zaliczanych do naukow ych stanowi w zasadzie przeszkodę nie do usunięcia i powoduje niem ożność w y ­ pracowania obszernego zestaw u jednolitych norm i stan ­ dardów dla nich wszystkich. Tak w skali m akro, ja k i skali

m ikro, czyli jednego państw a. S ą tu w ielkie i stare biblioteki uniw ersyteckie, ale i nowe w tej grupie, inaczej zorgani­ zowane i o odm iennych w części zadaniach, biblioteki m ło ­ dych uczelni typu uniw ersyteckiego (podział w badaniach niem ieckich na tzw. stare i m łode uniw ersytety); w ystępuje zróżnicowanie wśród akadem ickich n a ogólne i specjalistycz­ ne (techniczne, rolnicze ja k również z zakresu sztuki); m a m iejsce zróżnicowanie z uwagi na obsługiwane środowisko (ogólną dostępność, ale i w prow adzane ograniczenia czy za­ m knięcie dla określonej, wąskiej grupy odbiorców). W grupie tej odnajdujem y także duże i tradycyjne biblioteki publiczne zaliczone do naukow ych, a z drugiej stro n y m ałe w y s­ pecjalizowane biblioteki PAN-owskie czy instytutów b ra n ­ żowych, instytucji centralnych. To niepełne zestaw ienie b i­ bliotek zaliczanych do naukowych, i ogólne w skazanie ich zróżnicowania uzasadnia przyjętą tezę, iż w ypracow anie je d ­ nakow ych, wspólnych standardów czy norm dla tak rozu­ m ianych bibliotek naukow ych je s t praktycznie niemożliwe. Pow racając do poruszonego n a w stępie problem u, od­ wołajm y się także do dośw iadczeń Ja c k a i A nny Osiewal- skich, którzy podjęli próbę b ad an ia efektyw ności naszych

bibliotek ak ad em ick ich 3. O dm ienny sposób in terp retacji s ta w ia n y c h p y ta ń , n iem o żn o ść u d z ie le n ia o d pow iedzi z uw agi n a b ra k d a n y ch sta ty sty c zn y c h , zróżnicow any sposób zbierania danych w ynikający z braku ścisłego okreś­ lenia, co należy ujmować wyliczając określone dane, spraw i­ ły, że w iele bibliotek nie udzieliło wyczerpującej odpowiedzi a część u dzielało odpow iedzi złych. Oczywiście, m ożna w skazać n o rm ę P N -E N ISO 2 7 8 9 :1 9 9 8 In fo rm a cja i d o ­

k u m e n ta c ja : M ięd zy n a ro d o w a s ta ty s ty k a b ib lio teczn a ,

której zastosow anie ułatw ia zbieranie danych, umożliwiając opracow yw anie statystyk bibliotecznych dla celów sprawoz­ dawczości m iędzynarodow ej. Z bierane i podaw ane przez poszczególne biblioteki d ane statystyczne m uszą być w spo­ sób bezpośredni porów nyw alne. M ów im y o tym dlatego, iż w dotychczasow ych b ad an iach realizow anych obecnie pod egidą K onferencji D yrektorów Polskich B ibliotek Szkół W yższych sp otkam y się nadal z b rak iem odpowiedzi na część p y ta ń w związku z niezbieraniem dotąd określonych inform acji czy... niem ożnością uzyskania ich od w łasnych organów adm inistracyjnych.

Podsum ow ując te n fragm ent rozważań, pow iedzm y iż w chwili obecnej ta k w skali U nii, ja k i w Polsce b ra k s ta n ­ dardów dla bibliotek naukow ych, w tym pew nych, w ęż­ szych ich rodzajów. W naszym przypadku to tak że stan dużego zróżnicowania sposobu zbierania danych statystycz­ n y ch u tru d n ia ją c y p row adzenie b a d a ń porów naw czych i w ypracow anie wskaźników czy norm i standardów, W tym zakresie w ykazujem y, niestety, pew ne opóźnienie w sto ­ sunku do dużej części krajów U nii. W yznaczyło to niejako pierw sze zadanie, którym stało się dążenie do standaryzacji danych.

3 Por.: J. Osiewalski, A. Osiewalska: D ane p rzek ro jo w o -c za so w e

w b a d a n iu e fe k ty w n o ś c i k o s z to w e j b ib lio te k a k a d e m ic k ic h . W: S tandaryzacja k o sztó w w bibliotekach naukowych. Lublin 2000 s.170-

186, oraz A.Osiewalska: P raktyka badań porów naw czych bibliotek

akadem ickich USA i krajów Unii E u ropejsk iej. W: Badania p o ró w ­ n a w cze polskich bibliotek naukow ych. Kraków 2001 s.40-41.

