Tamara
Brzostowska-Tereszkiewicz
Wielojęzyczność jako chwyt
Teksty Drugie : teoria literatury, krytyka, interpretacja nr 6 (120), 48-65
2009
4
8
Wielojęzyczność jako chwyt1
P rz e d m io te m ty c h ro z w a ż a ń b ę d ą m i ę d z y j ę z y k o w e k o n s t r u k c j e h y b r y d y c z n e w a w a n g a r d o w y c h (ś c iśle j: „ le w y c h ”) p o e t y k a c h i p o e t o l o g i a c h r o s y j s k i c h . (M u lti)ję z y k o w e e k sp e ry m e n - ta to rs tw o „ le w o b rz e ż n y c h fu tu ry s tó w ” z ty flisk ie j g ru p y 41°, p e te r s b u r s k ic h k u - b o fu tu ry s tó w z H y le i i L ew ego F r o n tu S z tu k i, p rz e d s ta w ic ie li L ew ego S k rzy d ła i C e c h u Poetów , u k tó ry c h z n a jd u ję n a jb a r d z ie j e fe k to w n e h y b ry d y a rty sty c z n e , w o ln o oczyw iście p o tra k to w a ć ja k o sy n e k d o c h ę c a ło śc i o w iele ro z le g le jsz e j n iż p o e ty c k a m ow a z a u m n a , k tó ra - ja k w ia d o m o - o b e jm o w ała ro z m a ite zjaw isk a u m o w n ie ty lk o u je d n o lic o n e p o d w s p ó ln ą n azw ą. R o sy jsk a tw ó rczo ść p o z a ro z u - m ow a to e k s p e ry m e n t (a rty sty c z n y i n au k o w y ) tr a k to w a n y jak o n ie z a p rz e c z a ln a „ d o m in a n ta ” m o d e rn is ty c z n e j fo rm a c ji k u ltu ro w e j - n ie ty lk o w sc h o d n io e u ro p e j sk iej. N a jb liż s z e o to c z e n ie w ielo języ czn ej p o e z ji ro s y jsk ic h fu tu ry s tó w w y z n a c z a ją p rz y ty m n ie ty lk o fo n o s ty lis ty c z n e e k s p e r y m e n ty L w a S z c z e rb y i S ie rg ie ja B e rn s z te jn a , ale p rz e d e w s z y stk im w ie lo d y s c y p lin a rn a d y sk u s ja p ie rw s z y c h d e k a d X X w ie k u o n a tu r a ln y c h i p o w sta ją c y c h n a d ro d z e e k s p e r y m e n tu t w o r a c h h y b r y d y c z n y c h . J u ż tu z a sy g n a liz u ję , że w „ m ięd zy języ k o w y ch h y b ry d a c h ” p o e ty c k ic h , o k tó r y c h b ę d z ie d alej m o w a, n ie k o n ie c z n ie sły ch ać p o g ło s B a c h ti- n o w sk ic h „ k o n s tru k c ji h y b ry d y c z n y c h ” . W y jaw ia jąc, czyje id e e o d b iły się w n ic h aż n a d to w y ra ź n y m ech em , s p ró b u ję w skazać n ie k tó re sp osoby arty sty cz n eg o p rz e d
-Artykuł jest nieco rozszerzoną wersją referatu wygłoszonego na XXXVII Ogólnopolskiej Konferencji Teoretycznoliterackiej „Kultura w stanie przekładu” (Słubice, wrzesień 2009). Wykorzystuję w nim materiały zgromadzone podczas kwerendy archiwistyczno-bibliotecznej „Paleontologia kultury w kręgu Nikołaja M arra” w Sankt-Petersburgu w ramach stypendium Fundacji na rzecz Nauki Polskiej (maj-czerwiec 2009).
s ta w ia n ia języ k ó w e tn ic z n y c h w e w c z e sn o m o d e rn isty c z n e j p o e z ji ro sy jsk ie j. K o n c e n tr u ją c się n a „ o b ra z a c h języ k ó w ”, n ie z a p o m in a m je d n a k o p o w o d a c h , d la k tó ry c h o d k ry w ca „ h e te ro g lo z ji” p ra k ty c z n ie w y k lu c z a ł jej o b ecn o ść w g a tu n k a c h p o e ty c k ic h .
Z a c z n ę od r u d y m e n ta r n e g o ro z ró ż n ie n ia te rm in o lo g ic z n e g o ze S ło w a w p o w ie
ści: o p o zy cji z a m ie rz o n y c h h y b ry d językow ych i sty listy c z n y c h o raz n ie św ia d o m y c h
h y b ry d lin g w isty c z n y c h 2. Jej n ie o d le g ły m e k w iw a le n te m jest S p itz e ro w sk ie p rz e c iw sta w ie n ie Sprachm engerei i Sprachm ischung3. W z o re m d w u m o d e r n is ty c z n y c h p o eto lo g ó w s k u p ię się n a ty c h w y p o w ie d z ia c h lite r a c k ic h , w k tó ry c h k r z y ż o w a n i e j ę z y k ó w e t n i c z n y c h m a c h a r a k t e r c h w y t u , to z n a c z y jest c z y n n o śc ią celow o u k ie r u n k o w a n ą , t e l e o l o g i c z n ą 4, a n ie m n ie j lu b b a rd z ie j św ia d o m ą a k tu a liz a c ją a rc h a ic z n e j in n o ję z y c z n o śc i m ow y, k tó r ą J a n B a u d o u in de C o u rte n a y , a za n im L e w S zczerb a i Je w g ie n ij P o liw an o w , n a z y w a li „ z m ie sz a n y m c h a r a k te r e m w sz y stk ic h ję z y k ó w ”5. N a p rz e c iw le g ły m b ie g u n ie id e o lo g ic z n y m i m e to d o lo g ic z n y m ro s y jsk ie j lin g w is ty k i p o g lą d te n g ło sił N ik o ła j M a r r 6, k tó re g o P o liw a n o w w sk azy w ał ja k o rz e c z y w iste g o p ra w o d a w c ę o p o zy cji h y b ry d y z a c ji i m e ty z a c ji m o w y 7.
Id e e i te rm in o lo g ię k rz y ż o w a n ia , m ie sz a ń c ó w i h y b ry d y z a c ji lin g w iśc i (i p o - e to lo d zy ) p rz e ję li ze w sp ó łc z e sn y c h n a u k b io lo g ic z n y c h : b o ta n ik i, z o o lo g ii, g e n e ty k i. P o liw a n o w w sk azy w ał n a m ię d z y g a tu n k o w e k rzy żó w k i ro ś lin Iw a n a M ic z u rin a , B oris J a rc h o odw oływ ał się do b a d a ń n a d m ie s z a ń c a m i G reg o ra M e n d la i M o r- g an o w sk ieg o k rz y ż o w a n ia ch ro m o so m ó w , a Iw a n K a n a je w (M ic h a ił B a c h tin ) re fe ro w ał e k s p e ry m e n ty n e o w ita lis ty H a n s a D rie s c h a n a d z ja w is k a m i o rg a n ic z n e j r e g u la c ji w s tu łb i z ro ś n ię te j z ró ż n y c h o sobników . H y b ry d y z a c ja to je d n a k n ie ty lk o p rz e d m io t w n ik liw e j u w ag i biologów , lin g w istó w , p o e tó w i po eto lo g ó w , ale w
ogó-Zob. M. Bachtin Słowo w powieści, w: tegoż Problemy literatury i estetyki, przeł. W. Grajewski, Czytelnik, Warszawa 1982.
Zob. L. Spitzer „Wielojęzyczność” jako środek stylistyczny i wyraz wyobraźni fonetycznej, przeł. R. H andke, w: K. Vossler, L. Spitzer Studia stylistyczne, wyb. i oprac.
M.R. Mayenowa, R. H andke, Warszawa 1972, s. 236-237.
Odwołuję się do definicji „chwytu” W. Zyrmunskiego (W sprawie „metody formalnej”, przeł. S. Knisplówna, „Życie Literackie” 1947 z. 3-4, s. 66).
Zob. J. Baudouin de C ourtenay O smieszannom charakterie wsiech jazykow, w: tegoż
Izbrannyje trudy po obszczemu jazykoznaniju, sostaw. W. Grigorjew, A. Leontjew, t. 1,
Moskwa 1963; L. Szczerba O ponjatii smieszczenija jazykow, w: tegoż Jazykowaja
sistiema i rieczewaja diejatielnost, Leningrad 1974; J. Poliwanow Krug oczerednych problem sowriemiennoj lingwistiki, w: tegoż Stati po obszczemu jazykoznaniju, sost.
A. Leontjew, Moskwa 1968.
Zob. N. M arr K proischożdieniju jazykow, w: tegoż Izbrannyje raboty, t. 1: Etapy
razwitija jafieticzeskoj teorii, M oskwa-Leningrad 1933, s. 218.
Zob. J. Poliwanow Gibridizacija, w: tegoż Trudy po wostocznomu i obszczemu
jazykoznaniju, sostaw., poslesł., kommient. L. Koncewicz, Moskwa 1991, s. 353-354.
2 3 4 5 6 7
4
9
5
0
le z a s a d a m o d e r n i s t y c z n e j n a u k i i s z t u k i ś r o d k o w o - i w s c h o d n i o e u r o p e j s k i e j p i e r w s z e g o t r z y d z i e s t o l e c i a X X w i e k u . W h u m a n is ty c e ro sy jsk iej z m ie s z a n ie b ie g u n o w o ró ż n y c h p rą d ó w , p o staw , id e o lo g ii, języków , p o e ty k , e s te ty k i s ty lis ty k d a ło h y b ry d y tej m ia ry , co w e rso lo g ic z n y m o r g a n iz m B o risa Ja rc h o , h e rm e n e u ty c z n a fe n o m e n o lo gia G u staw a S z p e ta , n e o k a n to w sk a p a le o n to lo g ia se m a n ty c z n a N ik o ła ja M a r ra lu b „ la m a rk s iz m ” (krzy żó w k ę m e c h a n o la m a r k iz m u z m a rk s iz m e m ) - b y p o p rz e s ta ć n a s p lo ta c h n a jo d le g le jsz y c h , ja k b y się zd aw ało , języ k ó w -św iato p o g ląd ó w . W m o d e rn is ty c z n y m lite r a tu ro z n a w s tw ie ro s y jsk im h y b ry d y z a c ja b y ła n ie ty lk o p rz e d m io te m te o r e ty c z n e g o n a m y s łu , ale ta k ż e m e to d o lo g ic z n ą r e g u łą k rz y ż o w a n ia d o m e n w ie d z y i s z tu k i o raz p o p u la r n y m c h w y te m p is a rstw a n au k o w e g o (n a jle p szym p rz y k ła d e m O lga F re u d e n b e r g , k tó ra k rzy żo w ała fig u ry p o jęcio w e ja k J o s e p h G o ttlie b K ö lre u te r ro ślin y ).
