KATEDRA SYSTEMÓW MULTIMEDIALNYCH
Akustyka Muzyczna
Ćwiczenie nr 1:
Podstawy notacji muzycznej
Opracowanie: Janusz Kwiatek Paweł Luliński Kuba Łopatka
1. Wprowadzenie teoretyczne.
1.1. Nuta - znak graficzny dźwięku określający jego wysokość i czas trwania.
Podstawowym elementem nuty we współczesnej notacji muzycznej, dostosowanej do wymogów systemu dur-moll, jest jej główka; to ona określa przez swe położenie na pięciolinii
wysokość oznaczanego przez nią dźwięku. Główka ma kształt owalny, w przypadku całej nuty oraz półnuty jest niewypełniona, a u pozostałych wartości nut – zamalowana.
Półnuty oraz nuty o krótszej od nich wartości posiadają ogonek. O kierunku ogonka decyduje wysokość nuty na pięciolinii – jeśli leży poniżej środkowej linii, ogonek idzie w górę, w przeciwnym wypadku – w dół.
Ósemki oraz nuty o krótszej od nich wartości mają dodatkowo chorągiewkę, gdy nie są powiązane z innymi nutami, bądź daszek (nazywany też wiązaniem lub belką), jeśli są powiązane z innymi nutami (daszki zwracają uwagę na rozkład akcentów w utworze).
Długość trwania dźwięku zapisywana jest przy pomocy różnych kształtów nut. Cała nuta trwa dwa razy dłużej niż półnuta, ta z kolei dwa razy dłużej niż ćwierćnuta, itd. Istnieją również bardziej skomplikowane podziały rytmiczne: np. triole - na trzy równe części (poniższy zapis jest równy trwaniu jednej ćwierćnuty)
Należy pamiętać, że nuta oznacza jedynie przybliżony czas trwania dźwięku, zależny od tempa utworu i podziału metrycznego.
Nuty umieszczone są pod, na lub nad pięciolinią lub linią do niej dodaną. Samo położenie nuty na pięciolinii nie określa bezwzględnej wysokości dźwięku, wyznacza ją
klucz, który jednej nucie nadaje określoną wysokość (nazwę). Pozostałe nuty są określane
relatywnie względem niej.
1.2. Klucz - znak graficzny, który przypisuje pozycjom na pięciolinii konkretne wysokości dźwięków. Najczęściej używane współcześnie klucze:
Klucz G (klucz wiolinowy) Klucz F (klucz basowy)
W przypadku klucza wiolinowego nuty wskazują następujące dźwięki: (im wyżej nuta jest położona na pięciolinii, tym dźwięk jest wyższy).
Biorąc pod uwagę również dźwięki podwyższone o pół tonu według najbardziej rozpowszechnionego w Polsce nazewnictwa wyróżniamy: c cis (czyli c#) d dis (d#) e f fis
(f#) g gis (g#) a b (a#) h c (co raz powszechniejsze jest też nazewnictwo używane m.in. w Wielkiej Brytanii: c cis d dis e f fis g gis a ais b c).
Tabela częstotliwości tonów:
itd.
1.3. Pauza - znak graficzny określający czas trwania ciszy lub czasu, w którym instrument lub głos jest nieaktywny.
Poszczególne pauzy wyrażają tylko względną długość trwania ciszy. Długość przerwy w muzyce zależy od tempa w jakim utwór jest pisany. Pauzy są odpowiednikiem nut o tych samych wartościach.
pauzy odpowiadające długości: 1 - całej nuty,
2- półnuty, 3- ćwierćnuty, 4- ósemki 5-szesnastki
1.4. Interwał - odległość między dwoma współbrzmiącymi lub następującymi po sobie dźwiękami. Nazwy kolejnych interwałów:
pryma (1) – odległość zawarta między powtórzonymi stopniami skali (C-C, D-D, itp.) sekunda (2) – odległość między sąsiednimi stopniami skali - 1/2 półtony (C-Cis, D-Dis, itp.) tercja (3) – 3/4 półtony (C-D, D-E, itp.)
kwarta (4) - 5 półtonów tryton (4/5) - 6 półtonów
kwinta (5) - 7 półtonów (C-G, D-A, itp.) seksta (6) - 8/9 półtonów
septyma (7) - 10/11 półtonów
Oktawa jest odległością pomiędzy dwoma dźwiękami, z których jeden ma dokładnie dwa razy większą częstotliwość podstawową od drugiego. (co wywołuje u słuchającego szczególne wrażenie podobieństwa obu dźwięków). Oktawa jest podstawowym interwałem muzycznym, z którego wylicza się wszystkie pozostałe odległości pomiędzy dźwiękami.
