Przyjęcie euro w krajach Europy Środkowej i Wschodniej a kryteria konwergencji nominalnej

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 859. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2011. Robert W. Włodarczyk Katedra Teorii Ekonomii. Przyjęcie euro w krajach Europy Środkowej i Wschodniej a kryteria konwergencji nominalnej 1. Wprowadzenie Przyjęcie waluty euro w wielu krajach Europy Środkowej i Wschodniej, w tym w Polsce, znajduje się w centrum uwagi od kilku lat. Dyskusja na ten temat nasiliła się w związku z ostatnimi problemami na rynku walutowym, szczególnie w związku ze znacznym osłabieniem się waluty polskiej wobec walut zagranicznych. Dodatkowym impulsem do przyspieszenia debaty w tym zakresie jest obecny kryzys finansowy na świecie i związany z tym kryzys ekonomiczny. Ponadto, trzeba wyraźnie podkreślić, przyjęcie wspólnej waluty wiąże się z modernizacją gospodarki, a co za tym idzie, staje się jednym z ważniejszych elementów zapewnienia nowej spójności systemowej. Wiele kontrowersji wzbudza także obecna sytuacja Słowacji. Z jednej strony strategia, którą przyjęły władze słowackie, jest uznawana za słuszną, gdyż poprzez relatywnie szybkie przyjęcie wspólnej waluty kraj ten uchronił się – z dużym prawdopodobieństwem – przed niekorzystnymi zmianami kursu własnej waluty. Słowacja dzięki temu nie musiała się martwić skutkami silnej deprecjacji własnej waluty, których doświadczyły i nadal doświadczają kraje Europy Środkowej i Wschodniej. Z drugiej strony, argumentacja koncentruje się na negowaniu zasadności tak szybkiego przyjęcia euro przez Słowację. W sytuacji głębokiego kryzysu ekonomicznego, dotykającego różne branże, a szczególnie bankowość i przemysł motoryzacyjny, gospodarka słowacka nie będzie w stanie wykazać się odpowiednią elastycznością, w tym w zakresie zmian kursu walutowego, co w efekcie może skutkować niemożnością szybkiego dostosowania się przez gospodarkę słowacką do nowych realiów gospodarowania.. ZN_859.indb 147. 2011-09-02 08:29:50.

(2) 148. Robert W. Włodarczyk. Celem artykułu jest pokazanie stopnia zróżnicowania krajów Europy Środkowej i Wschodniej pod względem spełnienia kryteriów nominalnych z Maastricht w świetle dotychczasowych przemian społeczno-ekonomicznych oraz modernizacji gospodarek. Kraje te przygotowują się dynamicznie do przyjęcia wspólnej waluty, jednakże w różnym zakresie kształtują się w nich podstawowe wskaźniki w ramach konwergencji nominalnej. Analiza prowadzona jest w okresie 1998–2008 i pokazuje, w jakim stopniu występuje w tych krajach ujednolicenie w zakresie podstawowych kryteriów konwergencji. Ponadto podjęto próbę przybliżenia stanu obecnego dyskursu na temat przyjęcia przez Polskę waluty euro, a także podjęto próbę odpowiedzi na następujące pytania: czy wstąpienie do UE przyspieszyło procesy konwergencji nominalnej w krajach Europy Środkowej i Wschodniej oraz czy światowy kryzys finansowy wywołał zmiany w zakresie wypełniania przez kraje Europy Środkowej i Wschodniej kryteriów z Maastricht? W artykule omówiono kryteria konwergencji nominalnej i toczącą się w literaturze dyskusję na ten temat oraz przybliżono dane empiryczne dotyczące ośmiu krajów Europy Środkowej i Wschodniej (Bułgaria, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Polska, Rumunia i Węgry), które są członkami UE-27 i w najbliższej przyszłości zamierzają przystąpić do strefy euro. Przedstawione analizy dotyczą długu publicznego do PKB i deficytu budżetowego do PKB w latach 1998–2008, stopy inflacji (lata 2004–2008) oraz długoterminowych stóp procentowych (lata 2003–2008). Opracowanie kończy się podsumowaniem i sformułowaniem wniosków badawczych. 2. Kryteria konwergencji nominalnej Kraje, które zamierzają przyjąć wspólną walutę euro, muszą osiągnąć wysoki poziom „trwałej konwergencji” [Wierzba 2006]. Z tego powodu, w traktacie z Maastricht z 1991 r. zostały ustalone ogólne kryteria konwergencji. Zgodnie z nimi kraje przystępujące do unii monetarnej muszą spełnić – chociaż w późniejszych latach w kilku przypadkach poczyniono wyjątki – pięć poniższych warunków [Nowak 2000]: 1) roczny wskaźnik wzrostu cen w ciągu 12 miesięcy poprzedzających datę wprowadzenia wspólnej waluty w kraju pretendującym do unii walutowej nie może być wyższy niż 1,5 punktu procentowego od średniej stopy inflacji w trzech krajach Unii Europejskiej z najniższym poziomem tego wskaźnika, 2) wysokość deficytu budżetowego nie może przekroczyć 3% PKB, 3) wysokość długu publicznego nie może być wyższa niż 60% PKB, 4) wysokość średniej nominalnej długookresowej stopy procentowej nie może przekroczyć o więcej niż 2 punkty procentowe średniej nominalnej długookreso-. ZN_859.indb 148. 2011-09-02 08:29:50.