D yskusje środowiskowe, w tym przeprow adzone w r a ­ m a c h zesp o łu roboczego p rz e k o n a ły n a s, że u sta lo n e w przyszłości sta n d a rd y dla b ib lio tek nau k o w y ch b ę d ą m usiały być zróżnicowane dla różnych grup zaliczanych do nich bibliotek, ale rów nocześnie, że m etodologia prow a­

dzonych badań, stosow ana term inologia, sposób w y li­ czania określonych danych w inny być identyczne. W y­

liczone w ten sposób w artości wskaźników, które b ę d ą s ta ­ nowiły podstaw ę do określenia standardów dla określonych typów czy grup bibliotek, b ę d ą mogły być również podstaw ą do określania np. poziom u kształtow ania się ich w zajem ­ nych proporcji. R ozum iem y to tak, że jeśli naw et nie będzie możliwe przyjęcie identycznego w skaźnika dla w szystkich bibliotek, to realne stanie się określenie w skali m akro, że gdy dla danej grupy bibliotek w skaźnik ten w inien wynosić X , dla innej np. Vi X lub 3X.

Przyjm ując założenie, że wskaźniki b ę d ą wyliczane dla różnych grup bibliotek, staw iam y się równocześnie w sy tu a ­ cji korzystniejszej z p u n k tu w idzenia możliwości prow adze­ nia b a d a ń porów naw czych w skali europejskiej czy św iato­ wej. Przenosząc to chociażby n a g ru n t najbliższych n am b ib lio te k u c ze ln ian y c h , m o żem y b o w iem n aw iązy w ać w b a d an iach do w ytycznych IF L A dla bibliotek ak ad em ic­ kich z 1996 r.4. M ożem y również skorzystać z w yników b ad ań porównawczych prow adzonych w 1998 r. przez U nię w ra m a c h p ro g ram u „ L ib E c o n 2 0 0 0 ” czy pow szechnie w Polsce znanych dzięki publikacji SBFJ w ytycznych dla b r y ty js k ic h b ib lio te k a k a d e m ic k ic h 5. W tej o sta tn ie j publikacji zamieszczono również tzw. R ap o rt Folleta oraz opracow anie K om itetu Doradczego S C O N U L ds. budow ni­ ctw a (n o rm a ty w y te c h n ic z n e ). P o d o b n y c h k rajo w y c h

4 IFLA G uidelines M easu ring Quality: International G uidelines

for Perfom ance M easu rem en t In A cadem ic Libraries

5 B a d a n ia U n ii d o stęp n e pod adresem : h ttp ://w w w .lib eco n -2000.org.millenniumstudy. Drugie ze wspomnianych to: G u ideliness

for college libraries: recom m en dation s for perform ance an d resou r­ cing. Ed. B y K.Ennis. Londyn 1995 przedrukowane w wyborze w Z a ­ rzą d za n ie biblioteką. N ajn ow sze kierun ki w bibliotekarstw ie b r y ty j­ skim . Wybór tekstów. Warszawa 1998 s.41-83.

w ytycznych czy propozycji znajdziem y zapew ne więcej. M ożliwe będzie więc porów nyw anie proponow anych przez nas dla polskich bibliotek naukow ych w skaźników i norm z obowiązującymi w krajach Unii. Jednocześnie raz jeszcze podkreślm y, że nie m ogą być one dla nas standardam i goto­ wym i do przeniesienia, z uwagi n a w skazyw aną odm ienność w arunków funkcjonow ania naszych bibliotek naukow ych.

