RECENZJE I SPRAWOZDANIA 185 Pism a św ., trzeba przypom nieć, iż chodzi tu o prace m agisterskie, czy li opra|pw ania, których: autorzy d op ier|:|vch od zą \*§i|wiat badań naukow ych i to tak od strony pozna wania w łaściw ych m etod biblijnych, jak i samej m etodyki pracy naukowej. N a sem i narium teo lo g ii N T z o sta lljo n i w yp osażen i, jak m ożna wiffioskować z przeglądu z a m ieszp o n y ch artykułów, w solidne podstaw y teoretyczne i praktyczne, niezbędne dla dalszych, ju ż sam odzielnych- poszukiwań.
N iniejsza p r iiiiliifijs! publikacji Prorok potężny czynem i sł&tł/em nie byłaby pełna bez w zm ianki o jej "ostatniej części, zawierającej zestaw w szystkich prac m agister skich (1 85) i lic e n c j a c k iG h i'in a p is a n y c h dotąd pod kierunkiem Ks. Prof. J. Ku- dasiew icza. Już sam a ich liczba musi budzić uznanie i podziw dla promotora. To uznanie zaś wzrasta; gdy się p ą jijfta , że za suchym i cyfram i kryje się Ogromna liczba godzin ifjpw ięconych na spotkania z sem inarzystam i, przemyślenJH konsul tacje, a w reszcie c § y ti§ ie i JUSprawianie kolejnych redakcji. SiUj też ow o zesta wienie, a przede w szystkim przygotowania!} w ydanie samej książki stanow ią orygi nalny, a zarazem jakże cenny wyraz głęb ok iego szacunku i w ielkiej w d zięczn ości ućżniów w obec iffetrza.
Hubert Ordon SDS
I. L e v i n s k a y a, The B o o k p f A c ts in /§§ D iaspora Setting, w serii: The B oofcof A cts in R F irs||C e n tu ry Settpjjg, jil.5, M ichigan, 1996, ss. 284.
R ecenzow ana książka jest p ifiy m t o m ip serii u si|iją c e j przybliżyć środow isko w spółczesne B | | | j | m A p ostolskim jijest ona p ośw ięcon a żydow skiej D iasporze. A u torka zg r o m a iH Ł w szystkie dostępne świadećSjifk na ten temat, pochodzące z I w. n. e., w celu dostarczenia tła do dyskusji doiylczącej relacji m iędzy D z Ap a żyd ow ską D iasporą. P rzed sięw zięcie okazuje się n iezw yk le trudne, poniew aż źródła ukazu jące % jie Diasp<Hjy są ogran ię|p n e. Przedstaw ia je w dw óch grupach: w ykopaliska archeologiczne i teksty pisane. W ięk szość znalezionych inskrypcji, które są w pierw szej grupie najw ażniejszym źródłem , pochodzi z końca II w. n. e. i z p ó żn iijśzeg o okresu. C zas N o w eg o Testam entu jest n iezw ykle słabo udokum entowany pod tym BHftlędem. T o sam o d otyczy dokum entów pisanych. W p flg U ijs iw I w. n. e. piszą Filon A leksandryjski i Józef F law iusz, pism a pierw szego są głów n ie zw iązane z E |jp tem , drugiego - z Judeą, i tym sam ym zaw ierają skąpe in f o r m lłll na temat tej c i p c i D iaspory, o której m ów ią D z Ap.
Z tego pow odu rodzą się problem y natury m etodologicznej, przed k t t ó if ii stanejfa Autorka. Podczas gdy w ielu wyraża w ątpliw ości co do historycznej w artości informa cji ||w a r ty c h w drugim tom ie dzieła Łukasza, poniew aż brakuje innych źródeł na ten temat a istniejące pochodzą z późn iejszego okresu, Leviii*kaya upiatiiuje w D z Ap niezastąpione źródło. Przyjmuje m etodologiczne założenie, że jeżeli jakaś informacja
186 iH ilB S $ IE I SPRAWOZDANIA
pośw iadczona przez w cześn iejsze źródło, w tym wypadku przez D z ApJJjest następ nie potw ierdzona przez późniejsze św iadectwa archeologiczne czy pisane jjgjghodzące z tych sam ych m iejsc, istnieje duży stopień prawdopodobieństwa, że9 j|u k a i| przeka zuje w iarygodne informacje. W obec często nieuzasadnionego poglądu o historycznej niew iarygodności opisu Łukasza, to podejście Autorki książki do D z Ap jest godne uznania. N asze zrozum ienie dzieła Łukasza jest w ciąż jeszcze zbyt małe, abyśmy m ogli podważać jeg o historyczną w iarygodność. Tak wytrawny teolog, jakim był Łukasz, m usiał budować sw e św iadectw o o w czesnym K ościele na wiarygodnych faktach.