1.4. Metrum - element dzieła muzycznego, określający regularny rozkład akcentów. Metrum organizuje rytm i dzieli całość na mniejsze odcinki zwane taktami.
W notacji muzycznej metrum utworu zapisuje się za kluczem i znakami chromatycznymi w postaci dwóch cyfr. Cyfra dolna oznacza nutę, która jest podstawową jednostką metryczną dla danego utworu. I tak: 1 oznacza całą nutę, 2 półnutę, 4 ćwierćnutę, 8 ósemkę itd. Górna cyfra oznacza ilość jednostek metrycznych. W lewym przykładzie zapisu metrum (2/4), podstawową jednostką metryczną jest ćwierćnuta. W obrębie jednego taktu to metrum mogą więc realizować dwie ćwierćnuty, jedna ćwierćnuta i dwie ósemki, cztery ósemki lub
wszelkie inne kombinacje dowolnych nut, jak długo suma ich wartości daje dwie ćwierćnuty.
1.5. Takt - w muzyce odcinek stale powtarzającego się schematu metrycznego. Takty w notacji muzycznej są oddzielane kreskami taktowymi, obejmującymi całą pięciolinię.
1.6. Tempo (agogika) - wyznacza czas trwania poszczególnych nut, a co za tym idzie szybkość wykonania utworu. Tradycyjnie tempo określa się włoskimi nazwami, które opisują sposób grania utworu:
1.8. Znaki chromatyczne - znaki notacji muzycznej modyfikujący wysokość dźwięku przypadającego nutom. Wyróżniamy: znaki chromatyczne przykluczowe - umieszczone bezpośrednio za kluczem i określające tonację całego utworu (obowiązują do końca utworu lub miejsca zmiany tonacji) oraz znaki chromatyczne przygodne - umieszczane bezpośrednio przed określoną nutą i odnoszące się do wszystkich nut danej wysokości występujących w tym takcie po znaku
a) bemol - obniża wysokość dźwięku o pół tonu
c) kasownik - anuluje działanie innego znaku chromatycznego w obrębie taktu
1.9. Przedłużanie trwania nuty (lub pauzy):
a) kropka - umieszczona z prawej strony nuty przedłuża jej wartość o połowę (druga kropka dodatkowo przedłuża nutę o ćwierć)
b) łuk (ligatura) - przedłuża czas trwania jednej nuty o wartość drugiej
c) fermata - w przeciwieństwie do kropki i łuku fermata nie określa ściśle czasu, o jaki należy przedłużyć wartość nuty. Pozostawia się to woli wykonawcy.
Akord w muzyce to współbrzmienie trzech lub więcej różnych dźwięków. Akord (a właściwie funkcja) jest podstawową jednostką budującą harmonię i system tonalny dur-moll. Rodzaje akordów zależą od ich struktury i różnią się cechami brzmieniowymi.
akord durowy – składa się z tercji wielkiej i tercji małej – ma brzmienie określane jako
wesołe, żywe. Zazwyczaj, w tonacjach durowych, jest pierwszym akordem w utworze. Akord durowy tworzą na przykład pierwsze dźwięki Hejnału Mariackiego lub walca Nad pięknym
modrym Dunajem.
akord molowy – składa się z tercji małej i wielkiej – ma brzmienie określane jako smutne,
melancholijne. Tworzą go pierwsze dźwięki melodii ludowej Czerwone jabłuszko.
akord zmniejszony – składa się z dwóch tercji małych – jest odbierany jako silny dysonans,
sprawiający wrażenie napięcia, grozy
akord zwiększony składa się z dwóch tercji wielkich – o silnym napięciu dysonansowym akord durowy septymowy – składa się z tercji wielkiej i dwóch tercji małych – akord
wprowadzający bardzo silne napięcie harmoniczne dążące do rozładowania na akord występujący kwintę niżej.