W ychodząc od takich założeń, rozpoczęto w Polsce b a ­ dania, k tó ry ch efektem m oże stać się w przyszłości opraco­ w anie określonych standardów dla bibliotek naukow ych. W szyscy rozum iem y, że nie chodzi tu o stan d ard y związane z opracow aniem np. danych katalogow ych czy bibliogra­ ficznych. T ym się nie zajm ujem y. N ie chcem y również zaj­ m ować się tym , co w swej propozycji uporządkow ania norm i stan d ard ó w Ja c e k W ojciechowski6 nazyw a norm am i or­ ganizacyjnym i. N ie in te re su je n as w łaściw ie s tr u k tu r a bibliotek i nie chcem y budow ać stru k tu ry idealnej czy obli­ gatoryjnej. U w ażam y, że nie m a to sensu w odniesieniu do b ib lio tek n au k o w y ch . C h c em y b a d ać i w ypracow yw ać ew entualne w skaźniki, np. w odniesieniu do liczby persone­ lu zajm ującego się określonym i pracam i czy działaniam i, n ie z a k ła d a ją c je d n a k , że m a on zajm ow ać się nim i w ram ach ta k czy inaczej skonstruow anej struktury. Po­ dobnie czynią to N iem cy w swoich badaniach, choć dość szczegółowo dzielą wyliczone w skaźniki na wyższy i niższy personel biblioteczny, czego m y w chwili obecnej nie robimy. Szczegółowo tak że nie zajm ujem y się właściwie sta n d a r­ dam i konstrukcyjno-przestrzennym i, gdyż w zasadzie ogra­ niczam y te w skaźniki do dotyczących powierzchni oraz licz­ by miejsc w czytelniach p rzypadających na 1 użytkow nika. W ydaje się też, iż nie powinno się zbyt szczegółowo próbo­ w ać w nikać we wskaźniki n a tu ry technicznej (np. liczba kom puterów czy drukarek) i określać n a tej podstaw ie sta n ­ dardów z uwagi n a szybkie zm iany techniczne w ty m za­ kresie. Czy w arto np. próbow ać określać, że na 5 kom

pu-6 Wojciechowski J.: Standardy: t a k i nie. „Bibliotekarz” 2002 nr 10 s. 3-6.

terów m ają przypadać 2 drukarki, gdy dochodzim y obec­ nie do wniosku, że tańsze w eksploatacji (i m niej ich m u si­ m y kupić) są duże m aszyny pozw alające drukow ać siecio­ wo. Skupiam y się natom iast w zasadniczy sposób na w skaź­ nikach finansow o-m aterialnych i usługowych.

K ilk ak ro tn ie w o statn im frag m en cie w spom inaliśm y o Zespole Roboczym i prow adzonych przez niego b a d a ­

niach. Rozwijając krótko ten te m a t przypomnimy, iż bada­

nia zapoczątkow ał zespół bibliotek technicznych, k tó ry w ram ach P rogram u T E M P U S J E P prow adził je w latach 1998-2000. Zaangażow anie tego zespołu oraz obiecujące w yniki7 sprawiły, iż badania te były kontynuow ane przez szerszy już zespół środowiskowy, k tó ry w ostatnim okresie pracuje już jak o Zespół ds. S tan d ary zacji8, pow ołany przez Radę W ykonaw czą Konferencji D yrektorów Bibliotek Szkół W yższych; jego działania są w sp ie ra n e przez M E N iS . W ypow iadający się na te m a t stan d ard ó w J. M aj pisał, że próba ich w yznaczenia to nie zadanie dla m ałego zespołu, pracującego bez „w sparcia” adm inistracyjnego. Sądzimy, że m y jako zespół organizacyjny, inicjujący badania, uzyska­ m y w sparcie reszty dyrektorów bibliotek naukowych, którzy włącza się aktyw nie do w ypełniania a n k ie t i dyskusji na te m a t koniecznych uzupełnień i popraw ek. W ten sposób końcowy efekt stanie się w jakiś sposób efektem wspólnej naszej pracy.

Prow adzone badania skupiały się do 2003 r. na o p raco ­ w aniu właściwego form ularza ankiety, k tó ry byłby form u­ la rz e m u n iw e rsa ln y m , d a jący m się zastosow ać w ró ż ­

7 M.in. publikacje: L. Derfert-Wolf, J. Goc, M. Górski, J. Sobielga:

A n a liza funkcjonow ania b ib lio te k z u w zg lę d n ien ie m w yb ra n ych w skaźników efektyw ności (aspekty finansow e). W: Standaryzacja... op.

cit., s. 37-52; zestaw referatów w publikacji pokonferencyjnej Badania

p o ró w n a w c ze ... op. cit., opracowanych na podstawie zmodyfikowanej

ankiety wspomnianego zespołu

8 Por.: L. Derfert-Wolf, M. Górski: A naliza funkcjonowania polskich

b ib liotek naukowych w Polsce -p r o g r a m do grom adzen ia i p r z e tw a ­ rzania danych. Dostęp: http:// ebib.oss.wroc.pl/2003/48/

n y c h g ru p a c h b ib lio te k n a u k o w y ch , ale ró w nocześnie uwzględniającym ich pew ne zróżnicowanie. Tworząc form u­ larz sięgaliśm y oczywiście do pew nych propozycji stosow a­ nych w k rajach U E . Z akładaliśm y również, że dzięki podję­ tej próbie ujednolicenia term inologii, w skazania wielkości, k tó re należy w odpowiedzi n a określone pytanie ujmować, w skazanie sposobu ich w yliczania, pow staną w aru n k i do właściwego obliczenia wskaźników oraz na koniec, że „zm u­ sim y ” poprzez to wszystkie biblioteki do rozpoczęcia zbiera­ nia n iezbędnych danych statystycznych, których być może do tej po ry nie gromadziły.