(3) Przyjęcie euro w krajach Europy Środkowej i Wschodniej.... 149. wej stopy procentowej w trzech krajach UE o najniższym poziomie rocznej stopy inflacji, 5) państwo członkowskie, w ramach mechanizmu kursowego Europejskiego Systemu Walutowego, przez minimum dwa lata musi utrzymać swój kurs walutowy w przedziale wahań ±15% oraz nie może ono w tym czasie dewaluować swojej waluty w stosunku do walut innych krajów UE. Kryteria zbieżności z Maastricht mają dwojaki charakter. Z jednej strony należy je uznać nie tylko jako warunki zaistnienia efektywnego obszaru walutowego, gdyż zostają wykorzystane do oceny przygotowań kraju do funkcjonowania w ramach obszaru jednej waluty, ale również z drugiej strony kryteria te stają się warunkami przetrwania unii monetarnej, stanowiąc jednocześnie wzorzec konwergencji czy listę pożądanych cech gospodarki [Gruszecki 2004, s. 248]. Jeszcze bardziej zaawansowane wnioski dotyczące oceny kryteriów konwergencji wysuwa W. Szczęsny [2002, s. 217–218], który odczytuje je jako pewien akceptowalny model współczesnej gospodarki, który ex ante zakłada pewną unifikację w zakresie cech rozwoju. Problemem, zdaniem W. Szczęsnego, jest jednak to, że dane statystyczne często nie potwierdzają tego zunifikowanego modelu, a raczej wskazują na zindywidualizowany charakter i zróżnicowany układ czynników rozwoju. W literaturze można spotkać wciąż rosnącą liczbę badań empirycznych na temat każdego z kryteriów konwergencji, w tym analizowanych w opracowaniu kryteriów długu publicznego, deficytu budżetowego, inflacji i długoterminowych stóp procentowych, gdyż wartość każdego z nich wiąże się z zapewnieniem maksymalnej stabilności i wiarygodności nowo wprowadzonej waluty euro. Jest to o tyle ważne, że euro tworzy nowe relacje finansowe w kraju, ale również wywiera istotny wpływ na kształtowanie się stosunków wymiennych w Europie i na świecie [Nowak 2000]. O ile jeszcze na etapie wprowadzania euro wielu ekonomistów było sceptykami odnośnie do przyszłego znaczenia euro w światowym handlu i finansach, o tyle teraz, po blisko 10-letnich doświadczeniach, zdania są odmienne, czego wyrazem jest ostatnia silna aprecjacja euro w stosunku do dolara USA. Nie umniejsza rangi tych priorytetów fakt, że szczególnie kraje unijne słabiej rozwinięte gospodarczo są zainteresowane słabszym euro, przez co ich towary stawałyby się bardziej konkurencyjne na rynkach zagranicznych [Nowak 2000]. Uwzględniony w kryteriach konwergencji dług publiczny jest jedną z podstawowych kategorii makroekonomicznych. Powstaje on jako skutek zobowiązań władz publicznych w wyniku zaciągania bezpośrednich pożyczek oraz kredytów, emisji papierów wartościowych czy nieregulowania przez jednostki sektora publicznego wymagalnych zobowiązań, a także jako skutek innej działalności państwa, np. przymusowego wywłaszczenia mienia na zasadach odpłatności czy. ZN_859.indb 149. 2011-09-02 08:29:51.