Ż yw iołow e m ie s z a n ie języków , choć n a d r u g im p la n ie ro z w a ż a ń o w ielo języ cz n o śc i jak o ch w y cie, w y m ag a k o m e n ta rz a ze w z g lę d u n a s iln ą o b ecn o ść w p o e to lo - g iczn e j re fle k s ji ro s y jsk ic h m o d e rn istó w . D la B a c h tin a ta - ja k ją o k re ś la ł - o rg a n ic z n a h y b ry d y z a c ja b y ła n ie ty lk o je d n y m z n a jis to tn ie js z y c h c z y n n ik ó w jęz y k o w ej ew o lu cji, o k tó re j p is a li m u ltilin g w iś c i jego czasów , ale p rz e d e w sz y stk im w a r u n k ie m n a r o d z in „ n o w y c h f o r m w e w n ę t r z n y c h słow nej św ia d o m o śc i ś w ia ta ” 8. H y b ry d y h is to ry c z n e o k re ś la ł jak o d w u ję z y c z n e , lecz je d n o g ło so w e, w y ja śn ia ją c , że języ k lite r a c k i z n a m io n u je h y b ry d y z a c ja n a p o ły o rg a n ic z n a , n a p o ły z a m ie rz o n a .
R d z e n n ą in n o ję z y c z n o ś ć m o w y ro s y js k ie j z p ra w d z iw ie lin g w is ty c z n ą i n t u ic ją p o c h w y c ił O sip M a n d e ls z ta m , p is z ą c , że „ ję z y k ro s y js k i je st ję z y k ie m h e l le ń s k im ”9. Tę „ ta je m n ic ę h e lle ń s k ie g o p o g lą d u n a ś w ia t” m ia ły p o sią ść w sz y st k ie ję z y k i w s p a rte n a p o d s ta w ie c e rk ie w n o s ło w ia ń s k ie j. Ś w ia d o m y ic h a rc h a ic z n y c h k o r z e n i b i z a n t y n is ta S ie rg ie j A w ie rin c e w u z n a ł p a n s la w is ty c z n y re g r e s W ie lim ir a C h le b n ik o w a , „ p ró b u ją c e g o p rz y w ró c ić m o w ie ro s y js k ie j cz y sto p o g a ń s k i, sc y ty js k i c h a r a k te r , zm y ć z n ie j ja k g d y b y śla d y k o rs u ń s k ie j k ą p ie li, p o zb aw ić ją o zd ó b g r e c k ic h ” za s p r z e c z n y z h i s t o r i ą 10. N ie tr u d n o je d n a k d o strz e c , że w m ito p o e ty c k ic h ( r e ) k o n s tr u k c ja c h p r a s ło w ia ń s k ie g o słow a fu tu r y s to m n ie u d a ło się z a trz e ć w s z y s tk ic h śla d ó w jego c h r z t u w h e lle ń s k im C h e rs o n e z ie . F u tu r y s ty c z n a id e a „ sa m o w ite g o sło w a ”, p o e ty k a „ sło w o s p lo tó w ” ( p r z y k ła d e m Z o-
ło to ro zsyp ju w iczn o st' i N iebow iesnuju p iesn o p ja n yj W a s ilija K a m ie n s k ie g o ) o ra z
ta u to lo g ii p o w s ta ją c y c h z je d n o r d z e n n y c h p a ro n im ó w w y d a ją się b e z w ie d n ą a k tu a liz a c ją ty c h sa m y c h w y o b ra ż e ń o is to c ie słow a, k tó r e p o w sta w a ły s a m o rz u t-8 M. Bachtin Słowo w powieści, s. 204.
9 Zob. O. Mandelsztam O naturze słowa, w: tegoż Słowo i kultura. Szkice literackie, wyb, przekł. i koment. R. Przybylski, Czytelnik, Warszawa 1972, s. 28.
10 Zob. S. Awierincew Słowiańskie słowo a tradycja hellenizmu, w: tegoż Na skrzyżowaniu
tradycji (szkice o literaturze i kulturze wczesnobizantyjskiej), przekl., wstęp i noty
n ie w k u ltu r z e g re c k o - b iz a n ty js k ie j i k ry s ta liz o w a ły w s ło w ia ń sz c z y ź n ie . T r u d n o p rz e o c z y ć , że C h le b n ik o w o w s k a s y m u la c ja sta ro s c y ty js k ie g o w s p ie r a ła się n a s ta ro -c e r k ie w n o -s ta ro s ło w ia ń s k ic h s u f ik s a c h 11 i n a w e t w ie rs z Scytyjskie p o m ie ścił h e lle n is ty c z n e e p ite ty . Z d a n ie m A w ie rin c e w a „ s p la ta n ie słó w ” d la te g o c e l n ie o d d a w a ło s p e c y fik ę g re c k o - b iz a n ty js k ie j f ig u r y re to ry c z n e j - c e n io n e j p rz e z tw ó rc ó w „ s ło w ia ń sk ie g o b a r o k u ” i b lis k ie j ro s y js k im a w a n g a rd y s to m - że z a k ła d a ło s u b s ta n c ja ln y , c ie le s n y k s z ta łt słow a.
R e lik ty h e lle ń sk ie g o k raso m ó w stw a zachow ała „ p ra s ło w ia ń sk a ” zaum uszkujnaja sam o zw ań czeg o W ie lim ira II - A le k sa n d ra T u fa n o w a 12, k tó ry z ety m o lo g iczn y ch m ro k ó w p raw o sław n ej ru szczy zn y w ydobyw ał słow osploty: тьютеенъпифпафлин lub
плыйлиплаунбавликочи сийленьлюльмасте13. Z ałożyciel Z a k o n u Z a u m n ik ó w o d sła n ia ł
arc h a ic z n e k rzy żo w an ia, n a ro ś le i szczepy w m o w ie ru s k ie j, p rz e p ro w a d z a ją c „p a le o n to lo g ic z n e w y k o p alisk a w języ k a ch p ra s ło w ia ń sk im , s ta ro ru s k im , san sk ry cie, sta ro h e b ra js k im i in n y c h , n ie w y łączając ja fe ty c k ic h ” 14. U z u rp a to r tr o n u „ P rzew o d n icząceg o K u li Z ie m s k ie j” głosił z a u m o p a rty n a „językow ej łącz n o ści z lu d a m i ja- fe ty c k im i (n a rz e c z a m i b a s k ijsk im , w ie rs z y k sk im i k a u k a s k im ), językow ej łącz n o ści z tr a n s fo r m a c ja m i języ k ó w ja fe ty c k ic h , lin g w a ln y c h p rz e s u n ię c ia c h w k ie r u n k u m o rfem ó w języków p ra sło w ia ń sk ie g o , ro m a ń sk o -g e rm a ń sk ic h , sta ro h e b ra jsk ie g o , sa n s k ry tu i in n y c h ” 15. O z n a jm ia ł też w p ro st, że „ z a u m w sk rzesza fu n k c je fon em ó w spółgłoskow ych p o p rz e z p a le o n to lo g ię m ow y i se m a n ty k ę g en e ty c z n ą , o p ie ra ją c się n a [...] o sią g n ię c ia c h językoznaw stw a in d o e u ro p e jsk ie g o i ja fety ck ieg o ” 16. D eklara
cja T u fanow a to je d n a k jeszcze n ie p o s tu la t celow ej, arty sty cz n ej h y b ry d y z a c ji języ
ków, ale k o n sta ta c ja z a sta n e j h y b ry d y czn ej „ s tru k tu r y b a rd z o g łę b o k ie j” z a u m n e j m ow y p o ety ck iej. P o zaro zu m o w e w iersze k o m p o n o w a n e ze sta ro ru s k ic h d ialek ty - zm ów i re g io n a liz m ó w a rc h a n g ie ls k ic h i n o w o g ro d z k ic h 17 w p o ję c iu T ufanow a n io sły już ze sobą o b ecn y w ru sz c z y ź n ie jafety ck i s u b s tra t języ k o w y 18.
P rz e z ca ły czas sły ch ać w ty c h d e k la r a c ja c h p o g ło sy lin g w isty c z n e j d o k try n y N ik o ła ja M a rra . S kalę z a u m n e j p a le o n to lo g ii T u fan o w a u z m y sła w ia d o p ie ro k o n 11 Zob. K. Czukowskij Kubofuturisty, w: tegoż Sobranije soczinienij, t. 8: Iz knigi
„Futuristy”, Moskwa 2004.
12 Zob. A. Tufanow Awtobiografija Priedsiedatiela Ziemnogo Szara Zaumi Aleksandra
Tufanowa, w: tegoż Uszkujniki, sostaw. Z.-F. Zakkar i T. Nikolskaja, Berkeley 1991,
s. 169.
13 Zob. A. Tufanow K zaumi, Petersburg 1924.
14 A. Tufanow Słowo ob iskusstwie, w: tegoż Uszkujniki, s. 182.
15 A. Tufanow Osnowy zaumnogo tworczestwa, w: tegoż Uszkujniki, s. 43. 16 A. Tufanow Dekłaracyja, w: tegoż Uszkujniki, s. 44.
17 Zob. T. Nikolskaja Nowator-archaist („Uszkujniki”Aleksandra Tufanowa), w: tejże
Awangard i okriestnosti, Sankt Petersburg 2002, s. 241, 244.