Istnieje wiele różnych systemów oznaczeń akordów zależnych od języka, kręgu kulturowego i rodzaju wykonywanej muzyki. Omówione będą przykłady oznaczeń podstawowych akordów w języku
a) polskie
Akordy oznaczamy literami odpowiadającymi dźwiękom podstawowym akordu. Dla akordów durowych stosuje się małe litery, a dla akordów durowych – duże litery.
C – akord C-dur (c-e-g) c – akord c-moll (c-es-g)
F7 – akord F-dur septymowy (f-a-c-es) D0, Dzm – akord d zmniejszone (d-f-as) b) anglosaskie
W systemie anglosaskim akordy oznacza się zawsze dużymi literami, stosując dodatkowe ozaczenia dla akordów innych niż durowe.
m – akord molowy 7 – akord septymowy dim – akord zmniejszony aug – akord zwiększony np.
Am – akord a-moll (a-c-e)
Cm7 – akord c-moll septymowy (c-es-g-b) Daug – akord D zwiększone (d-fis-ais) 2. Cel i przebieg ćwiczenia.
2.1. Celem ćwiczenia jest zapoznanie studenta z podstawowymi zasadami zapisu nutowego, podstawowymi terminami związanymi z zapisem: nazwy nut i dźwięków, metrum, tonacja, pięciolinia, interwały oraz wprowadzenie do obsługi prostego oprogramowania do edycji zapisu nutowego i odsłuchiwania efektów kompozycji utworu.
Do dyspozycji studenta oddany zostaje program MuseScore w wersji 9.5.0, który jest wolnym edytorem nutowym, na licencji GNU GPL. Nuty wpisywane są (w sposób szybki i łatwy za pomocą klawiatury, myszki lub MIDI) na „wirtualnej kartce papieru”, mamy do dyspozycji nieograniczoną liczbę pięciolinii, zintegrowany sekwencer i syntezator programowy FluidSynth oraz możliwość importu i eksportu plików MusicXML praz
standardowych plików MIDI (SMF). Pakiet soundfontowy FluidR3 General MIDI jest dodatkiem zawierającym 128 brzmień MIDI popularniejszych instrumentów.
2.2. Obsługa oprogramowania MuseScore 9.5.0 z pakietem Fluid General MIDI. Z głównego menu wybierz Plik → Nowy.... To otwiera kreatora nowej partytury.
Wprowadź tytuł, kompozytora i inne informacje. (Zwróć uwagę na dwie możliwości na dole okna -należy wybrać dolną opcję).
Na następnej karcie wybierz listę instrumentów oraz po kliknięciu „Dalej” wybierz metrum oraz ilość taktów (można też je zmieniać potem).
Po kliknięciu „Dalej” przechodzimy do głównego okna wprowadzania nut.
Nuty wpisuje się w „trybie wpisywania nut”. Należy najpierw wybrać nutę, lub pauzę jako początkowy punkt dla wprowadzenia nut. Wpisując nuty zawsze zastępuje się istniejącą pauzę, lub nutę. W ten sposób całkowita długość taktu nie ulega zmianie.
• N: Włącza Tryb wpisywania nut.
• Escape (dot): Porzuca Tryb wpisywania nut.
Po włączeniu „trybu wpisywania nut” należy wybrać długość nuty, którą chcemy wpisać zaznaczając wartość rytmiczną na palecie z nutami, lub wciskając odpowiedni skrót klawiszowy – klawisze od 1 do 9 plus kropka oraz litery oznaczające wartości nut. Pauzę wstawiamy spacją (o wartości zaznaczonej przez kliknięcie odpowiedniej długości nuty). Akord tworzymy przez wciśnięcie Shift oraz odpowiednich wartości nut (skróty literowe).
Dodatkowo program zostawia nam możliwość pełnej edycji partytury poprzez użycie palet (Menu Display -> Pallettes). Praca z paletami opiera się na działaniach Grab’n’Drop.
Uwaga! By po spauzowaniu utworu uzyskać ponownie pełne opcje edycji utworu należy wpierw odznaczyć pauzę następnie play (gdy postąpi się w odwrotnej kolejności, by wyjść z pauzy należy dwukrotnie nacisnąć play).
Dodatkowo mamy możliwość, poprzez okno Menu Display -> Mixer, sterowania odtwarzaniem.
Mamy możliwość wyboru instrumentów (Solo), przypisanie im odpowiedniego Soundfonta (pole rozwijalne Sound), jak również sterowanie głośnością, panoramą, stopniem pogłosu oraz efektu chorus.