(4) 150. Robert W. Włodarczyk. też zobowiązań odszkodowawczych powstałych na mocy orzeczeń sądów lub wynikających z przepisów prawnych [Owsiak 2005, s. 330]. Ponadto pogorszenie finansów publicznych może wynikać zarówno z czynników o charakterze cyklicznym, jak i strukturalnym [Rubaszek 2006]. Niezbędnym działaniem jest zatem rygorystyczna kontrola długu publicznego, tak budżetu państwa, jak i jednostek samorządu terytorialnego. Dalsze, szybkie narastanie zadłużenia można uznać za czynnik destabilizujący finanse publiczne, co z kolei zagroziłoby państwu, społeczeństwu i gospodarce narodowej [Kołodko 2004, s. 89]. Poza tym destabilizacja poziomu długu publicznego zagraża zdolności do szybkiego i zrównoważonego rozwoju w warunkach postępującej integracji europejskiej i nasilającej się globalnej konkurencji [Kołodko 2004, s. 17]. Proces narastania długu publicznego stał się negatywnym zjawiskiem w wielu krajach europejskich. Zgodnie z obecnymi zaleceniami i interpretacjami łączny dług publiczny nie może przekraczać 60% PKB, chyba że wskaźnik ten wykazuje tendencję malejącą i zbliża się do powyższej wartości docelowej [Gruszecki 2004, s. 249]. Z praktyki wynika, że możliwe są odstępstwa od kryterium wielkości długu publicznego. Belgia i Włochy, mimo że ich dług publiczny znacznie przekraczał 60% PKB, zostały włączone do Eurolandu w 1999 r. Natomiast Grecja, która nie spełniała innych kryteriów, musiała poczekać do 2001 r. Obecnie sytuacja w zakresie długu publicznego przybrała w wielu krajach niepokojące rozmiary lub wywołała poważne problemy w finansach publicznych, co w praktyce sprowadzało się do przekraczania dopuszczalnego pułapu tego kryterium. W związku z tym wielu ekonomistów zaczęło zastanawiać się nad sensem utrzymywania go jako jednego z wyznaczników konwergencji nominalnej. S. Owsiak [2005, s. 336] konstatuje, że przyszłość kryterium z Maastricht opartego na długu publicznym w obecnej postaci jest wątpliwa, gdyż po okresie zadowalających wyników w sferze ograniczania długu publicznego na początku lat 90. ponownie pojawiły się niesprzyjające tendencje w tym zakresie. Szczególnie niepokojące są zjawiska mające miejsce w dużych „lokomotywach” gospodarczych, tj. we Francji i Niemczech. W tej sytuacji należy poddać pod rozwagę utrzymywanie obecnego poziomu tego kryterium i jednoczesnego przyzwolenia jednej grupie krajów na nierespektowanie go, podczas gdy pozostałe kraje poczyniły w tym kierunku głębokie reformy i postępują zgodnie z literą prawa. Może bardziej słuszne byłoby podniesienie dopuszczalnego progu długu publicznego do PKB, zamiast całkowitego wyeliminowania tego kryterium, oraz położenie nacisku na bardziej restrykcyjne egzekwowanie jego wykonalności wśród członków Unii Gospodarczej i Walutowej. W przeciwnym wypadku, biorąc pod uwagę to, że więcej niż połowa krajów strefy euro nie spełnia tego kryterium, jego znaczenie w procesie unifikacji walutowej pozostanie wyraźnie nadszarpnięte.. ZN_859.indb 150. 2011-09-02 08:29:51.

(5) Przyjęcie euro w krajach Europy Środkowej i Wschodniej.... 151. Drugim ważnym kryterium konwergencji nominalnej jest stosunek deficytu budżetowego do PKB. Zgodnie z zaleceniami unijnych decydentów poziom tego deficytu nie powinien przekraczać 3% PKB. Należy mieć na uwadze, że istnieje bezpośrednie przełożenie trudności związanych z deficytem budżetowym na wysokość długu publicznego. Duży deficyt budżetowy wymaga finansowania w postaci ogólnie rozumianego kredytu publicznego, prowadząc do zwiększania długu publicznego [System… 1999, s. 274]. Może to spowodować – w pewnych warunkach – niepożądane ruchy kapitału, utrzymywanie się bowiem wysokiego długu publicznego wiąże się z redystrybucją zarówno kapitału, jak i dochodów [System… 1999, s. 274–275]. Wynika to z faktu, że wysokie koszty obsługi długu przesuwają dochody od podatników do wierzycieli (pożyczkodawców) państwa, co przeważnie nie jest dobrze przyjmowane przez obywateli zmuszonych do płacenia zwiększonych podatków na spłatę odsetek od zaciągniętego długu publicznego. Ponadto rosnący dług publiczny może prowadzić do pogorszenia zarówno relacji dług publiczny–PKB (kryterium konwergencji nominalnej), jak i do pogorszenia międzynarodowej konkurencyjności poszczególnych gospodarek członków unii monetarnej [Cudowska-Sojko, Dzun 2006, s. 31–32]. Przeciętny obywatel powinien mieć również świadomość, że dług publiczny wpłynie na zwiększenie jego obciążeń, głównie