18 Zob. N. M arr Iz jafieticzeskich pierieżytkow w russkom jazykie, w: tegoż Izbrannyje
52
fro n ta c ja jego te z z M a rro w s k im k a ta lo g ie m „języ k ó w ja fe ty c k ic h ” 19. Ic h „ s y s te m ” o b ejm o w ał p o c z ą tk o w o ję z y k i k a rtw e ls k ie - g ru z iń s k i, m e g re ls k i, c z a ń s k i (lazyj- ski) i sw a n e c k i - a z c z a se m o g a rn ą ł n ie ty lk o w szy stk ie ję z y k i k a u k a s k ie w y łą c z a n e z ro d z in y in d o e u r o p e js k ie j, se m ic k ie j i tu r e c k o -ta ta rs k ie j: a b c h a sk i, a d y g e jsk i, k a b a rd in s k i, c z e c z e ń sk i, in g u s z sk i, ję z y k i D a g e s ta n u o raz sta ro ż y tn e ję z y k i Z a k a u k a z ia i z a c h o d n ie j A zji: e la m sk i, sz u m ie rs k i, u ra r ts k i, a n a w e t iz o lo w an y ję zy k H in d u k u s z u - b u r u s z a s k i (w ie rk sz y k sk i), ale ta k ż e - w p o c z ą tk u la t tr z y d z ie sty c h - ję z y k i d ra w id y jsk ie , h o te n to c k ie , b a s k ijs k i, języ k Pelazgów , e tr u s k i, h ety c- k i, c z u w a sz sk i i k a b ils k i20. „ J a fe ty d o lo g ia ” zw an a ta k ż e „ p a le o n to lo g ią s e m a n ty c z n ą ” z a k ła d a ła p ie rw o tn ą m n o g o ść języków e w o lu u ją c y c h w k ie r u n k u je d n e g o „sys te m u języ k o w eg o ” . Z a s a d a m i tej e w o lu c ji m ia ły być skokow a m u ta c ja , h y b ry d y z a cja i m e ty z a c ja 21. Ja fe ty d o lo g ic z n ą g lo tto g o n ię re p re z e n to w a ła p ir a m id a : „o d sze ro k ie j p o d staw y , c z y li p o z io m u p ra ję z y k o w e g o w p o s ta c i lic z n y c h m ię czak o w a- ty c h e m b rio n ó w -ję z y k ó w , p o p rz e z k o le jn e h y b ry d y c z n e p r z e k s z ta łc e n ia , m ow a lu d z k a z m ie rz a do w ie rz c h o łk a o b ra z u ją c e g o je d n o ś ć języ k ó w ś w ia ta ” 22. S y m b o le m ję z y k o z n aw stw a in d o e u ro p e js k ie g o b y ła d la M a r ra p ir a m id a o d w ró co n a, ob r a z u ją c a rozw ój języ k ó w z je d n e g o p ra in d o e u ro p e js k ie g o ź ró d ła . P o d sta w ę jafe- ty ck iej u to p ii lin g w isty c z n e j tw o rz y ły te ż id ee p ie rw o tn o śc i m o w y r ą k w obec m ow y a rty k u ło w a n e j, je d n o ś c i p ro c e s u g lo tto g o n ic z n e g o języków św ia ta , k laso w eg o c h a r a k te r u m y ś le n ia i języ k a u z n a w a n e g o za s k ła d n ik n a d b u d o w y o raz s ta d ia ln o ś c i językow ego ro z w o ju d e te rm in o w a n e g o z m ia n a m i sp o łe c z n y m i. R e k o n s tru k c ję te o r ii ja fe ty c k ie j u tr u d n ia fa k t, że sa m a , w e w n ę trz n ie n ie s p ó jn a , p o d le g a ła skokow ej ew olucji. K o n cep cję g lo tto g o n ic z n e g o m o n o file ty z m u , czyli p o d sz y tą d a rw in iz m e m te o rię o d sz c z e p ie n ia się języków ja fe ty c k ic h od w sp ó ln e g o ja fe ty c k o -se m ic k o -c h a - m ic k ie g o „ p n ia g e n e ty c z n e g o ”, a n a w e t id e ę je d n e g o jafe ty c k ie g o p ra ję z y k a w y p a rła w k ró tc e te o ria k o n ie c z n e g o w ro z w o ju w sz y stk ic h języków św iata „ s ta d iu m ja fe ty c k ie g o ”, k tó r ą M a r r o sta te c z n ie p o rz u c ił n a rz e c z te o r ii językow ej p o lig e n e - zy. W tej o s ta tn ie j w y ra ź n ie w y b rz m ie w a ł n e o la m a rk iz m 23.
19 Ich nazwę M arr wywodził od im ienia biblijnego Jafeta (podobnie jak nazwy języków semickich i chamickich pochodzą od imion dwóch pozostałych synów Noego: Sema i Chama).
20 Zob. N. M arr Jafieticzeskije jazyki, w: tegoż Izbrannyje raboty, t. 3: Jazyk i obszczestwo, M oskwa-Leningrad 1934, s. 303-304.
21 Znaczenie tych idei w pismach N. M arra podkreśla W. Czaplenko (Jawlenije
skreszczenija w jazykach, SPFA RAN f. 77, op. 7, jed. chr. 194). Zob. też L.L. Thomas The Linguistic Theories of N. Ja. Marr, University of California Press, Berkeley-Los
Angeles 1957.
22 N. M arr Ob jafieticzeskoj tieorii, w: Izbrannyje raboty, t. 3, s. 31.
23 O metodologicznej, konceptualnej i terminologicznej niespójności jafetydologii zob. L.L. Thomas The Linguistic Theories..., s. 81-83; W. Ałpatow Istorija odnogo mifa.
H is to ry c z n ą h y b ry d y z a c ję języków u trw a lo n ą w w y p o w ie d z ia c h m o d e r n is ty c z n y c h p o e tó w i p o eto lo g ó w ro s y jsk ic h n a z y w a m i n n o j ę z y c z n o ś c i ą p a l e o n t o l o g i c z n ą , o d w o łu jąc się w ła śn ie do b lisk ie j T u fan o w o w i i M a n d e lsz - ta m o w i lin g w isty k i N ik o ła ja M a r r a 24, k tó ra m ia ła z a s k a k u ją c o w iele w sp ó ln e g o z z a u m e m C h le b n ik o w a , a z a ra z e m s iln ie „ z o rk ie s tro w a ła ” ro z p o z n a n ia B ach ti- n a . O k a z u je się b o w ie m , że g łó w n y m w s p o rn ik ie m te z Z prehistorii słow a powieścio
wego b y ły p ie rw o tn ie o b sz e rn e c y ta ty z N ik o ła ja M a r ra i Iw a n a M ie sz c z a n in o w a ,
k tó re z o sta ły w y co fan e p rz e z re d a k to ró w Woprosow litieratury i estetiki z 1975 ro k u . B a d a n ia a rc h iw a ln e p o tw ie rd z a ją , że „ p ro b le m B a c h tin a i ja fe ty d o lo g ii lu b , n ie c o w ęziej, B a c h tin a i M a rro w s k ie j k o n c e p c ji k rz y ż o w a n ia języ k ó w je st b e z w z g lę d n ie is to tn y d la z ro z u m ie n ia B a c h tin o w sk ie j te o r ii [...] w ie lo ję z y c z n o śc i i h y b ry d ję zy k o w y ch ”25. N ie k ie d y je d n a k p o g ło s ja fe ty d o lo g ii w w y p o w ie d z ia c h a u to r a S ło
w a w powieści je st n a d a l d o b rz e słyszalny. G d y p isz e , że „ ję z y k i p rz e k s z ta łc a ją się
w d z ie ja c h g łó w n ie d z ię k i h y b ry d y z a c jo m [ ...] , z a ró w n o w h is to ry c z n e j, ja k i p r e h is to ry c z n e j (p a le o n to lo g ic z n e j) p rz e s z ło śc i języ k ó w ” 26, to p rz y w o łu je k o n c e p ty n azw o w e M a r ra , k tó r e w d y s k u rs ie n a u k o w y m la t d w u d z ie s ty c h i trz y d z ie s ty c h n o s iły s ta tu s te rm in ó w -s z ib b o le tó w n ie o d m ie n n ie o d sy ła ją c y c h do ja fe ty d o lo g ic z - n ej w s p ó ln o ty m yślow ej.
W a ria n te m p ro b le m a ty k i in n o ję z y c z n o śc i p a le o n to lo g ic z n e j w p o e z ji ro sy jsk iej jest (w spólne w ie lu w c z e s n o m o d e rn isty c z n y m u to p io m a rty sty c z n y m i n au k o w y m ) c o f a n i e p r o c e s u g l o t t o g o n i c z n e g o d o p i e r w o c i n m o w y . W o b lic z u p o re w o lu c y jn y c h k a ta k liz m ó w ta z s tę p u ją c a ew o lu cja języka w c h ło n ę ła sy m b o lik ę „ n o o s f e r y c z n e g o r e g r e s u ” i ry c h ło n a b ra ła z n a c z e n ia c z y n n o śc i p a ra le ln e j z M a n d e ls z ta m o w s k im sc h o d z e n ie m p o „żyw ej d r a b i n ie ” L a m a rc k a do p ie rś c ie n ic i w ąsonogów . W k o n te k ś c ie h is to rio z o fic z n e g o ja sn o w id z e n ia M a n d e ls z ta m a M a rro w s k ie u p o d o b n ie n ie p ra ję z y k o w e j m a te r ii do m ię c z a k o w a ty c h e m b rio n ó w jest w ięcej n iż ty lk o p a le o n to lo g ic z n ą w iz ją z a m k n ię tą w p la s ty c z n e j k a ta c h re z ie . W k u ltu r z e ro sy jsk ie g o m o d e r n iz m u m ito p o e ty c k a r e k o n s tru k c ja p ie rw o c in m o w y n ie z a trz y m a ła się je d n a k n a s ta d iu m „ d y fu z y jn y c h k o m p le k só w d ź w ięk o w y ch ”, k tó r e g ło s ili jafety d o lo d zy , ale o b jęła n a w e t g łu c h o n ie m e w arstw y języ k a, p rz e d a r ty k u la c y jn ą „m ow ę k in e ty c z n ą ”, b y p rzy w o łać k o le jn y te r m in M a r ra . Tę a n ty u to p is ty c z n ą s y m b o lik ę a n tro p o lo g ic z n e g o re g r e s u z d a je się p rz e n o s ić n ie ty lk o Z aum . G łuchoniem oj A le k sie ja K ru c z o n y c h a , ale ta k ż e p o z a ro z u m o w a k o n c e p c ja o n to g e n e z y języ k a T u fan o w a, k tó r y z a in s p iro w a n y M a r- ro w sk ą id e ą p ie rw o tn e j m ow y rą k og łaszał: „M ój z a u m to g łu c h o n ie m a re a k c ja ”27.
24 Zob. B. Gasparow Łamark, Szelling, Marr (stichotworienije „Łamark” w kontiekstie
„pieriełomnoj epochi”), w: Litieraturnyje lejtmotiwy. Oczerki russkoj litieratury X X wieka,
Moskwa, 1994.