K siążka składa się z dwóch części: pierwsza zajmuje się istniejącym i św iadectwa mi na temat Żydów D iaspory, prozelitów i tzw. bojących się Boga pogan; druga - żydow skim i w spólnotam i w Syrii, A zji M niejszej, M acedonii, Achai i Rzymie. W pierw szej części swej książki Levinskaya obala niektóre poglądy i daje n o i e św iatło w interpretacji D z Ap. W związku z Żydami Diaspory odpiera niedawno w ysuniętą tezę, że dopiero z końcem I w. n. e. potom kow ie Jakuba zaczęli przywią zyw ać w agę do tego, których z sym patyzujących z nimi pogan należy uznać za Ż ydów , a których za obcych. D z Ap dowodzą, że takie rozróżnienie m iało już miej sce w m om encie ich pow stawania. C hociaż innejjiyiadectw a historyczne nie są jasne, d zieło Łukasza - jej zdaniem - jest wjjtym Względzie wiarygodne. W pierwszy^} rozdziale określa religijną i etniczną tożsam ość Żydów D iaspoijp
Znacznie w ięcej m iejsca Autorklj pośw ięca zjawisku pozjBkiiffania przez żydow skie środow isko w yznaw ców sp
0
ŻM;-;Izrae^;{rozcj?i. pietf^szej kolejności zajmuje się zjaw iskiem prozelityzm u. D osyć p o w sz iih n ie przyjmuje się, że ekspansja judaizmu w I w. n. e. była m ożliw a m.in. dzięki iziKrojonej na s z e r o || skalę żydow skiej propagandzie. N a p o tw ie r d z e ® tego autorzy powoM ją się czjfSto na Mt 23, 15. Źródła epigraficzne i literackie nie p B iliierd iijfi tego. Jej zdaniem :dynam iczny roz wój judaizm u do momentu pojaw ienia się chrześcijaństwa był w ynikiem dużego zainteresow ania pogan żydow ską r elig j|“;|i nie rozwgpiętą strąjjgią misyjną. Na po parcie swej tezy odw ołuje się do D z Ap, zakładając ijjjjjjjjiisjt&ryczną wiarygodność. Jej zdaniem , gdyby zjaw isko prozelityzm u było faktycznie m ocno rozw inięte, Łukasz nie przem ilczałby tego, tym bardziej że sam przedstawia chrześcijaństwqyako religtę m isyjną. Pow ołuje się rów nież na sugestię J. Muncka, że termin prosetffos może odnosić się do Ż ydów naw róconych na faryzeizm . Szerszy zakres terminu jest po św iadczony przez późniejsze chrześcijaństw o, w którym określano w t | l sposób pozyskanych w yznaw ców . Takie zrozum ienie terminu L e v in s k a y |!H ii6
si następnie do D z 13, 43 - do tekstu, który byw a różnią wyjaśniany. Jej zdaniem chodzi tam nie o w yznaw ców judaizm u, ale od p rysk an ych ;przez Pętała i B arn ą|ę chrześcijan. Jest to kolejna, ciekaw a próba w yjaśnienia niejasnego tkkstu, chtigiaż z pewnych racji trudna do przyjęcia.K olejną grupą zw iązaną z żydcisMŚfetin środow iskiem w Diaspojjże, którą zajmuje się Autorka, jest kategoria pogan określana jako bojącfjjsię B o g J | Podi§§||s gdy jedni przyjmują istnienie tej kategorii, inni sprzeciwiają się temu (np. K | | j | e l , W ilcox). D o niecfjgMIJg nie było żadnego jednoznacznego św iadditw a ep jtg ||fi|l|n eg o pozwala- j ą | |g o ustalić isfjten ie tej kategorii pogan. N atom iast w przyplBBI dokumentów literackiej] (np. F law iusz) nie ma zgodności co do ich interpretacji. Te w ątpliw ości
RECENZJE 1 SPRAWOZDANffl 187 przełam uje odkrycie inskrypcji w A frodyzji, która pośw iadcza istnienje przy żyd<ff|j skich synagogach s lto p a ty S ją c y c h z judaizm em pogan, którzy nie s t a w a lilię jednak prozelitam i. L evinskaya opow iada się za istnieniem tej kategorii pogan, chociaż w I w. n. e. nie b yło je sz c z e technicznego terminu, jakim rfifżna byłoby ich określić. Stąd w źródłach literackich i ep igrjficzn ych spotyka się trzy różne określenia: theo- sebes, phoboumeąg ton theon czy s e b Ę p ie n o t.th l Autorka ukazuje Igrom ne znacze- n tg kategorii pogan s y m p a fe u w y B K isz ż y d o w s ll synagogą. W yraża jednak wątpli- w gść, czy chrześcijańscy misjonarze m ogli ich {jjjtwo pozyskać. Jej zdaniem Żydom było łatw iej ich zatrzym ać przyrsdbie*.:
Wyrażana.