podatkowych [Petru 2006]. Szczególnie uciążliwe może to stać się w okresie spowolnienia gospodarczego. Pewnym remedium na rosnący lub zbyt wysoki dług publiczny, zdaniem R. Petru, jest zwiększenie skłonności do oszczędzania i odłożenia konsumpcji na okresy przyszłe. Konsekwencje wieloletnich zaniedbań w sprawach finansów publicznych mogą być niekorzystne zarówno dla kraju, jak i dla całej unii monetarnej. Znaczne dysproporcje w ramach unii monetarnej w zakresie długu publicznego, a szczególnie te przekraczające pułap 60% PKB, mogą oznaczać konieczność zaproponowania przez dany kraj wyższego realnego oprocentowania papierów wartościowych, które służą sfinansowaniu nadmiernego długu publicznego. To z kolei może skutkować asymetrycznymi przepływami kapitału, różnicami w stopie oszczędności między krajami członkowskimi, co eliminuje unię monetarną jako optymalny obszar walutowy [Koronowski 2005]. Sytuacja taka może nawet spowodować ujawnienie się nieformalnych sił w zakresie ustalania poziomu nominalnych stóp procentowych, wspomagających w ramach Europejskiego Banku Centralnego (EBC) interesy poszczególnych krajów, a nie – jak zresztą powinno być – ukierunkowanych na ogólny interes całej unii [Paczyński 2005]. O wzajemnym powiązaniu długu publicznego, deficytu budżetowego i stóp procentowych niech świadczy negatywny przykład Włoch. M. Russo w jednym ze swoich opracowań twierdzi, że polityka stabilizacyjna – przed przystąpieniem do Unii Gospodarczej i Walutowej – ukierunkowana na kategorie ekonomiczne zawarte w kryteriach konwergencji nominalnej nie do końca odniosła sukces. ZN_859.indb 151. 2011-09-02 08:29:51.

(6) 152. Robert W. Włodarczyk. w przypadku gospodarki włoskiej. Przyczyną takiej opinii jest fakt, że polityka ta wywołała – oprócz pozytywnych aspektów – nierównowagę w wielu innych obszarach gospodarki. Duży i rosnący deficyt budżetowy spowodował eksplozję długu publicznego, szczególnie po zaostrzeniu polityki monetarnej i późniejszym wzroście stóp procentowych w latach 80. W efekcie dług publiczny wzrósł z około 40% PKB w 1970 r. do ponad 100% PKB w 2007 r., przyczyniając się do poważnych problemów z wiarygodnością i ograniczając rolę polityki monetarnej [Russo 2006]. O randze długu publicznego dla ogólnej kondycji makroekonomicznej każdej gospodarki świadczy fakt coraz szerszego standaryzowania realizacji zadań zapewniających finansowanie potrzeb pożyczkowych państwa. K. Marchewka‑Bartkowiak stwierdza w swoim opracowaniu, że w celu spełnienia wymogów transparentności polityki finansowej państwa konieczne jest sformułowanie szczegółowych zasad strategii współpracy z inwestorami w ramach zarządzania długiem publicznym [Marchewka-Bartkowiak 2005]. Proponowana kooperacja ma na celu uzyskanie bilateralnych korzyści zarówno dla inwestorów (pożyczkodawców) jak i państwa (pożyczkobiorca) oraz powinna uwzględniać, poza informacjami i zadaniami z zakresu deficytu budżetowego i długu publicznego, także priorytetowe cele najważniejszych instytucji państwowych. Zdaniem K. Marchewki-Bartkowiak polityka długu publicznego na linii państwo–inwestor powinna być w gestii wąskiej grupy odpowiedzialnych podmiotów: – instytucji zarządzania długiem publicznym, – departamentów ministerialnych, – departamentów banków centralnych, – krajowych instytucji państwowych do spraw inwestycji, – instytucji międzynarodowych. Kluczowym kryterium konwergencji nominalnej – obok kryterium długu publicznego i kryterium deficytu budżetowego – jest poziom inflacji. Wysokość tego wskaźnika nie do końca jest zależna wyłącznie od zmian wewnątrz kraju i charakteru prowadzonej polityki makroekonomicznej, ale także od czynników międzynarodowych, w szczególności od kształtowania się cen ważnych nośników energetycznych i produktów żywnościowych na rynkach światowych. Ponadto akceptowalna wartość kryterium inf lacyjnego jest zmienna, gdyż stanowi ją średnia inflacja w trzech krajach Unii Europejskiej o najniższym poziomie inflacji. Stąd, warto podkreślić, że warunkiem koniecznym sukcesu w kwestii wprowadzenia euro w większości krajów Europy Środkowej i Wschodniej jest utrzymanie niskiego poziomu inflacji w stosunku do pozostałych krajów Unii Europejskiej, szczególnie tych tworzących już obszar wspólnej waluty. W literaturze przedmiotu można spotkać wiele badań na temat przyczyn zróżnicowania inflacji w krajach Unii Europejskiej [Angeloni, Ehrmann 2007; Hoffmann,. ZN_859.indb 152. 2011-09-02 08:29:51.