25 N. Pańkow M.M. Bachtin i tieorija romana, „Woprosy L itieratury” 2007 no 3. 26 M. Bachtin Słowo w powieści, s. 202.
5
4
J a k w ia d o m o , n ie k tó rz y sp o ś ró d ro s y jsk ic h fu tu ry s tó w w ste c z n ą ew o lu cję języka p ró b o w a li z a trz y m a ć n a sz c z e b lu o n o m a to p e ic z n e g o języ k a p tak ó w . A le n ie ty lk o ję z y k i k in e ty c z n e i, b y ta k rz e c , a ta w is ty c z n e w y z n a c z a ją p rz e s trz e ń in t e r p r e ta c y jn ą d la m ię d z y ję z y k o w y c h k o n s tr u k c ji h y b ry d y c z n y c h .N a jb liż sz e tło celow ych h y b ry d sty listy czn y ch tw o rzą te ż p o e ty c k ie j ę z y k i „ w y o b r a ż o n e”, n ie re s p e k tu ją c e re g u ł języka ogólnego, lu b e k lek ty czn e, c z e r p ią c e z w ie lu tr u d n y c h do je d n o z n a c z n e g o z id e n ty fik o w a n ia sy stem ó w lin g w aln y ch . To w ła śn ie s z tu c z n y „język z m y ślo n y ” - e c h o la liczn o -g lo so laliczn a „m ow a b o g ó w ” C h le b n ik o w a - był d la B a c h tin a k o ro n n y m d o w o d em a u to ry ta rn e j, d o g m aty czn ej i konserw aty w n ej jed n o języ czn o ści „b e z p o śre d n io in te n c jo n a ln y c h ” g a tu n k ó w m ow y p o e ty c k ie j28. N ie z a le ż n ie od ty c h m ito p o e ty c k ic h e k sp e ry m e n tó w lin g w isty czn y ch n a le ż a ło b y ro z p a trz y ć k u b o fu tu ry sty c z n e n a t u r a l n e h o d o w l e j ę z y k a dla lu d z k o ś c i p la n e ta rn e j. A leksiej K ru c z o n y c h p rzek o n y w ał, że „u tw o ry z a u m n e m o g ą dać język p o w szech n y z ro d z o n y o rg a n ic z n ie , a n ie sz tu c z n ie ja k e s p e ra n to ”29. K u b o fu tu ry sty c z n ą id eę języka u n iw e rs a ln e g o u c ie le śn ia p rz e d e w sz y stk im „język g w iezd n y ” C h le b n ik o w a , k tó ry m ia ł się ro zw ijać z e m b rio n u języka z a u m n e g o 30. „P o w szech n y język p is e m n y w sp ó ln eg o w szy stk im lu d o m trzecieg o sa te lity S ło ń c a ”31 b y ł p ró b ą o d zy sk an ia m ity c z n e j p ra je d n i m ow y sp rz e d w id m o w y ch w o jen ję zyków „ ro z u m n y c h ”, k tó re z d a n ie m C h le b n ik o w a , ro z d z ie la ją lu d z k o ś ć 32. N ie p rz y p a d k ie m p o e ta g łoszący k o n iecz n o ść lik w id a c ji „m n o g o ści ry n k ó w sło w n y ch ” 33 n ie był u lu b io n y m b o h a te r e m B a c h tin a , k tó ry n a js iln ie j w aloryzow ał c z a so p rz e strz e ń greck iej agory. Id e a u p ra w y języka u n iw e rsa ln e g o łączyła n a to m ia s t C h le b n ik o w a i jafetydologów , d o g lą d a ją c y c h n ie u c h ro n n e j i sp o n ta n ic z n e j h y b ry d y z a c ji języków w k ie r u n k u o g ó ln o lu d zk ieg o sy ste m u mowy. D la w ie lu h isto ry k ó w w s c h o d n io e u ro p e jsk ie g o m o d e r n iz m u d ziś n ie ulega ju ż w ą tp liw o ści, że „jafety d o lo g ia b liższa była teatro w i M e y erh o ld a i p o ezji C h leb n ik o w a n iż ak ad em ick iej lin g w isty ce”34. W optyce retro sp ek ty w n ej na ró w n i z lin g w isty czn y m p ro je k te m C h leb n ik o w a u c h o d z i za jed n ą z o d m ia n „ u to p ii języka d o sk o n a łe g o ” .
W p o re w o lu c y jn e j R o sji id e e języ k a u n iw e rs a ln e g o i sz tu c z n y c h języków m ię d z y n a ro d o w y c h (zw łaszcza e s p e ra n to ) były, ja k w ia d o m o , p r z e d m io te m n ie ty lk o
28 Zob. M. Bachtin Słowo w powieści, s. 114.
29 A. Kruczonych Diekłaracyja zaumnogo jazyka, w: Manifiesty i programmy russkich
futuristow / Die Manifeste und Programmschriften der Russischen Futuristen, hrsg.
von V. Markov, W. Fink Verlag, M ünchen 1967, s. 180.
30 Zob. W. Chlebnikow Nasze założenia, w: tegoż Rybak nad morzem śmierci. Wiersze
i teksty 1917-1922, wyb., przekl. i przyp. A. Pomorski, Open, Warszawa 2005, s. 78:
„język zaumny to przyszły język powszechny w zarodku”.
31 W. Chlebnikow Malarze świata!, w: tegoż Rybak nad morzem śmierci, s. 63. 32 W. Chlebnikow Nasze założenia, w: tegoż Rybak nad morzem śmierci, s. 78. 33 W. Chlebnikow Malarze świata!, w: tegoż Rybak nad morzem śmierci, s. 63. 34 Słowa G. Amelina, cyt. za:W. Ałpatow Marr i marrizm, s. 241.
z a ja d ły c h sp o ró w lin g w isty c z n y c h , ale p rz e d e w sz y stk im id e o lo g ic z n y c h k o n tr o w ersji. A k tu a ln e p ro b le m y sow ieckiej p o lity k i językow ej sta n o w ią is to tn y h is to - ry c z n o -id e o lo g ic z n y k o n te k s t m ięd zy języ k o w y ch k o n s tru k c ji h y b ry d y c z n y c h w m o d e rn is ty c z n y c h p o e ty k a c h i p o e to lo g ia c h ro s y jsk ic h . W szak „ p ro b le m p r z e d s ta w ie ń h y b ry d y c z n y c h - ja k w sp ó łc z e sn y c h z a p e w n ia ł B a c h tin - m o ż n a ro zw iązać je d y n ie d z ię k i p iecz o ło w itej i w n ik liw e j a n a liz ie języ k a i językow ego p o ro z u m ie w a n ia się w d a n e j e p o c e ” 35. C elow e, a rty sty c z n e h y b ry d y języków e tn ic z n y c h p o w sta w a ły n ie ty lk o w o k re s ie p o s tę p u ją c e j d e g ra d a c ji i m o n o lo g iz a c ji d y s k u rs u p u b lic z n e g o , ale p rz e d e w s z y stk im w w a ru n k a c h p o re w o lu c y jn e j „ in ż y n ie rii języ k o w e j” n a sta w io n e j n a (szczeg ó ln ie d ra s ty c z n ą od p o ło w y la t trz y d z ie s ty c h ) n iw e la c ję sp o łe c z n e j, ję z y k o w o -e tn ic z n e j i k u ltu ro w e j h e te ro g e n ic z n o ś c i w g ra n ic a c h w ie lo n aro d o w o ścio w eg o Im p e riu m . U k u ta ju ż n a p o c z ą tk u la t d w u d z ie sty c h n a zw a jazykow ojestroitielstw o o z n a c z a ła d z ia ła n ia z m ie rz a ją c e do u n if ik a c ji a ra b s k ic h i m o n g o ls k ic h a lfa b e tó w n a o b sz a rz e Z w ią z k u R a d z ie c k ie g o - p o c z ą tk o w o n a p o d staw ie ła c iń s k ie j, a od p o ło w y la t trz y d z ie s ty c h - cy ry lic k ie j o raz do stw o rz e n ia n o ta c ji d la języków p rz e d p iś m ie n n y c h n a p o d sta w ie tzw. „N ow ego A lfa b e tu ” 36. W ty m o k re s ie N ik o ła j M a r r p ro k la m o w a ł a b c h a s k i „ a lfa b e t a n a lity c z n y ” (tzw. tr a n s k r y p c ję ja fe ty d o lo g ic z n ą ) ja k o p r a o b r a z a lf a b e tu o b słu g u ją c e g o je d e n hy- b ry d y c z n y języ k lu d z k o ś c i. Z d a n ie m tw ó rcy ja fe ty d o lo g ii „ in ż y n ie ria języ k o w a” ty lk o o p ó ź n ia ła p rz e jśc ie n a p rz y s z ły języ k p o w sz e c h n y 37.
O ty m , że w p o to czn e j św iad o m o ści „ m a ły c h ” (z p e rsp e k ty w y Im p e riu m ) w sp ó l n o t ję z y k o w o -e tn ic z n y c h i k u ltu ro w y c h „ in ż y n ie ria języ k o w a” u ra s ta ła do ro z m ia ró w n a ro d o w e g o k a ta k liz m u , m ó w i P ła cz m ułły le z g iń sk ie g o p o e ty A lib e k a F ata- c h a n a 38. D la n ic h n o ta c ja a lfa b e ty c z n a b y ła b o w ie m n ie ty lk o sy s te m e m z a p is u m ow y, a le p rz e d e w s z y s tk im s y m b o le m in te g r a ln o ś c i i o d rę b n o ś c i k u ltu ro w e j. B a ta lia o ro d z a j p is m a p rz e r a d z a ła się z a te m w p ry n c y p ia ln y sp ó r o to ż sa m o ść n a ro d o w ą i b io lo g ic z n e p rz e trw a n ie e tn o s u .
Ja k siln y b y ł te n e fek t ostranienija w y w o łan y c y ry lic k ą n o ta c ją d źw ięk ó w r e p r e z e n t o w a n y c h p r z e z z n a k i a lf a b e tó w a r a b s k i c h i ł a c i ń s k i c h , u z m y s ła w ia
35 M. Bachtin Język w literaturze artystycznej, przeł. T. Brzostowska-Tereszkiewicz (tekst ukaże się wkrótce w antologii Ja-Inny. Wokół Bachtina, red. naukowa D. Ulicka, t.1).
36 Zob. M. Isajew Jazykowoje stroitielstwo w S SSR , Moskwa 1979 i W. Ałpatow 150
jazykow i politika 1917-2000 Socjolingwisticzeskije problemy S S S R i postsowietskogo prostranstwa, Moskwa 2000.
37 Zob. N. M arr Abchazskij analiticzeskij ałfawit, „Trudy Jafieticzeskogo Siem inarija”, t. I, Leningrad 1926; W. Ałpatow Marr, marrizm i stalinizm, „Fiłosofskije
Issledowanija” 1993 no 4.