A nkieta została przetestow ana na wybranej grupie biblio­ tek , co pozwoliło usunąć dostrzeżone m ankam enty, uprościć czy inaczej zdefiniować pytania, ujednolicić pew ne sform u­ łow ania (np. fundusz dydaktyczny, źródła elektroniczne, użytkownik, użytkownik potencjalny), wskazać jakie wydatki ujm ow ać w konkretnej kategorii (np. wydatki na szkolenia). Do problem ów z ostatniej grupy należał też np. problem ujm ow ania w badaniach zbiorów specjalnych. W staty sty ­ kach tradycyjnych pod tym pojęciem rozumieliśmy i łącznie ujm ow aliśm y dotąd tzw. tradycyjne zbiory specjalne, ja k i normy, patenty. Owocowało to tym , iż najwięcej zbiorów specjalnych w Polsce w ykazują biblioteki techniczne. G dy­ byśm y n a tej podstaw ie mówili np. o nakładach n a konser­ w ację czy ochronę zbiorów specjalnych, uzyskiwalibyśmy co najm niej dziwne wyliczenia. D latego w ankiecie i b ad a­ niach rozdzieliliśmy te grupy m ateriałów. Pow ażnym zagad­ nieniem stało się także w yłączanie lub nie, księgozbiorów dydaktycznych. Część bibliotek nie prowadzi ich jako w y­ dzielonych, część m a je skrom niejsze, a w innych stanow ią dużą część zbiorów. Czy w płynie to na charakter wyliczo­ nych wskaźników? Zdecydowano się nie wydzielać tej k a te ­ gorii zbiorów i ujmować ją łącznie z innymi. Podobnego typu działań podjęto wiele, kom entując dokładnie każde p y ta ­ nie. S tąd kom entarz do ankiety je s t bez w ątpienia obszerny, lecz pozwolić to powinno, w edług nas, na uniknięcie sporej liczby błędów na etapie udzielania odpowiedzi n a ankietę. W ydaje się, iż pew ną część wątpliwości udało się już roz­ wiać. K ilka p ytań - o czym później - czeka jeszcze n a roz­ strzygnięcie.

N ie będziem y dokładnie om aw iać całej ankiety. J e s t ona obszerna, gdyż składa się z 50, w części m ocno rozbudow a­ nych, pytań. Zbudow ana w pew nym zakresie na podstaw ie w sp o m n ian y ch pow yżej w ytycznych, uw zględnia ró żn e zalecenia z nich płynące, dostosow ane je d n a k do naszych realiów. Zam yka się ona w działach:

- P raco w n icy (liczba ogólnie, z p o d ziałem n a w iek , w ykształcenie, obsługę podstaw ow ych sfer działania biblio­ tek i — nieformalnie wydzielonych działów).

- Zbiory biblioteczne (stan ogółem, w pływ y i selekcja w d an y m roku z podziałem n a różne kategorie zbiorów, w ty m także wydzielone zasoby elektroniczne).

- B u d żet (procentow y udział w budżecie wpływów z róż­ nych źródeł i wydatków na różne ich kategorie, rozbite w po ­ szczególnych grupach na dość w ąskie zakresy).

- In fra stru k tu ra (pow ierzchnia, liczba miejsc w czy tel­ niach, liczba PC , sprzęt specjalistyczny).

- U dostępnianie zbiorów (potencjalni i zarejestrow ani użytkownicy, wolny dostęp, katalogi w Internecie, elektroni­ czna rejestracja, liczba u d o stęp n ień i w ypożyczeń, tak ż e m iędzybibliotecznych, godziny otw arcia, średni okres w y p o ­ życzania).

- U sługi inform acyjne (liczba usług tradycyjnych i e le k ­ tronicznych - logowań do baz, czasopism, na stronę W W W ).

- D y d ak ty k a (liczba różnych godzin przeznaczonych n a szkolenia, kategorie objętych nim i użytkow ników ).

- W ydaw nictw a w łasne, bazy d anych w łasne (z podzia­ łem w g zasięgu).

- W spółpraca bibliotek, aktyw ność (liczba k on trah en tó w wym iany, zrealizowane projekty, konferencje i inne imprezy, liczba wyjazdów pracowników, liczba publikacji w łasnych pracow ników ).