(7) Przyjęcie euro w krajach Europy Środkowej i Wschodniej.... 153. Remsperger 2005; Altissimo, Benigno, Palenzuela 2005; Honohan, Lane 2003]. Interesujących wniosków w tej kwestii dostarczają badania, które przeprowadzili P. Horvath i K. Koprnicka [2008]. Doszli oni do wniosku, że w odniesieniu do krajów głównie Europy Środkowej i Wschodniej, które należą do Unii Europejskiej, zmniejszeniu zróżnicowania stopy inflacji – pożądane zjawisko w ramach funkcjonowania w jednym obszarze walutowym – sprzyja aprecjacja własnej waluty, a także wyższy poziom cen względem dotychczasowych członków strefy euro. Oprócz tych czynników na zmniejszenie zróżnicowania stóp inflacji wpływały również działania ograniczające deficyt budżetowy i ujemna luka PKB. Ostatnim rozważanym w pracy kryterium – równie ważnym jak poprzednie – jest poziom długoterminowych stóp procentowych. Jego znaczenie sprowadza się do zapewnienia stabilności w przepływach kapitału długoterminowego w ramach unii walutowej i wyeliminowania napięć w bilansach płatniczych poszczególnych krajów członkowskich. Zbyt duże różnice w poziomie tych stóp wywołują niepożądane ruchy kapitałów długoterminowych, a tym samym nierównowagę w bilansach płatniczych i zniekształcenia w procesie finansowania długookresowych procesów inwestycyjnych. Z tego względu część wysiłków krajów kandydatów do strefy euro koncentruje się na wyeliminowaniu nadmiernego ryzyka inwestycyjnego, a tym samym na obniżeniu długoterminowych stóp procentowych na tle krajów o bardziej stabilnej i przewidywalnej koniunkturze, a szczególnie w porównaniu z poziomem tych stóp, w krajach członkowskich strefy euro. 3. Wyniki empiryczne W tej części opracowania zaprezentowano dane dotyczące odpowiednio relacji długu publicznego do PKB oraz stopy inflacji (HICP) (w latach 1998–2008), a także salda budżetu państwa do PKB (w latach 1998–2008) i długoterminowych stóp procentowych (w latach 2003–2008). Dane te dotyczą ośmiu krajów Europy Środkowej i Wschodniej: Bułgarii, Czech, Estonii, Litwy, Łotwy, Polski, Rumunii i Węgier. Pierwsze kryterium z Maastricht, dotyczące długu publicznego, większość analizowanych krajów spełniało w 2008 r., z wyjątkiem Węgier, w których poziom długu publicznego do PKB wyniósł blisko 66% i przekroczył dopuszczalną jego wartość przy wejściu kraju do strefy euro, która została ustalona na poziomie 60% PKB (tabela 1). Poza tym Węgry są jedynym krajem spośród przystępujących w 2004 r. do Unii Europejskiej, który zwiększył znacząco poziom długu publicznego do PKB – wzrost tego wskaźnika w latach 2003–2008 z 58% do 65,6%, czyli o 7,6 punktu procentowego. Wynik ten jest też o tyle korzystny, że wiele krajów obecnej strefy euro nie spełnia tego kryterium. Na koniec 2007 r. ponad 50% gospodarek (siedem z trzynastu członków Unii Gospodarczej. ZN_859.indb 153. 2011-09-02 08:29:51.