38 A. Czaczikow Siem’ riespublik, Moskwa 1933, s. 74. Recytując nazwy liter muzułmańskiego alfabetu lezginów (które tłumacz Czaczikow zapisywał
w unicestwiającej cyrylicy), mułła lamentował: Элиф басар а, элиф бизир и, / Элиф
5
6
p s e u d o o b c o j ę z y c z n y z a u m k u b o fu tu ry s tó w i ty f lis k ic h d a d a is tó w z g ru p y 41æ . Ic h p a ro d y s ty c z n e i p a stisz o w e sty liz a c je b rz m ie n io w e n a je z y k i t a ta r s k i39, k a u k a s k i40 i p e r s k i41 to - ja k n a iro n ię - sw oista a n ty c y p a c ja „cie m n e g o o k re s u ” p o re w o lu c y jn e j p o lity k i językow ej. F u tu r y ś c i- z a u m n ic y n ie odw zo ro w y w a li je d n a k o b c o ję z y c z n y c h u k ła d ó w b rz m ie n io w y c h z p e d a n te r ią d ia le k to lo g ó w z M o sk ie w sk ie g o K oła L in g w isty c z n e g o lu b I n s ty tu t u Ja fe ty c k ie g o . C h o d z iło im b o w ie m n ie o e m p iry c z n ą re a ln o ść p rz e d s ta w io n e g o języ k a , ale o w y b ó r jego is to t n y c h c e c h s y m b o l i c z n y c h dla arty sty cz n eg o p rz e d s ta w ie n ia 42. W y o strza jąc rz e c z y w is te fo n e ty c z n e w ła śc iw o śc i o d w zo ro w y w an y ch języ k ó w e tn ic z n y c h , tw o rz y li ce c h y now e, e m p iry c z n ie w n ic h n ie stw ie rd z o n e , zaw sze je d n a k zg o d n e z ic h sp e c y fik ą 43. W y ra z e m tej lin g w isty c z n e j p e d a n te r ii jest T u fan o w o w sk a „ m u zyka f o n ic z n a ” A m 'la zu rn e e n , w k tó re j sły ch ać n a w e t to , że języ k a n g ie ls k i jest h is to ry c z n ą h y b ry d ą sta ro a n g lo s a k so ń sk ie g o ze s ta ro fr a n c u s k im 44. „W ie rn e ” k u - b o fu tu ry sty c z n e o d w zo ro w an ia cu d zej m ow y p a ro d io w a ł p seu d o o b c o ję z y c z n y z a u m Ilii Z d a n ie w ic z a , w k tó ry m a r b itr a ln ie c z ło n o w a n y cią g lite r z ro sy jsk ie g o a lfa b e tu u d a w a ł le k s e m y a lb a ń s k ie 45. M ię d z y ję z y k o w y p rz e k ła d z a u m n y c h sty liz a c ji b rz m ie n io w y c h m u s ia łb y łączyć c e c h y tłu m a c z e n ia o d w ro tn e g o , tr a n s k r y p c ji fo
39 Zob. „Хыр-быр-ру-та / Ху-та, / Ычажут. / Жачыгун / Халбир хараха... / Ба-чы-ба / Р-ска” A. Kruczonycha, cyt. za: B. Arwatow Rieczetworczestwo (Po powodu „zaumnoj”poezii), „Lef” 1923 no 2 lub „Инной юрза мурза/ Ийля пиля/ Бар хам пар Биштым”
W. Kamienskiego, cyt. za: K. Czukowskij Kubofuturisty.
40 Zob. „Муэх / Хици / Мух / Ул / Лам / Ма / Укэ” i „Шокрэтыц / Мэхыцо / Ламошка / Шксад / Уа/ Тял” A. Kruczonycha, cyt. za B. Arwatow Rieczetw orczestwo..
41 „Аи хяль бура бен / Сивсрим сизэ чок. / Ай Залма — / Ай гурмыш — джаманай” W. Kamienskiego, cyt. za K. Czukowskij Kubofuturisty. Przykładów akustycznej recepcji obcej mowy dostarczają I. Terentjew (Traktat o spłosznom niepriliczii, w: tegoż Sobranije soczinienij, sost., podgotow. tieksta, biogr. sprawka, wstup. statja i kommient. M. M arcaduri i T. Nikolskoj, Bologna 1988) i A. Czaczikow, który cyrylicą zapisywał dźwięki mowy chińskiej (zob. T. Nikolskaja, T. Winogradowa
Kitajskaja „zaum’” Aleksandra Czaczikowa, „Wiestnik Wostocznogo In stitu ta” 2001
no 1 (t. 7).
42 Por. M. Bachtin Słowo w powieści, s. 176, 211.
43 Zob. S. Trietiakow Buka russkoj litieratury (Ob Aleksieje Kruczonych),
w: A. Kruczonych K istorii russkogo futurizma. Wospominanija i dokumenty, wstup. statja, podgot. tieksta i kommient. N. Gurianowoj, Moskwa 2006, s. 335.
44 A. Tufanow Uszkujniki, s. 28: „Am’lazurneen / Amol’azur’ bl’ul’ovedrimen / An l’il’l’izur l’al’el’rassijvju sann / Aml’ul’essan / Aml’uzurvijen / L’okl’el’ zu rl’il vl’el’ras an sannplajen / An sannzur’ sprin’ijves vmin’’vijsy / A ml’ul’essij / A m luzurn’een”. Autorska transkrypcja na alfabet łaciński.
45 I. Zdaniewicz [Iljazd] Janko krUl’AłbAnskaj, w: tegoż Fiłosofija futurista.
Romany i zaumnyje dramy. S priłożenijem dokłada I. Zdaniewicza „Iljazda” i „Zytija Ili Zdaniewicza I. Terentjewa, Moskwa 2008, s. 483: „абвг дижзий климно прсту фхцчш/
n e ty c z n e j i p r z e k ła d u g ra f e m a ty c z n e g o . U n i e z w y k l e n i e o b c o ję z y c z n e j m o w y p o le g a t u n ie ty lk o n a z m ia n ie o b słu g u ją c e g o ją a lfa b e tu , z a g ę sz c z e n iu sy m b o lic z n y c h c e c h języ k a, g łęb o k iej w sp ó łd ź w ię c z n o śc i, a lite r a c ji, ta u ta c y z m ie , p a- r o m o io s i s i p a r o n o m a z j i , a le p r z e d e w s z y s t k im n a ty m , ż e p i e r w o t n e d ź w i ę k o w e w r a ż e n i e ż y w e j m o w y i m i t o w a n e j e s t z a p o m o c ą p i s m a . R a d y k a liz a c ją teg o z a b ie g u je st n a ś la d o w a n ie o b co jęz y cz n y c h „g estó w d ź w ię k o w y c h ”, k tó re g o w w ie rs z u F inłandija sp ró b o w a ła k u b o fu tu - ry s tk a Je le n a G u ro .
S ły n n a d e k la ra c ja K ru c z o n y c h a , że „ o d tą d p isz e w e w sz y stk ic h ję z y k a c h ” m ia ła ce c h y m a n if e s tu zb io ro w eg o . Jeg o w i e l o j ę z y c z n y z a u m i m i t u j ą c y c h ł y s t o w s k i e g l o s o l a l i e w śró d m ięd zy języ k o w y ch k o n s tru k c ji h y b ry d y c z n y c h z a jm o w a ł m ie js c e szczeg ó ln e: w o czach ro s y jsk ic h a w a n g a rd y stó w u r a s ta ł n a w e t do r a n g i s y m b o l u e p o k i . „O b e c n ie z a c h o d z i ja k g d y b y z ja w i sko g lo s o la lii - p is a ł O sip M a n d e ls z ta m . P o eci m ó w ią w ję z y k u w sz y stk ic h c z a sów, w szy stk ich k u l t u r ”46. W ro sy jsk iej k u ltu rz e m o d e rn isty c z n e j n a tc h n io n a m ow a ch ły sto w sk a fascynow ała n ie ty lk o k u b o fu tu ry stó w i ty flisk ic h zau m n ik ó w , ale tak że sy m b o listó w , a k m e istó w i fo rm a listó w , k tó rz y n a w e t n ie śm ie li p o d e jrz e w a ć p o etów o p o lig lo ty c z n ą m isty fik a c ję . W fu tu ry sty c z n y c h g lo so la lia c h „było d u żo szcze ro ś c i - p rz e k o n y w a ł W ik to r S zk ło w sk i. Ic h tw ó rc y a u te n ty c z n ie w ie rz y li w to , że s p o d ic h p ió r s p ły n ą p o z n a n e w c u d o w n y sp o só b słow a o bcego ję z y k a ”47. To n a j s ły n n ie jsz y fu tu ry s ty c z n y z a p is „ m ó w ie n ia ję z y k a m i” w m isty c z n e j e k sta z ie , k tó ry z n a la z ł lic z n y c h n aśladow ców :
27 kwietnia o 3 po południu w okamgnieniu zawładnąłem doskonale wszystkimi języka mi Taki jest poeta współczesny Zamieszczam swoje wiersze w językach japońskim hiszpań skim i hebrajskim: икэ мина ни сину кси ямах алик зел ГО ОСНЕГ КАЙД М Р БАТУЛЬБА ВИНУ АН КСЕЛ ВЕР ТУМ ДАХ ГИЗ ШИШ48
46 Zob. O. Mandelsztam Słowo i kultura, w: tegoż Słowo i kultura, s. 198.
47 W. Szkłowski O poezii i zaumnom jazykie, „Sborniki po Tieorii Poeticzeskogo Jazyka” t. 1, Pietrograd 1916, s. 13.
48 A. Kruczonych Wzorwal, cyt. za: Manifiesty i programmy russkich futuristow, s. 62. Chwyt Kruczonycha wykorzystał J. M arr w wierszu J a połucził ot błagodarnych
5
8
Z a u m n e g lo so la lie fu tu ry s tó w to u k ła d y p ro s ty c h k o m p le k só w dźw ięk o w y ch , m ia ł f o n e t y c z n y s p r z e d s t a d i u m r ó ż n i c o w a n i a s i ę j ę z y k ó w n a o d m i a n y e t n i c z n e . T en fu tu ry s ty c z n y ch w y t w ie lo ję z y c z n o śc i o b n a ż a ł A le k s a n d r T ufanow : „W p ro c e s ie tw ó rc z o śc i p o z a ro z u m o w e j m o rfe- m y ro z s y p u ją się n a p ro s te k o m p le k s y dźw iękow e: o d ła m k i słów a n g ie ls k ic h , c h iń sk ic h , ro s y js k ic h i in n y c h . Z s t ę p u j e d u c h ś w i ę t y i o trz y m u je m y d a r m ó w ie n ia w e w sz y stk ic h ję z y k a c h ”49. P rz y sz ły zało ż y c ie l L ew ego S k rz y d ła p o d a w ał p rz y k ła d „ u tw o ru m u z y c z n e g o ” zło żo n e g o z m o rfe m ó w a n g ie lsk ic h . U z n a ją c , że „ m u z y k a fo n ic z n a ” jest ta k sam o z ro z u m ia ła d la w sz y stk ic h n aro d ó w , p o s łu g i w ał się „ n a u k o w ą tr a n s k ry p c ją ła c iń s k ą ” .