W idać więc p ew ną różnicę w stosunku do przyw oływ a­ nych wcześniej propozycji A R L -u.

B ardzo w ażną część an k iety stanow ią dw a o statn ie e le­ m en ty pokazujące w ybrane wskaźniki efektywności. P ierw ­ szą g rupę z nich m usi wyliczyć w ypełniający an kietę, druga generow ana je s t autom atycznie n a podstaw ie udzielonych odpowiedzi. Program skonstruow any je s t tak , że udzielenie

b łędnych odpowiedzi i niew ypełnienie pola sygnalizowane je s t przez fakt niem ożności zatw ierdzenia an k iety przez system i rów noczesne w skazanie pytań, na k tó re odpow ie­ dziano niewłaściw ie. Program , przeliczając bowiem określo­ ne wskaźniki, dostrzega, iż dane wyliczenie nie jest właściwe, gdyż w iadom o na przykład, że d an y w skaźnik nie może być w iększy lub m niejszy od określonego w ielkością „ X ”. Oczywiście, jeśli ktoś poda dane szacunkowe, zbliżone tylko mniej lub bardziej do rzeczywistych, system nie jest w stanie tego stw ierdzić. D latego dom agam y się wyliczania i p o d a­ w ania w ankiecie autentycznych wielkości. System pozwala również n a autom atyczne „usunięcie” z form ularza an k iety p y tań , k tó re nie dotyczą danej grupy bibliotek. Jeśli odpo­ w iadający zakreśli w pierw szym pytan iu inform ację, iż od­ powiedź dotyczy biblioteki publicznej, system nie pokazuje p y ta ń dotyczących, np. liczby studentów czy podobnych p y tań skierow anych w yłącznie do bibliotek uczelnianych. Szczegółowo budow ę program u, zasad jego działania, do ­ stępności dla określonych g ru p użytkow ników omówili Lidia D erfert-W olf i M a re k G órski n a łam ach E B IB -u 9.

W idać więc w yraźnie, że n a tym etap ie b a d ań sta ram y się uzyskać w iele kon k retn y ch wskaźników, gdyż w iadom o że tylko w skaźniki, a nie dane statystyczne m ożna porów ny­ wać. N ależą do nich np.:

- w ydatki n a 1 studenta/użytkow nika,

- w y d atk i n a zakup m ateriałów bibliotecznych n a 1 s tu ­ denta/u ży tk o w n ik a ,

- w ydatki na zakup książek n a 1 studenta/użytkow nika, - b u d żet biblioteki jak o pro cen t b u d żetu uczelni,

- czas przysposobienia dokum entu,

- zbiory opracow ane kom puterow o jako procent ogólnej liczby zbiorów,

- p ro ce n t opisów katalogow ych pobieranych ze źródeł zew nętrznych,

- p ro cen t pracow ników biblioteki jak o procent ogólnej liczby pracow ników uczelni,

9 Por.: L. Derfel-Wolf, M. Górski: A naliza funkcjonowania bibliotek

naukow ych w Polsce - program do g ro m a dzen ia i p rzetw a rza n ia d a ­ n ych . Dostęp: htt://ebib.oss.wroc.pl/2003/48/

- procent zarejestrow anych użytkow ników w stosunku do liczby potencjalnych użytkow ników,

- liczby: wolum inów ogółem, książek i n abytków n a 1 studenta/użytkow nika,

- liczba studentów /użytkow ników n a 1 pracow nika, - pow ierzchnia biblioteki przy p ad ająca na 1 stu d e n ta / użytkow nika,

- liczba studentów /użytkow ników n a 1 m iejsce w czytel­ niach,

- liczby wypożyczeń na: 1 stu d en ta/u ży tk o w n ik a i n a 1 pracow nika,

- stopień w ykorzystania zbiorów,

- liczba zam ów ień m iędzybibliotecznych w stosunku do w szystkich zam ów ień,

- liczba dostarczonych inform acji n a 1 pracow nika oraz n a 1 użytkow nika,

- liczba godzin szkoleń na 1 pracow nika.