(8) Robert W. Włodarczyk. 154. i Walutowej) nie spełniało kryterium konwergencji z Maastricht w zakresie długu publicznego, w tym w dwóch krajach (Francja i Portugalia) sytuacja z roku na rok pogarszała się [Włodarczyk 2007]. Tabela 1. Wartość długu publicznego do PKB w krajach Europy Środkowej i Wschodniej w latach 1998–2008 (w %) Kraj. 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008b. Za. Bułgaria. 79,6. 79,3. 74,3. 67,3. 53,6. 45,9. 37,9. 29,2. 22,7. 18,2. 14,8. –7,9. Czechy. 15,0. 16,4. 18,5. 25,1. 28,5. 30,1. 30,4. 29,7. 29,4. 28,7. 28,1. –2,0. Estonia. 5,5. 6,0. 5,2. 4,8. 5,6. 5,5. 5,1. 4,5. 4,2. 3,4. 4,0. –1,5. Litwa. 16,6. 22,8. 23,7. 23,1. 22,4. 21,2. 19,4. 18,6. 18,2. 17,3. 14,4. –8,0. Łotwa. 9,6. 12,5. 12,3. 14,0. 13,5. 14,6. 14,9. 12,4. 10,7. 9,7. 12,5. –2,1. Polska. 38,9. 39,6. 36,8. 37,6. 42,2. 47,1. 45,7. 47,1. 47,6. 45,2. 43,2. –3,9. Rumunia. 18,8. 22,1. 24,7. 26,0. 25,0. 21,5. 18,8. 15,8. 12,4. 13,0. 11,7. –0,7. Węgry. 62,0. 61,1. 54,3. 52,1. 55,7. 58,0. 59,4. 61,6. 65,6. 66,0. 65,6. 7,6. zmiana wartości długu publicznego do PKB między rokiem 2008 i 2003 (dla Bułgarii i Rumunii między rokiem 2008 i 2006), czyli zmiana obecnych wartości w porównaniu z rokiem sprzed wejścia do UE; b dane na koniec III kwartału 2008 r. a. Źródło: www.ec.europa.eu/eurostat (styczeń 2009).. O wiele bardziej niekorzystna sytuacja dotyczy kryterium inflacji w analizowanych krajach Europy Środkowej i Wschodniej. W większości z nich (poza Polską) poziom inflacji w 2008 r. przekroczył dopuszczalny pułap tego kryterium, który wyniósł 4,2% (tabela 3). Większość krajów Europy Środkowej i Wschodniej zanotowała znaczące przekroczenie wartości referencyjnej kryterium inflacyjnego, np. Łotwa, Bułgaria, Litwa i Estonia, w których w 2008 r. stopa inflacji wyniosła odpowiednio 15,3%, 12,0%, 11,1% i 10,6%. Oznacza to, że ceny prawie we wszystkich rozpatrywanych krajach tego regionu nie wykazywały odpowiedniej stabilności na tle pozostałej części krajów Unii Europejskiej. Płynie z tego wniosek, że w przypadku włączenia rozważanych krajów do unii walutowej wzrosłoby ryzyko nasilenia się szoków asymetrycznych i nieskuteczność oraz niespójność prowadzonej na poziomie ponadkrajowym polityki monetarnej. W rezultacie mogłoby to wywoływać różnice w koniunkturze w poszczególnych krajach członkowskich jednolitego obszaru walutowego. Warto podkreślić, że po okresie znaczącej obniżki inflacji i skutecznie realizowanego w ostatnich latach procesu dezinflacji (disinflation) w większości krajów Europy Środkowej i Wschodniej nastąpił ponowny wzrost inflacji. Najsilniej po wejściu do UE inflacja wzrosła w poradzieckich republikach nadbałtyckich, tj. Łotwie, Litwie i Estonii, odpowiednio o 12,4; 12,2 i 9,2 punktu procentowego (tabela 3). Ponadto, co warto podkreślić, Polska utrzymała inflację na dopuszczalnym poziomie. ZN_859.indb 154. 2011-09-02 08:29:52.