Ponadto możemy również na bieżąco sterować tempem, pozycją startową oraz całkowitą głośnością (Menu Display -> Play Panel).
3. Zadania
Zadania podzielone są na poziomy: łatwy (dla osób bez doświadczenia muzycznego), średni (dla osób mających pojęcie o muzyce) i ambitny (dla osób muzykalnych i mających
doświadczenie z programami do notacji muzycznej). Aby zaliczyć ćwiczenie, należy wykonać 3 różne zadania z dowolnych grup.
Jako sprawozdanie z wykonanych prac należy przygotować:
1. plik .doc zawierający odpowiedzi na pytania i opis przeprowadzonych prac
2. pliki .mscx wyeksportowane z programu MuseScore zawierające wynik wykonanych ćwiczeń. Pliki należy nazwać zgodnie z następującym schematem
nr_poziom_nazwiska.mscx
np. 1_srednie_Kowalski_Malinowska.mscx
Zadania łatwe
1. Używając notacji muzycznej wprowadź do programu następujący utwór w metrum 3/4: ćwierćnuty - g e e f d d, ósemki - c e, półnuta - g, ćwierćnuty - g e e f d d, ósemki - c e, półnuta - c
a następnie:
− Określ interwały występujące pomiędzy kolejnymi dźwiękami w melodii z zadania 1. Możesz nanieść rozwiązanie na nuty lub wymienić po kolei interwały (np. kwarta czysta, sekunda mała...)
− przenieś wszystkie dźwięki o oktawę niżej i zapisz tę samą melodię w kluczu basowym
2. Określ metrum podanych taktów. Odpowiedź podaj, przepisując te takty do programu MuseScore i wstawiając odpowiednie oznaczenie metryczne.
a)
b)
c)
d)
3. Przepisz podaną melodię do programu MuseScore
a następnie:
− ustaw tempo utworu na 80. Jakie oznaczenie słowne odpowiada temu tempu? − ten utwór napisany jest w tonacji F-dur. Znajdź odpowiednie oznaczenie
przykluczowe (Paleta(F9)->Oznaczenia tonacji lub skrót klawiszowy K) i umieść je na początku partytury. Jak zmienił się zapis utworu?
− napisz nazwy dźwięków pod nutami zgodnie z poniższym wzorem (używając oznaczeń polskich)
Zadania średnio trudne
1. Rozpoznaj tonacje następujących fragmentów muzyki i przepisz je do MuseScore, stosując odpowiednie oznaczenia przykluczowe
a)
b)
c)
2. Wyjaśnij następujące oznaczenia akordów w systemie anglosaskim. Wymień dźwięki wchodzące w skład tych akordów i zapisz je na pięciolinii w programie MuseScore. Mała litera b oznacza bemol. Wskazówka: aby dodać harmonicznie współbrzmiące nuty powyżej lub poniżej zadanej w programie MuseScore, należy przytrzymać klawisz Shift.
Cm, D, Gb, A#, Bb7, Faug
3. Napisz funkcję, która zwraca wysokość dźwięku w zależności od indeksu MIDI.
Zadania ambitne
1. Przepisz główny motyw „Wiosny” z „Czterech Pór Roku”.
2. Rozpoznaj, w jakiej tonacji napisany jest ten utwór.
Następnie przepisz go do programu MuseScore, stosując odpowiednie oznaczenie przykluczowe. Dodaj nazwy akordów (komenda Shift+K). Tempo: 80 bpm 3. Przepisz do programu MuseScore następujący fragment utworu.
Za podanie tytułu tej kompozycji oraz popularnej amerykańskiej piosenki, której melodia jest zaczerpnięta z tego motywu – dodatkowe punkty :)
4. Literatura
[1] Portal wiedzy o akustyce muzycznej - notacja muzyczna:
http://sound.eti.pg.gda.pl/akmuz/index.php/Notacja_muzyczna
[2] Serwis internetowy oprogramowania MuseScore:
http://musescore.org/pl
[3] Pełna instrukcja obsługi oprogramowania MuseScore:
http://mscore.svn.sourceforge.net/viewvc/mscore/trunk/mscore/manual/MuseScore-pl.pdf
[4] M. Biel, Zasady muzyki, skrypt dla uczniów szkół muzycznych I i II stopnia, Nowy Sącz, 2003