W jak iej m ie rz e z a u m d źw ięk o w y jest rzeczy w iście s u p r a lin g w a ln y i n ie p rz e - k ła d a ln y (bo jego tłu m a c z e n ie je st p o p ro s tu re d u n d a n tn e )? G łosy ro s y jsk ic h aw an- g a rd y s tó w b y ły p o d z ie lo n e . Z d a n ie m K ru c z o n y c h a ro sy jsk ie g o w ie rsz a z a u m n e g o „ N IE M O Ż N A p rz e k ła d a ć , m o ż n a ty lk o z a p is a ć w ie rsz ła c iń s k im i li te r a m i i dać tłu m a c z e n ie filo lo g ic z n e ”50. Z k u b o fu tu ry s tą p o le m iz o w a ł L ew Z a k z „ M a n s a rd y P o e z ji”, d o w o d ząc, że ro sy jsk ie s ł o w o z a p i s a n e ł a c i ń s k i m i l i t e r a m i , a ty m sa m y m - ja k ch cia ł K ru c z o n y c h - p r z e t ł u m a c z o n e n a w szy st k ie ję z y k i e u ro p e js k ie , d la N ie m c a czy F ra n c u z a n ie jest ju ż słow em , ale ase m a n - ty c z n y m s k u p is k ie m d źw ięk ó w n ie w y w o łu jący ch ty c h a so c ja c ji, k tó r e z a p ro je k to w ał p o e ta . N o w a fo rm a (tak że fo rm a n o ta c ji a lfa b e ty c z n e j) tw o rzy n o w ą tr e ś ć 51. J e ż e li p o z a ro z u m o w e g lo so lalie fu tu ry s tó w o d b ie ra n e b y ły jak o p o t e n c j a l - n a k s e n o l a l i a , t o c e l o w e z a g ę s z c z e n i a b a r b a r y z m ó w m ia ły d la ro s y jsk ic h a w a n g a rd y stó w w a rto ść „ z a u m u u t a j o n e g o” . Z s il nej a k u m u la c ji o rie n ta liz m ó w sły n ęła p rz e d e w s z y stk im p o e z ja A le k s a n d ra C za- czikow a (C zaczik aszw ileg o ). Jeg o n a g ro m a d z e n ia b lis k o w s c h o d n ic h e tn o - i to p o - n im ó w z a c h w y c iły A le k sie ja K ru c z o n y c h a , k tó r y w y d o b y w ał d źw ięk o w ą k w in te sen cję p o sz c z e g ó ln y c h w ersó w p o e ty z C e c h u P o etó w i „ p r z e k ła d a ł” je n a język p o z a ro z u m o w y 52.
M ię d zy języ k o w e k o n s tru k c je h y b ry d y c z n e ro s y jsk ic h k u b o fu tu ry s tó w są oczy w iście ty m c e n n ie jsz e , że o b w a ro w a n e lic z n y m i z a k a z a m i w m a n ife s ta c h : „ n ie u ż y w ajcie słów ob cy ch w u tw o ra c h a rty sty c z n y c h - p is a ł K ru c z o n y c h - są o n e w ła śc i
49 A. Tufanow K zaumi. Stichi i issledowanije sogłasnych fonem (foniczeskaja muzyka
i funkcii sogłasnych fonem tablica reczezwukow B. Endera), w: Sumierki lingwistiki,
s. 30-31.
50 A. Kruczonych Diekłaracija słowa, kak takowogo, w: Manifiesty iprogrammy russkich
futuristow, s. 63.
51 M. Rossijanskij Pierczatka kubofuturistam, w: Manifiesty i programmy russkich
futuristow, s. 90.
52 Zob. A. Kruczonych Priedisłowije, w: A. Czaczikow Kriepkijgrom Moskwa 1919, s. 1: ,,C проспекта Юрт-Шахе и Консульской Аллеи / Бежит крикливо-сонных улиц р я д . ” - kubofuturysta przepisywał jako:”кта прос | сульксон эхаш / трю ле-ле-ле | айш соныр осько / сонор | шныт”.
w e ty lk o w je d n y m p rz y p a d k u - g d y c h c e c ie p rz y d a ć słow om z n a c z e n ie o b raźliw e [ ...] . T w ó rzcie n ow e ro d z im e w y razy !”53. S łu żący sp o łeczn ej i p o lity c z n e j sa ty rz e „ m a k a ro n ” W ła d im ira M a ja k o w s k ie g o 54 to je d y n a o d m ia n a m ię d z y ję z y k o w y c h k o n s tr u k c ji h y b ry d y c z n y c h , k tó r ą B a c h tin w sk azy w ał ja k o d o s tę p n ą p o e z ji55.
W ro s y js k im fu tu r y z m ie re la c ja b a rb a r y z m ó w i słów z a u m n y c h o k a z a ła się o d w ra c a ln a : c h a z a rs k ie z a k lę c ia p e łn iły fu n k c ję z a u m n y c h re fre n ó w , p o z a ro z u - m ow e n e o lo g iz m y w y stę p o w a ły w ro li o b c o ję z y c z n y c h e tn o - i to p o n im ó w . „W yglą da n a to - p u e n to w a ł W ik to r S zk ło w sk i - że a n i p o e z ji n ie m o ż n a n azw ać z ja w i s k ie m języ k a , a n i języ k a - z ja w is k ie m p o e z ji”56. Jeg o ro z p o z n a n ia m ia ły z n ale źć p o tw ie r d z e n ie n ie ty lk o w w ie rs z a c h in s p iro w a n y c h sło w n ik o w y m i d e fin ic ja m i w y razó w o b cy ch 57, ale ta k ż e w „ z a u m n e j” le k s y k o g ra fii, k tó r ą w Podróży do A rm e
nii z a p o c z ą tk o w a ł O sip M a n d e ls z ta m , ro z p is u ją c n a w ersy sło w n ik o rm ia ń s k o -ro -
sy jsk i. Z n a m ie n n e , że w p o z a ro z u m o w e j g lo tto d y d a k ty c e , k tó r ą u tr w a lił m .in . ty- flis k i fu tu ry s ta sty liz u ją c y słow a z a u m n e n a le k s e m y g r e n la n d z k ic h in o u itó w - „Гренландия - суппос / ШТАНЫ - ПАПЛАС / Монах - искуяуй”58 - ek w iw a le n ty z a c ja le k se m ó w o b cy ch i ro d z im y c h jest id e n ty c z n a z k u b o fu tu ry s ty c z n ą re d u k c ją m e ta fo ry do czy steg o p o ró w n a n ia (jak w w ie rs z u Pojezd = strieła / A gorod = łuk D a w id a B u rlu k a )59.
To g ru z iń s c y f u tu ry ś c i b y li tw ó rc a m i n a jb a r d z ie j e fe k to w n y c h k o n s tr u k c ji h y b ry d y c z n y c h . J e d e n z z a ło ż y c ie li i p rzy w ó d có w ty flisk ie g o u g ru p o w a n ia 41° - Ig o r T e re n tje w w zyw al m ło d y c h a d e p tó w s z tu k i z a u m n e j do „ p o e ty c k ie j m ię d z y n a ro d ó w k i” : „ K o m b in u jc ie ze sobą ję z y k i n a z a u m n e j osnow ie. To rz e c z n a jb a r d z ie j n ie o d z o w n a i n a jb a r d z ie j n ie b e z p ie c z n a ”60. T e n fa n ta s ty c z n y p o s tu la t z a m ie rz o n y c h , a n ie je d y n ie m im o w o ln ie u o b e c n ia n y c h m ięd z y ję z y k o w y c h tw o ró w h y b ry
-53 A. Kruczonych Nowyje puti słowa, w: Manifiesty i programmy russkich futuristow, s. 71-72. 0 tym, że „język zaum ny to język całkowicie rosyjski” pisał m.in. G. W inokur
(Majakowskij - nowator języka, priedisł. K. Fatiejewoj, Moskwa 2009, s. 11).
54 Zob. Amierikanskije russkije, Bliek end uajt, Brodwiej, Barysznia i wulwort. Oczywiście nazwa „makaron” wywiedziona z zachodnio- i środkowoeuropejskiego łacińskiego kręgu kulturowego słabo przystaje do kultury rosyjskiej (zob. S. Mokulskij
Makaroniczeskajapoezija, w: Litieraturnaja encikłopiedija, gław. ried. A. Łunaczarskij,
t. 6. Moskwa 1932, s. 713). 55 M. Bachtin Słowo w powieści, s. 115.
56 W. Szkłowskij O poezii i zaumnom jazykie, s. 14.
57 Zob. A. Czaczikow Poet na plaże lub Rukie nadojeło protjagiwatsia k diksionieru..., w: tegoż Czaj-Chane, Moskwa 1927.
58 Zob. T. Nikolskaja Jurij Nikołajewicz Marr - zaumnyj poet, w tejże: Awangard
1 okriestnosti, s. 77-78.
59 Zob. A.A. Hansen-Löve, s. 144.
60 I. Tierientjew LEFZakaw kazja, „L ef” 1923 no 2, s. 283; cyt. za T. Nikolskaja Dada
0
9
d y c z n y c h w ro sy jsk ie j p o e z ji z a u m n e j z o sta ł z re a liz o w a n y p rz e z je d y n e g o u c z n ia T e re n tje w a 61 - J u r ija N ik o ła je w ic z a M a r ra , k tó r y te rm in o w a ł z aró w n o u ty flis k ic h z a u m n ik ó w z g ru p y 41°, ja k u sam eg o tw ó rcy ja fe ty d o lo g ii. O k a z u je się b o w iem , że te o ria jafety ck a (w s to p n iu n ie m n ie js z y m n iż „ te o ria fo r m a ln a ”) o d eg rała is to tn ą ro lę w k s z ta łto w a n iu się k o n c e p c ji za u m u g r u z iń s k ic h fu tu ry s tó w 62. I r a n is ta , le k sy k o g raf, b a d a c z ir a n o -g ru z iń s k ic h in te rfe re n c ji k u ltu ro w y c h , zw łaszcza p e rs k ie j p o e ty k i i m e tr y k i63 sa m p rz y z n a w a ł, że w jego p u b lik a c ja c h „ n ie m a ta k ie g o te m a tu , k tó ry n ie z o s ta łb y z a in s p iro w a n y ro z m o w a m i lu b k o re s p o n d e n c ją z N ik o ła je m Ja k o w le w ic z e m M a r r e m lu b le k tu r ą jego ro z p r a w ” 64. O d d z ia ły w a n ie jafety c- k iej d o k tr y n y h y b ry d y z a c ji języ k ó w n a z a u m n ą p o e z ję J u r ija M a r ra n ie u le g a w ą t p liw o ści. In te re s u ją c e , że z d a n ie m h is to ry k ó w lin g w isty c z n e g o m o d e r n iz m u n ie m o ż n a te ż w y k lu czy ć re la c ji o d w ro tn e j: w p ły w u h y b ry d y c z n e j p o e z ji ty flisk ie g o z a u m n ik a n a lin g w isty c z n ą te o r ię jego ojca. P o w tó rzę: d la J u r ija M a r ra h y b ry d y zacja b y ła ty leż k w e stią u o b e c n i e n i a a r c h a i c z n y c h p o k ł a d ó w m o w y w p a l e o s e m a n t y c z n e j r e k o n s t r u k c j i , co u n a o c z n i e n i e m w s p ó ł c z e s n e g o , s p o n t a n i c z n e g o p r o c e s u j ę z y k o w e g o , k tó r y p o e t a m o ż e n i e t y l k o u t r w a l i ć , a l e t a k ż e z a m o d e l o w a ć l u b p r z y s p i e s z y ć . P ro c e s t e n p o w in ie n d ać w p rz y s z ło śc i je d e n o gólnośw iatow y, n a tu r a ln y , a n ie sz tu c z n y języ k h y b ry d y czn y , k tó ry b ę d z ie n a le ż a ł do n ow ego, d o ty c h c z a s n ie is tn ie ją c e g o sy ste m u . N ik o ła j M a r r w y ja ś n ia ł: „W p r a c y n a d w y k u w a n ie m je d n e g o ję z y k a p rz y s z ło ś c i n ie m o ż n a p o m in ą ć ż a d n e g o ję z y k a n a ro d o w e g o , ż a d n e j m o w y p le m ie n n e j [ ...] , n a w e t n a jb a r d z ie j iz o lo w a n y c h i c a łk o w ic ie o sa m o tn io n y c h , p o n ie w a ż z a c h o w u ją o n e w s ta n ie c z y sty m n a jc e n n ie js z e r e lik ty [ . ] c a ły c h e p o k lu d z k ie j tw ó rc z o śc i w s k a li św ia to w e j” 65.