Oczywiście, jak o zespół prow adzący b ad an ia, jeste śm y św iadom i również tego - co sygnalizowaliśm y w cześniej - że nie w szystkie w ątpliw ości ro zstrzygnęliśm y i n ie n a w szystkie p y tan ia - w ty m te zbliżające nasze b a d a n ia do podobnych b a d ań prow adzonych w E u ro p ie - udzieliliśm y odpow iedzi. B ędziem y m usieli w niedalekiej przyszłości pom yśleć, np. o ew entualnym w ypracow aniu w ag dla p o ­ szczególnych grup bibliotek w celu uczynienia wyliczonych d la nich w skaźników porów nyw alnym i. S ta n ie m y w ięc p rzed problem em , czy przyjąć rozum ienie w ag w pojęciu niem ieckim czy anglosaskim . P ierw si rozum ieją pod ty m pojęciem przyjęty dla danej dyscypliny w skaźnik o kreślają­ cy jej ważność, drudzy odnoszą go do w yliczenia udziału procentow ego b u d żetu biblioteki w budżecie szkoły, gdzie w aga oznacza nowe program y, zaw ansow anie p rac b a d aw ­ czych, lokalizacje uczelni w k ilku m iejscach i tp .10. N ie m a m y ta k ż e sprecyzow anego pojęcia „ stu d e n t oblicze­ niow y”, k tó re powszechnie stosow ane je s t w zachodnich

10 Por.: A. Jazdon: N orm y, standardy, w skaźn iki w zarządzan iu zb io ­

b ad an iach porów naw czych. W idać więc, że przed zespo­ łem je s t niem ało jeszcze pracy, ab y prow adzone badania były w swych założeniach zbliżone do b ad ań zachodnich w m ia rę m aksym alnie, a tym sam ym , aby wyliczone wskaź­ niki i ew en tu aln ie określane nim i norm y mogły służyć p ro ­ w adzeniu porów nań.

W ierzymy, że badania prow adzone przez okres kilku lat pozwolą podjąć próbę wyznaczenia standardów rozumianych jak o w spom niane n a początku norm y czy k ry teria umożli­ wiające także dokonyw anie ocen bibliotek. D otykam y tu problem u, który nie jest w chwili obecnej rozstrzygnięty i któ­ ry wywołuje sporo emocji. C zem u te badania m ają służyć? Ja k wielokrotnie wspominaliśmy dyrektorom poszczególnych bibliotek - do obserw ow ania i analizy własnej instytucji, do doskonalenia system u zarządzania, do porów nyw ania ja k w skaźniki charakteryzujące w łasną instytucję, m ają się do wskaźników wyliczanych dla wszystkich bibliotek naukowych w kraju, czy tylko ich danej grupy (np. bibliotek uczelni rolni­ czych). Pow inny one służyć do w ypracow ania standardów jako obowiązujących „poziomów”, których osiągnięcie winno być dążeniem każdej instytucji. I nie zgadzamy się z J. Wojcie­ chow skim , k tó ry z p rzek ąsem p y tał, czy w yliczenie, iż w zbiorach posiadam y więcej książek n a 100 czytelników niż zakłada wskaźnik, m a się wiązać z ich spaleniem . G dy okaże się, iż np. wskaźniki selekcji, wskaźniki finansowania innych sfer działania, a nie tylko budow ania zbiorów b ęd ą właściwe, to sądzimy, że stanowić to może tylko powód do chluby, że osiągam y wielkości wyższe od przyjętych za nor­ m ę, nie zaniedbując równom iernego, zgodnego z norm am i rozwoju całej instytucji. Jeśli wyliczenie będzie niższe od w skaźnika, pow inniśm y się zastanowić, co zrobić, aby go osiągnąć. Pozostaje jed n ak pytanie ostatnie: czy za kilka lat pew ne wskaźniki i norm y m ają stanowić punkt odniesienia do oceny bibliotek, a tym sam ym np. do poziomu ich finanso­ w ania? Osobiście uważamy, że tak . N ie będzie to spraw ą prostą, i być m oże do tej oceny trzeba będzie w ybrać tylko kilka wskaźników o podstawowym , decydującym c h arak te­ rze, inne traktując jako drugoplanowe.

S tąd ta k duże zabiegi przedstaw icieli Zespołu ds. S ta n d a ­ ryzacji, a b y p rze k o n ać ja k n ajw ię k szą liczbę b ib lio te k naukow ych do podjęcia tru d u w ypełnienia ankiety, d o stę p ­ nej pod a d re sem h ttp ://ssk .b u .a m u .e d u .p l/sta n d ary z ac ja . Tylko duża liczba odpowiedzi ze zróżnicowanych bibliotek pozwoli n a m uzyskać m ateriał służący dalszem u doskonale­ niu badań, także wypracow aniu wskaźników, które po obrób­ ce, po pew nym uśrednieniu na podstawie badań wieloletnich, przyjęciu określonych „wag” i być m oże jeszcze in n y ch uw arunkow ań ujawnionych w toku badań, pozwolą doprow a­ dzić je do szczęśliwego zakończenia. Do chwili obecnej, u adm inistratora badań zarejestrowało się 30 bibliotek.