(9) Przyjęcie euro w krajach Europy Środkowej i Wschodniej.... 155. referencyjnym w 2008 r., mimo bardzo niekorzystnych tendencji w zakresie cen żywności i paliw w regionie, jednak niepokojąca jest rosnąca tendencja, która może szybko doprowadzić do przekroczenia tego kryterium przez Polskę. Tabela 2. Średnioroczna stopa inflacji w krajach Europy Środkowej i Wschodniej w latach 1998–2008 (w %; mierzona metodą HICP) Kraj. 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008. Za. Bułgaria. 18,7. 2,6. 10,3. 7,4. 5,8. 2,3. 6,1. 6. 7,4. 7,6. 12,0. 4,6. Czechy. 9,7. 1,8. 3,9. 4,5. 1,4. –0,1. 2,6. 1,6. 2,1. 3. 6,3. 6,4. Estonia. 8,8. 3,1. 3,9. 5,6. 3,6. 1,4. 3. 4,1. 4,4. 6,7. 10,6. 9,2. Litwa. 5,4. 1,5. 1,1. 1,6. 0,3. –1,1. 1,2. 2,7. 3,8. 5,8. 11,1. 12,2. Łotwa. 4,3. 2,1. 2,6. 2,5. 2. 2,9. 6,2. 6,9. 6,6. 10,1. 15,3. 12,4 3,5. Polska. 11,8. 7,2. 10,1. 5,3. 1,9. 0,7. 3,6. 2,2. 1,3. 2,6. 4,2. Rumunia. 59,1. 45,8. 45,7. 34,5. 22,5. 15,3. 11,9. 9,1. 6,6. 4,9. 7,9. 1,3. Węgry. 14,2. 10. 10. 9,1. 5,2. 4,7. 6,8. 3,5. 4. 7,9. 6,0. 1,3. a zmiana stopy inflacji między rokiem 2008 i 2003 (dla Bułgarii i Rumunii między rokiem 2008 i 2006), czyli zmiana obecnych wartości w porównaniu z rokiem sprzed wejścia do UE. Źródło: www.ec.europa.eu/eurostat (styczeń 2009).. Tabela 3. Wysokość kryterium inflacyjnego w latach 2004–2008 (w %) Wyszczególnienie. 2004. Kraje Finlandia o najniż- Dania szej stopie Szwecja inflacji Kryterium inflacyjne. 2,2. 2005. 2006. 2007. 2008. 0,1 Finlandia. 0,8 Finlandia. 1,3 Malta. 0,7 Holandia. 2,2. 0,9 Szwecja. 0,8 Polska. 1,3 Finlandia. 1,6 Niemcy. 2,8. 1,0 Holandia. 1,5 Szwecja. 1,5 Holandia. 1,6 Irlandia. 3,1. 2,5. 2,9. 2,8. 4,2. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu, www.ec.europa.eu/eurostat (styczeń 2009).. Nieco odmiennie niż w przypadku kryterium długu publicznego, za sprawą ostatnich wydarzeń na światowych rynkach finansowych, wygląda sytuacja w zakresie wypełniania kryterium deficytu budżetowego przez badane kraje Europy Środkowej i Wschodniej. O ile w 2007 r., poza Węgrami (deficyt wyniósł 5,5% PKB) (tabela 4), wszystkie rozważane kraje regionu spełniały dopuszczalną wartość deficytu, która została określona na poziomie 3% PKB, o tyle już w 2008 r. sytuacja diametralnie się odwróciła. Świadczy o tym wzrost deficytu budżetowego w relacji do PKB – poza Bułgarią i Węgrami – w pozostałych bada-. ZN_859.indb 155. 2011-09-02 08:29:52.

(10) ZN_859.indb 156. –3,9. –2,3. –0,7. –3,1. 0,0. –4,3. –3,2. –8,2. Estonia. Litwa. Łotwa. Polska. Rumunia. Węgry. 0,2. –5. –2,9. –4,7. –3,0. –2,8. –3,2. –0,2. –3,7. –0,3. 2000. –4,0. –3,5. –5,1. –2,1. –3,6. –0,1. –5,7. 0,6. 2001. –9,0. –2,0. –5,0. –2,3. –1,9. 0,3. –6,8. –0,8. 2002. –7,2. –1,5. –6,3. –1,6. –1,3. 1,7. –6,6. –0,3. 2003. –6,4. –1,2. –5,7. –1,0. –1,5. 1,7. –3,0. 1,6. 2004. –7,8. –1,2. –4,3. –0,4. –0,5. 1,5. –3,6. 1,9. 2005. –9,2. –2,2. –3,9. –0,5. –0,4. 2,9. –2,6. 3,0. 2006. –4,9. –2,5. –1,9. –0,4. –1,0. 2,7. –0,6. 0,1. 2007. –3,4. –5,4. –3,9. –4,0. –3,2. –3,0. –1,5. 1,5. 2008. 3,8. –3,2. 2,4. –2,4. –1,9. –4,7. 5,1. –1,5. Za. 1,5. –2,9. –2,0. –3,6. –2,2. –5,7. –0,9. 1,4. Zb. Źródło: www.ec.europa.eu/eurostat (styczeń 2009).. a. zmiana (w pkt proc.) salda budżetu państwa do PKB w latach 2003–2008 (dla Bułgarii i Rumunii w latach 2006–2008), czyli zmiana obecnego poziomu tego kryterium w porównaniu z rokiem wejścia kraju do UE; b zmiana (w pkt proc.) relacji salda budżetu państwa do PKB w latach 2007–2008. –5,5. –4,5. –2,8. –3,5. –3,7. –. 1999. Czechy. 1998. Bułgaria. Kraj. Tabela 4. Relacja salda budżetu państwa do PKB w krajach Europy Środkowej i Wschodniej w latach 1998–2008 (w %). 156. Robert W. Włodarczyk. 2011-09-02 08:29:53.