J u r ij M a r r u k ła d a ł rę k o p iś m ie n n y Synaksariusz H eretycki66 n ie s io n y z aró w n o b e z w ła d n o śc ią sp la ta n y c h języków e tn ic z n y c h (rosyjskiego, g ru z iń sk ie g o , p e rsk ieg o
61 T. Nikolskaja Igor’ Tierientjew - poet i tieorietik „Kompanii 41°”, w tejże: Awangard
i okriestnosti, s. 50.
62 Zob. T. Nikolskaja N.J. Marr i futurysty. Recepcija idiej OPOJAZa w Gruzii, w tejże: Awangard i okriestnosti; J.P. Jaccard Aleksandr Tufanow: ot zołoarfizma
k zaumi, w: A. Tufanow Uszkujniki.
63 Zob. T. Nikolskaja „Japtica s a m . ”. O żyzni i stichach Jurija Marra, publ. i priedisł. T. Nikolskoj, „Pam ir” 1989 no 12; I. Megrelidze Ju. N. Marr. (Jego żyzn’
i diejatielnost), w: J. M arr Stati, soobszczenija i reziume dokładow, t. 1, Moskwa
Leningrad 1936.
64 J. M arr Stati, soobszczenija i rezjume dokładow, s. XXXIII.
65 N. M arr K woprosu ob jedinom jazykie, w: E. Drezen Za wsieobszczim jazykom. Tri
wieka iskanij, M oskwa-Leningrad 1928, s. 7. Trzeba przypomnieć, że na początku lat
trzydziestych wypowiedź M arra współbrzmiała z wystąpieniami Stalina. 66 Wiersze z tom u Jerieticzeskij sinaksar’ (1932) przedrukowane zostały w zbiorze
(fa rsi), k u rd y js k ie g o i a ra b s k ie g o ), ja k h ip n o ty c z n ą n ie m a l siłą lin g w isty k i jafe- ty ck iej. W ie rsz W ystuP A J sO lm a p u sT Y n i to n ie ty lk o p o e ty c k a m a n ife s ta c ja w ie lo języ c zn ej św iad o m o ści, ale p rz e d e w sz y stk im p ró b k a a rty sty c z n e j h y b ry d y z a c ji języków , k tó ra m ia ła u k ie ru n k o w a ć i p rz y s p ie sz y ć ic h n a tu r a ln ą ew olucję:
U
Ь , . с г у Ш
«=0 Л
ЬМА
ρ
\
By
е
у
к
Ô)l (ÿ m u
Ϊ Θ ί Ο η χ г г и г у б Ы АП / Л / т ь
т г . ь л и т А г р л И И ч н ы х о м !с З Й
А HA
s АQb)jO di
И kodi ЬЬ ko.if Tr,5
t > b l So k ъ ^ у и > А
fe>
Ъ| пЧ> БД &ТЪ йесО кЪ о
V» ( 5 > ' Г t ą , Д ь 4 У ь ф J u r ij M a r r ja k o p ie rw s z y w h is to r ii ro s y jsk ie g o fu tu r y z m u s c a lił w g ra n ic a c h je d n e g o w ie rs z a z n a k i d ia m e tr a ln i e ró ż n y c h a lfa b e tó w (c y ry lic k ie g o i a r a b s k ie g o )67, w sk a z u ją c za p o m o c ą o rn a m e n ta c y jn y c h s trz a łe k k ie r u n e k c z y ta n ia te k stu . H y b ry d y z a c ja u w id a c z n ia się n a k ilk u p o z io m a c h s t r u k tu r y u tw o ru : g rafe-67 Zob. T. Nikolskaja Jurij Nikołajewicz Marr - zaumnyjpoet, s. 80. Łączenia dwu typównotacji alfabetycznej w granicach jednego wiersza, a częściej paralelnego zapisu wiersza w dwu wariantach: cyrylickim i łacińskim próbowali ukraińscy futuryści
(zob. np. Семафор у майбутне. Anapam панфутуристгв / Semafor u majbutne. Aparat panfuturystiv, Kyjiw 1922; G. Szkurupij Psychotezy. Witrina trietja, Kyjiw 1922; Futuryzm na Ukrainie. Manifesty i teksty literackie, wyb., wstęp, noty o autorach
B. N azaruk, Wydawnictwo UW, Warszawa 1995). O polityczno-ideologicznym wymiarze futurystycznych eksperymentów z alfabetami zob. O.S. Ilnytzkyj
Ukrainian Futurism. 1914-1930. A Historical and Critical Study, Harvard University
6
2
m ic z n y m , f o n e m ic z n y m ( in s tr u m e n ta c y jn y m ) , le k s y k a ln y m i sk ła d n io w y m . J a k w c a ły m z a u m n y m s y n a k s a r iu s z u „ lite r o s p lo ty ” p r z y jm u ją t u p o sta ć k rz y ż o w a n ia d w u l i te r c y ry lic k ic h , s p lo tu li te r c y ry lic k ie j i a ra b s k ie j o ra z s ty liz a c ji lite r y c y ry lic k ie j n a a ra b s k ą . N ie o c z e k iw a n ie u c ie le ś n ia się w n ic h k o n c e p c ja z a u m n e - go p o e ty A la rg o w a /J a k o b s o n a , k tó r y p is a ł do C h le b n ik o w a o „ m o ż liw o śc i stw o rz e n ia now ej w ie rsz o w e j g ra f ik i o p a rte j n a p o łą c z e n iu w je d n y m z n a k u ró ż n y c h l i t e r ” 68, b y ć m o ż e ró w n ie ż te o r ia „ a lf a b e ty z a c ji słó w ” D a w id a B u r lu k a , k tó r y g ło s ił, że „ ję z y k ro s y js k i tr z e b a z w ie ra ć , ty tu ło w a ć , s k ra c a ć i o b c in a ć ” 69. W c a ły m w s c h o d n io e u r o p e js k im f u tu r y z m ie to ró w n u p r a w n ie n ie fo n e ty k i i g r a f ik i m o ż n a te ż , rz e c z ja s n a , tłu m a c z y ć o d d z ia ły w a n ie m id e i B a u d o u in a de C o u r te n a y i L w a S z c z e rb y 70.
S ty lis ty c z n y m w z o re m k a lig ra fo w a n e j p o e z ji p e rs k ie j, J u r ij M a r r za je d n o s tk ę se m a n ty c z n ą u z n a ł z a ró w n o fo n e m , ja k z n a k literow y. S p o śró d w ie lo ję z y c z n y c h sło w o sp lo tó w u c z o n e g o -p o e ty sz czeg ó ln ą uw agę z w ra c a ją te , k tó r e łą c z ą dw a ty p y n o ta c ji a lfa b e ty c z n e j. P rz y k ła d o w o , szó sty (czy tan y o d p ra w e j do lew ej) w e rs Wy-
stu P A J sO lm a p u sT Y n i ro z p o c z y n a a ra b s k a o n o m a to p e ja , n a ś la d u ją c a s tu k d re w
n ia n y c h b u tó w w e w s c h o d n ic h ła ź n ia c h . „ A b a n a ” to c y ry lic k a tr a n s lite r a c ja g r u z iń s k ie g o le k s e m u o zn a c z a ją c e g o „ ła ź n ię ” i z a ra z e m sy ry jsk ieg o h y d r o n im u - n a zw y rz e k i sp ły w ającej z A n ty lib a n u i w z m ia n k o w a n e j w B ib lii ja k o je d n a z d w u rz e k D a m a s z k u . D la ja fety d o lo g ó w le k s e m te n m ó g łb y być k o le jn y m d o w o d e m na g e n e ty c z n e p o k re w ie ń s tw o języków i e tn o só w se m ic k ic h i ja fe ty c k ic h , o d k tó ry c h b e z p o ś re d n io w y w o d zili ję z y k i i p le m io n a g ru z iń s k o -m e g re ls k ie . A ra b s k i e le m e n t sło w o s p lo tu to n e o lo g iz m u tw o rz o n y o d c z a so w n ik a o z n a c z a ją c e g o „ zajm o w ać m ie js c e o b o k c zeg o ś”71. N a jis to tn ie js z y je st je d n a k fa k t, że h y b ry d y z a c ja o d le g ły ch języ k ó w e tn ic z n y c h s ta je się tu „ sp o s o b e m k o n s tru o w a n ia słow nego m a te r ia łu w a rty s ty c z n ą je d n o ś ć ”72, o k tó r ą je d n y m g ło s e m d o p o m in a li się n iem ieccy , ro sy jsc y i p o lsc y fo rm a liśc i. Je d n o ś ć stylow a h y b ry d y c z n e j w y p o w ie d z i p o e ty c k ie j m a tu c h a r a k te r p rz e d e w sz y stk im fu n k c jo n a ln y : w y n ik a z ró w n o rz ę d n o ś c i p rz y w o ła n y c h e tn o le k tó w -sty ló w 73.
68 N. Chardżijew K istorii russkogo awangarda, Stockholm-Uppsala 1976, s. 57, cyt. za T. Nikolskaja R. Alargow i „41°”, w tejże Awangard i okrestnosti, s. 109. 69 Zob. D. Burluk Fragmienty iz wospominanijfuturista. Pisma. Stichotworienija, publ.,
priedisl. i primiecz. N. Zubkowoj, Sankt Petersburg 1994, s. 41-43.
70 Zob. W. Chlebnikow Widziądz widziadeł bezkształtnych, w: tegoż Rybak nad morzem
śmierci, s. 282.
71 Analizy wielojęzycznych leksemów WystuPAJ sOlma pusTYni dokonała T. Nikolskaja (Jurij Nikołajewicz Marr - zaumnyjpoet, s. 81).
72 To definicja chwytu B. Tomaszewskiego (Teorja literatury. Poetyka, przekł. pod red. T. Grabowskiego, Poznań 1935, s. 5).