Czy skonstruow ana przez nas an k ie ta je s t tru d n a ? P rzy pierw szym zetknięciu się z n ią m oże się ta k ą w ydaw ać, lecz doświadczyliśmy, że jej opracow anie p o z w a la ją „ p o ­ lubić” . D latego zależy nam , aby jeszcze przed zakończe­ niem 2003 r., ja k najwięcej bibliotek w ypełniło j ą d an y m i za 2002 r., uzyskując w ten sposób dośw iadczenie szczegól­ nie w ażne w tych przypadkach, gdy biblioteka d o tąd nie zbierała określonych danych.

D la przykładu podam y je d e n ze wzorów służących w b a ­ daniach niem ieckich wyliczaniu liczby personelu dla biblio­ teki naukow ej:

925n + 4n + 42n + 500n 4 - 45n + 7 n + [ 2 ,5 n + 5n + lOn + 15n ) x 1,1] + 5n + 0,2 n + 20n )x

z m f zs zt lobl r afh amag fig fln

sem b ab

1,35 + [(n x T ) + (T x n x OT)] + [(n x T ) + (T x n x OT)]

k k kr k ausk ausk auskr ausk

p=

---92 4 0 0

gdzie 92 400 oznacza ilość m inut w roku roboczym11. M yślę, że t a k s k o m p lik o w a n y c h w y lic z e ń n ie b ę d z ie m y proponow ać żadnem u z dyrektorów naszych bibliotek.

11 Erfolgreiches M an agem en t von B ibliotheken und Inform ations­ einrichtungen. H am burg, s. 4/3.6 s.4.

Podsum ow ując, m ożna stw ierdzić, iż w odniesieniu do bibliotek naukow ych czy ich poszczególnych grup, b rak jest jednoznacznych i pow szechnie stosow anych standardów , m ożliwych nie tyle do zastosow ania, ale i - traktow anych jak o p u n k t odniesienia - do prow adzenia bezpośrednich p o ró w n a ń . I s tn ie ją p e w n e ro z w ią z a n ia k ra jo w e , n p . w zakresie bibliotek akadem ickich, które być m oże b ę d ą pom ocne w naszych późniejszych analizach. J a k w spom i­ naliśm y, sta ram y się dostosow ywać m etodologię naszych b a d a ń do stosow anej w krajach europejskich. O becnie je s ­ teśm y w sytuacji porów nyw alnej do w ystępującej w wielu k rajach E uropy, tj. prow adzenia b ad ań służących skons­ tru o w a n iu w łaściw ego form ularza a n k ie ty do zb ieran ia ujednoliconych danych statystycznych, aby na tej podstawie obliczać w skaźniki mogące służyć w przyszłości za podstaw ę budow ania ew entualnych standardów . W tych b adaniach m ożem y posługiwać się w spom nianą n o rm ą ISO 11620, co oczywiście ułatw ia realizację przyjętych założeń (porów ­ n y w a ln o śc i ze w s k a ź n ik a m i w p a ń s tw a c h U n ii). N a m arginesie w arto dodać, że b ad an iam i naszym i zain te re ­ sow ane są również ośrodki zagraniczne, co skłoniło redakcję brytyjskiego czasopism a L IR N do zaproponow ania Z espo­ łowi ds. S tandaryzacji przygotow ania artykułu opisującego nasze dośw iadczenia. A rtykuł został przyjęty do druku. W ierzy m y rów nież, iż n ad al b a d an ia Z espołu w sp ierać będzie M E N iS oraz iż życzliwie dopingować nas b ę d ą do ich ukończenia, deklarujące także duże zainteresow anie ich końcowym i w ynikam i: KRASP, PK A oraz daw ny K B N .

N aw iązując do te m a tu dzisiejszego sem inarium należy powiedzieć, że opisana powyżej sytuacja spraw iła, iż p ra k ­ tycznie - poza je d n ą d ro b n ą p ró b ą - nie podejm ow ano wysiłków n a rzecz zaproponow ania w Polsce konkretnych w skaźników dla b ib lio tek n au k o w y ch . P ró b a, o k tó rej m owa, to re fe ra t przygotow any przez autora tego arty k u łu n a konferencję krakow ską, a dotyczący wskaźników i sta n ­ dardów w zakresie zarządzania zbiorami. Propozycja oparta została n a w ynikach ankiety, k tó re jed n ak tru d n o uznać za rep rezen taty w n e z uwagi n a sk ro m n ą liczbę bibliotek ob­