ostrożność jest godna uwagi. Będąc jednak specjalistką od historijstarożytnej, nie bierze pod uwagę ińnytih okoliczności, jak np. wypracowanej przez Pawła nauki o w oln ości od żyd ow sk iego Prawa, która m ogła w płynąć na ich tłumne przylgnięcie do chrześcijaństwa: podczas gdy judaizm stawiał im w ym agania nie do pokonania, P aw eł w ym agał jedynie wiary w Jezusa Chrystusa. W tym punkjjje L evinskaya nie docenia kategorii bojących się Boga i w rezultacie nie rozw ija tematu roli, jaką odegrali w m isji w czesn ego K ościoła. Z drugiej strony dochodzi do interesującego w niosku, że Ż y S usiłow ali za w szelką cenę zatrzym ać ich przy sob ie, gdyż z ich odejściem - w ielu z nich w yw od ziło się z w yższych sfer sp ołeczeń stw a - tracili dobroczyńców i w pływ y w społeczeństw ie. Potw ierdzenie tego znajdujef w D z Ap (rozdz. 7mW drugiej c z ę j j i książki Autorka przedstawia św iadectw a epigraficzne i literackie z okrest|{grecko-rzym skiego na temat żydow skich w spólnot w Antiochii, Azji M niej- s i j j , M ||e d o |$ i i A c h a |j | R zym ie. W przypadku n ie k tjB y ||i ^ jffiln o t (npjjjJljj A ntio chii) dokumenty historyczne z I w. n. e ., poza D z Ap, są bardzo | | | | b e . W przypaftku miast A zji M niejszej L evinskaya przedstawia dokumenty ro zśw i|# a ją ce to, co jest opisane w D z Ap. D o tyczy to Efezu, M iletu, A ntiochii P izyd yj§liej S-Ikonium. P o dobnie postępuje w przypadku miast M acedonii i A chai, które ew an gelizow ał Paweł: Tesalonika, Berea, A teny i Korynt. lf§ jw ięcej uw agi p o ś \||ę c a R zym ow i, co jest w ynikiem bogatsz.ychfśw iadectw historycznych. O m awia jedenaście pośw iadczonych synagog: ich organizację i rolę przełożonych synagog. D z Ap stanowią - jej zdaniem - w yśm ienite Śl|iadectN|b o historycznej w iarygodności.
S |i|)rk a |;|ta n ęła przed trudnym zadaniem naśw ietlenia opisu D z Ap poprzez od- wołaniejjśfg d p w ia d e c t w h is to r y c z n ||h : epigraficznych i literackich, które są zniko me w ilg llp a iR u I w. n. e. Pofjpmo tego, jej w kład w Ifjbsze zrozum ienie drugiego tomu d zieła Łukasza jest niezaprzeczalny. C hociaż przytoczone św iadectw a Były znane WBześnpj (poza królestw ||m B osforu, co w ykracza poza terytorium, na którym rozgrywa się narracja księgi), jej osiągn ięciem jest ich usystem atyzow anie i prcBa nowej interpretacji w niektórych przypadkach. Autorka idzie w kierunku potw ierdze nia historycznejpw iarygodności opisu Łukasza, co w yilaje się słuszne w przypacfltu tak w ytraw nego pisarza i teologa, jakim jest autor D z Ap. Jej ocena żydow skiego środow iska, z którym stykało się chrześcijaństw o, jest w yw ażona i tym samym da leka od skrajnych tez. K siążka jest cenną p om ocą dla każdego, kto p rap iet lepiej zrozum ieć kontekst, w którym rozgrywa się narracja D z ie j f § ApoWM iB ch.