73 Por. K. Vossler Języki narodowe jako style, przeł. R. Handke, w: K. Vossler, L. Spitzer
W ję z y k u ro s y jsk ic h fo rm a listó w m o ż n a p o w ie d z ie ć , że m ię d z y ję z y k o w e k o n s tru k c je h y b ry d y c z n e w aw an g ard o w ej p o e z ji ro sy jsk iej w y w o łu ją n ie ty lk o s p o w o l n i e n i e (zam iedlenije) i u t r u d n i e n i e (zatrudnienije) p e rc e p c ji, ale p rz e d e w sz y stk im u n i e z w y k l e n i e (ostranienije) 74łą c z o n y c h języ k ó w e tn ic z n y c h . O d p o d o b n io n e , zag ę sz c z o n e , z m ie lo n e w g lo s o la lia c h , sp le c io n e w ró ż n o a l- fa b e ty c z n e h y b ry d y ję z y k i s t a j ą s i ę p r z e d m i o t e m a r t y s t y c z n e g o p o z n a n i a p o r ó w n y w a l n e g o z p o z n a n i e m n a u k o w y m w l i n g w i s t y c e . N i e t y l k o p r z e d s t a w i a j ą , a l e t a k ż e s a m e s ą p r z e d s t a w i a n e . W o d n ie s ie n iu do w c z e sn o m o d e r- n is ty c z n e j p o e z ji ro sy jsk iej B a c h tin o w sk i sen s teg o tw ie rd z e n ia jeszcze się ro z s z e rz a . D z ię k i fu tu ry s ty c z n y m c h w y to m ty p o g ra fic z n y m obca m ow a z o sta je b o w ie m z o b ra z o w a n a w se n sie ja k n a jb a r d z ie j do sło w n y m .
M ię d zy języ k o w e k o n s tru k c je h y b ry d y c z n e e w o lu o w ały b o w ie m o d ec h o la lic z - n o -g lo so la lic z n e g o z a u m u d ź w i ę k o w e g o (fono-zaum , zw u ko -za u m , zw u -
kopis', zw ukoriecz, „ m u z y k a f o n ic z n a ”) do z a u m u w i z u a l n e g o , a n a w e t
f o n e t y k i „ u r o j o n e j” . J a k b o w ie m w y arty k u ło w ać d źw ięk o d d a w a n y p rz e z h y b ry d y c z n y g ra fe m , n a k tó ry sk ła d a się c y ry lic k a lite r a „ы ” sp le c io n a z a ra b s k ą lite r ą „gayn” w y p o w ia d a n ą ja k p o łu d n io w o ro sy js k ie „г” lu b g ru z iń s k ie „&”75? W po- z a ro z u m o w e j p o e z ji J u r ija M a r ra ro zziew m ię d z y d źw ięk o w o ścią i w iz u a ln o ś c ią w y p o w ied zi jest sz czeg ó ln ie d o jm u jący . Być m o że w y tłu m a c z e n ia teg o fe n o m e n u n a le ż a ło b y p o sz u k a ć w p is m a c h jego ojca:
Idealna mowa przyszłej ludzkości to skrzyżowanie wszystkich języków, o ile mowy dźwię kowej nie zdąży do tego czasu zastąpić inny środek techniczny precyzyjniej przekazują cy ludzkie myśli. Tymczasem jednak podstawowym zadaniem współczesnego językoznaw cy jest analiza technik twórczości słownej w celu ułatwienia i przyspieszenia aktualnego procesu językowej unifikacji.76
A rty s ty c z n e p ra k ty k i J u r ija M a r ra to w ła śn ie s a m o rz u tn a , choć sz tu c z n ie p rz y sp ie sz o n a , te le o lo g ic z n a h y b ry d y z a c ja języ k ó w w „ k o n tro lo w a n y m ś ro d o w is k u ” w iz u a ln e j m o w y p o e ty c k ie j. S ynaksariusz heretycki o d z w ie rc ie d la ł lin g w isty c z n ą p ra c ę jafe ty d o lo g a n a d „ p is m e m a n a lity c z n y m ” . O p a rte n a u je d n o lic o n y m z a p is ie fo n e m ó w ro s y jsk ic h , g ru z iń s k ic h , ir a ń s k ic h i le z g iń s k ic h p is m o to m ia ło w p rz y szło ści służyć „ n ie ty lk o s a m e m u K a u k azo w i, ale c a łe m u z n a n e m u ś w ia tu ”77.
74 W. Szkłowski Sztuka jako chwyt, przeł. R. Łużny, w: Teoria badań literackich za
granicą. Antologia, t. 2, cz. 3, wyb., wstęp i kom. S. Skwarczyńska, Wydawnictwo
Literackie, Kraków 1986.
75 Zob. T. Nikolskaja Jurij Nikołajewicz Marr - zaumnyj poet, s. 82. 76 N. M arr K proischożdieniju jazykow, w: tegoż Izbrannyje raboty, T. 1, s. 218. 77 J. Marr, I. Megrelidze, K. Czajkin Pieriepiska po woprosam iranistiki
i gruzinowiedienija, podgot. k pieczati, ried. tieksta, priedisł. i primiecz.
6
4
N a g ro m a d z e n ie lite r o - i sło w o sp lo tó w n a d a je u tw o ro m M a r ra c h a r a k te r z d a rzeniow y, p e rfo rm a n so w y , a c h w y t w ie lo ję z y c z n o śc i p ro w a d z i do z n ie s ie n ia o p o z y cji m ię d z y o ry g in a łe m i tr a n s la c ją . J a k p rz e tłu m a c z y ć H eretycki synaksariusz za- u m n e g o jafety d o lo g a? P rz e k ła d id e a ln y m u s ia łb y b y ć o d rę c z n y m (bo p is m o o d rę c z n e to p rz e c ie ż d la fu tu ry s tó w is to tn y s k ła d n ik b o d ź c a p o ety ck ieg o ) p rz e p is a n ie m cało ści. N ie ty le je d n a k re-w riting w ro z u m ie n iu p rz e k ła d o z n a w c ó w ze S zk o ły M a n ip u lis ty c z n e j a n a liz u ją c y c h p o e to lo g ic z n e i id e o lo g ic z n e u w a ru n k o w a n ia k u ltu r y do celo w ej, co d o sło w n y m p o w tó rz e n ie m is tn ie ją c e g o ju ż z b io ru , z a c h o w u ją c y m jego o ry g in a ln ą , n ie p o d m ie n ia ln ą k o n fig u ra c ję języków . S łow em , tr a n s la c ja p rz y p o m in a łb y d z ie ło P ie r r e ’a M e n a r d a . Z fik c ji B o rg esa w ia d o m o , że t ł u m a c z m ia łb y do w y b o ru d w ie d ro g i. Ł a tw ą : u k o ń c z y ć W y d z ia ł O r ie n t a li s ty k i U n iw e rs y te tu P e te rs b u rs k ie g o n a sp e c ja ln o ś c i a ra b s k o -p e rs k o - tu re c k o - ta ta rs k ie j, stu d io w a ć filo lo g ię o rm ia ń s k o -g ru z iń s k ą , zachw ycić się ja fe ty d o lo g ią , w ziąć u d z ia ł w e k s p e d y c ja c h do S y rii, I r a n u i A rm e n ii, n a p is a ć sło w n ik p e rs k o -ro s y js k i i z a p o m n ie ć h is to rię R o sji od 1932, słow em : być J u r ije m M a r re m , o raz tr u d n ą : p o zo stać tłu m a c z e m p o c z ą tk u X X I w ie k u i d ojść do Synaksariusza heretyckiego p o p rz e z w ła sn e d o św ia d c z e n ia lin g w isty c z n e i k u ltu ro w e . I n n a p ró b a p rz e k ła d u tej h y b ry d y cz- nej p o e z ji b y ła b y fa k ty c z n ie „ in ż y n ie r ią ” jej języków . W y b ó r je d n e j n o ta c ji a lfa b e ty c z n e j p o w o d o w ałb y u n if ik a c ję ró ż n ic k u ltu ro w o -ję z y k o w y c h sy g n a liz o w a n y c h s p lo ta m i in n o a lfa b e ty c z n y c h znaków .
N a p o c z ą tk u la t trz y d z ie s ty c h z a m ie rz o n a h y b ry d y z a c ja języków e tn ic z n y c h w ro sy jsk ie j p o e z ji z a u m n e j słu ży ła p rz e d e w s z y stk im u w s p ó ł r z ę d n i e n i u re p re z e n to w a n y c h p rz e z n ie h e t e r o g e n i c z n y c h t r a d y c j i k u l t u r o w y ch . B yła p ró b ą o t w a r c i a m o w y p o e t y c k i e j n a w y m i a r i n t e r l i n g w i s t y c z n y , a ty m sa m y m „ r o z s z e r z e n i a g r a n i c l i t e r a t u r y r o s y j s k i e j ”, k tó re p o s tu lo w a ł C h le b n ik o w . W y d aje się je d n a k , że m ię d z y ję z y k o w e k o n s tru k c je h y b ry d y c z n e są s y m p to m e m zjaw isk a o w iele d o n io śle jsz e g o . M e ta fo ry c z n ie m o ż n a p o w ie d z ie ć , że m o d e r n iś c i z p ie rw s z y c h d e k a d X X w ie k u r ó ż n e w a r s t w y c z a s o w e , p r z e s t r z e n n e , j ę - z y k o w o - ś w i a t o p o g l ą d o w e , k u l t u r o w o - e t n i c z n e o g l ą d a l i r ó w n o c z e ś n i e ja k p o ro z w ie s z a n e w in f e rn a ln e j, „p io n o w ej c z a so p r z e s tr z e n i” D a n te g o . Z a sa d ą p i o n o w e j c z a s o p r z e s t r z e n i r o s y j s k i e g o m o d e r n i z m u b y ła „ c a łk o w ita r ó w n o c z e s n o ś ć w s z y s tk ie g o ” , „ s y n c h r o n ia w s p ó łi s tn i e n ia ”78. W ja k ie j m ie r z e a r ty s ty c z n e m ię d z y ję z y k o w e k o n s tru k c je h y b ry d y c z n e u z n a ć m o ż n a ta k ż e za j ę z y k o w ą m a n i f e s t a c j ę a n t r o p o l o g i c z n e j g r o t e s k i t y p o w e j d l a w s c h o d n i o e u r o p e j s k i e g o m o d e r n i z m u - to p ro b le m , k tó re g o tu n ie sposób ro z strz y g n ą ć . Ja k k o lw ie k b y b y ło , p a le o n to lo g ic z n e i w sp ó łc z e sn e m ięd zy języ k o w e k o n s tru k c je h y b ry d y c z n e w y n ik a ły z sy n d ro m u św iato p o g ląd o w eg o o p re c y z y jn ie o k re ś lo n y c h tr a d y c ja c h h is to ry c z n y c h . B yły w y ra z e m w sp ó ln e g o k u ltu r z e i p o li
78 M. Bachtin Formy czasu i czasoprzestrzeni w powieści, w: tegoż Problemy literatury