jęty ch badaniam i. W yniki porów nyw ano praktycznie w y ­ łączn ie ze w sp o m n ian y m i W y ty c z n y m i dla b ib lio te k

a k a d e m ic k ic h w W lk. B rytanii. O kazuje się je d n a k , że

pew ne wielkości wyliczone jak o śred n ie dla bibliotek pol­ skich w spółgrają ze w spom nianym i w ytycznym i b ry ty jsk i­ mi. D otyczy to np. udziału b u d żetu biblioteki w budżecie uczelni (zaproponow ano 3% ), wysokości środków p rze z n a ­ czanych na 1 stu d e n ta obliczeniowego, odniesionych do średniej ceny książki (zaproponow ano 30 euro), m inim alnej wielkości zbiorów przypadającej n a 1 stu d e n ta (zapropono­ w ano 20 przy 17-18 euro w W lk. B ry tan ii). S ą je d n a k i wskaźniki, k tó re znacznie odbiegały od brytyjskich, np. zak ład an y okres w ym iany księgozbioru (12-15 lat u n as w yliczalny na 40 lat). W ym aga, to ja k widać, pogłębionych i poszerzonych badań, tak aby wypracowane propozycje miały uzasadnienie, a z drugiej strony, byśm y nie byli zmuszeni — w przypadku b rak u w łasnych rozw iązań - do ew entualnego przyjm ow ania standardów nie odpow iadających naszej rze­ czywistości.

1. Wskaźnik - 1 stanowisko robocze na 1000 mieszk.

6331 mieszk./ 1000 = 6 stanowisk

2. W skaźnik - 1 stanowisko dostępu do komputera na S 000 mieszk.

6331 mieszk. / 5000 = 1,3 stanowiska

1. Biblioteka Gminy Brudzew - 1 stanowisko robocze 2. BRAK

W najbliższej przyszłości należy uruchomić 1 stanowisko komputerowe dla użytkowników z dostępem do

Internetu. _____

Opracowany materiał powinien służyć do planowania działań zmierzających do roz­ budowy odpowiedniego księgozbioru, zwiększania powierzchni lokalowej i unowocze­ śniania pracy Bibliotek w gminie Brudzew.

Pomoc ze strony władz samorządowych i zrozumienie funkcji, jaką powinna pełnić biblioteka w środowisku lokalnym oraz duże zaangażowanie samych bibliotekarzy po­ zwolą realizować planowane działania i osiągnąć status efektywnej biblioteki publicz­ nej w społeczeństwie informacyjnym.

Oprać. Wanda Grzeszkiewicz

Spis treści

Od r e d a k to r a ... 5 M ałgorzata K isilow ska, Elżbieta Barbara Zybert

STANDARDY DLA B IBLIO TEK SZK O LN Y C H I PU B LIC ZN Y C H . . . 9 K rystyna Jazdon, A rtur Jazdon

O PRÓ BA CH W YZNACZENIA STANDARDÓW DLA

PO LSK IC H BIBLIOTEK N A U K O W Y CH ... 38 G rażyna Lewandowicz

STANDARDY DLA B IBLIO TEK D ZIEC IĘC Y C H I M ŁO D ZIEŻY . . . . 54 E lżbieta Górska

PRO PO ZY CJE W YPOSAŻEN IA PO LSK IC H BIB LIO TEK

PU BLICZN Y CH W TECH N IK Ę K O M P U T E R O W Ą ...61 Jan W ołosz

POTRZEBY, M O ŻLIW O ŚCI, PR O PO ZY C JE NIEK TÓ RY CH

STANDARDÓW DLA B IBLIO TEK P U B L IC Z N Y C H ... 66 AU TO RZY I U C Z E S T N IC Y ... 78 ANEKSY

1. N orm atyw techniczny projektow ania bibiotek publicznych (1968 r.) . . . 84 2. W ytyczne dotyczące organizow ania bibliotek dla

dzieci i m łodzieży (1974 r . ? ) ... 100 3. Tekst IFLA dot. bibliotek dla dzieci i m łodzieży ... 110 4. Zarządzenie N r 42 M inistra Kultury i Sztuki (1980) w spraw ie

norm zaopatrzenia bibliotek publicznych w now ości w ydaw nicze . . . . 117 5. Zarządzenie N r 13 M inistra Kultury i Sztuki (1978) w spraw ie ustalenia

w skaźników zatrudnienia w bibliotekach p u b lic z n y c h ... 118 6. Biblioteki w pow iecie tureckim (przykład)... 121