(11) Przyjęcie euro w krajach Europy Środkowej i Wschodniej.... 157. nych krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Sytuacja ta sprawiła, że kryterium deficytu budżetowego spełniały w 2008 r. wyłącznie Bułgaria i Czechy. Warto podkreślić, że o ile wejście do Unii Europejskiej bardzo pozytywnie wpłynęło na zmniejszenie nadmiernego deficytu i poprawę sytuacji budżetowej, szczególnie w przypadku Czech i Polski, o tyle już pojawienie się światowego kryzysu finansowego i w konsekwencji spowolnienia gospodarczego spowodowało gwałtowny jego przyrost w wielu krajach naszego regionu. Relacja deficytu budżetowego do PKB najsilniej zwiększyła się w 2008 r. w porównaniu z 2007 r. w Estonii (o 5,7 pkt proc.), na Łotwie (o 3,6 pkt proc.) i w Rumunii (o 2,9 pkt proc.). Tabela 5. Kryterium z Maastricht dotyczące długoterminowych stóp procentowych w krajach Europy Środkowej i Wschodniej w latach 2003–2008 (w %) 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. Bułgaria. Kraj. 6,45. 5,36. 3,87. 4,18. 4,54. 2008 5,38. Czechy. 4,12. 4,82. 3,54. 3,80. 4,30. 4,63. Estonia. 5,25. 4,39. 4,17. 5,01. 6,09. 8,16. Litwa. 5,32. 4,50. 3,70. 4,08. 4,55. 5,61. Łotwa. 4,90. 4,86. 3,88. 4,13. 5,28. 6,43. Polska. 5,78. 6,90. 5,22. 5,23. 5,48. 6,07. Rumunia. –. –. –. 7,23. 7,13. 7,70. Węgry. 6,82. 8,19. 6,60. 7,12. 6,74. 8,24. Wartość referencyjna. 6,12. 6,28. 5,37. 6,24. 6,43. 6,25. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu, www.ec.europa.eu/eurostat (styczeń 2009).. Innym ważnym kryterium, które jest brane pod uwagę przy podejmowaniu ostatecznej decyzji dotyczącej wejścia kraju do strefy euro, jest poziom długoterminowych stóp procentowych. Wartość tej stopy zawierała się w 2008 r. od 5,38% (Bułgaria) do 8,24% (Węgry) (tabela 5). Różnica ta wskazywała na znaczne rozbieżności w poziomie ryzyka ulokowania kapitałów długoterminowych w poszczególnych krajach regionu, co oznacza też, iż kraje te jeszcze w małym stopniu wykazywały konwergencję z członkami strefy euro w zakresie ceny kapitałów długoterminowych. Biorąc pod uwagę wartość referencyjną tego kryterium w 2008 r. na poziomie 6,25% (tabela 5), należy stwierdzić, że połowa badanych krajów nie spełniała tego warunku (Węgry, Estonia, Rumunia i Łotwa, w których stopa ta wyniosła odpowiednio 8,24%, 8,16%, 7,70% i 6,43%).. ZN_859.indb 157. 2011-09-02 08:29:53.

(12) 158. Robert W. Włodarczyk. 4. Wnioski końcowe Podjęta w artykule analiza pozwala wyciągnąć kilka ważnych wniosków. Po pierwsze, przygotowania do akcesji do strefy euro bez wątpienia mają znaczący wpływ na procesy modernizacyjne w gospodarce. W związku z koniecznością spełnienia kryteriów akcesyjnych niezbędne są wewnętrzne przemiany prawne, instytucjonalne i społeczno-gospodarcze, które mają wpływ na nowe struktury i relacje ekonomiczne. Z tego powodu dostosowanie do określonych wymagań narzuconych traktatem z Maastricht umożliwia zdynamizowanie modernizacji gospodarek Europy Środkowej i Wschodniej. Przyjęcie euro oraz wspólna polityka monetarna wpłyną z pewnością w każdym z krajów na nowy kształt szeroko rozumianej spójności systemowej. Po drugie, większość państw Europy Środkowej i Wschodniej (kandydaci do strefy euro) spośród czterech analizowanych kryteriów konwergencji nominalnej spełnia – poza Węgrami – jedynie kryterium wielkości długu publicznego do PKB. Po trzecie, obecnie najwięcej trudności przysparza badanym krajom kryterium inflacji i kryterium deficytu budżetowego do PKB. W 2008 r. jedynie Polska utrzymała inflację na granicy wartości dopuszczalnej stopy inflacji, natomiast pozostałe analizowane kraje wykazywały wysoki stopień niestabilności cen. Kryterium to może mieć rozstrzygające znaczenie w przypadku wejścia kraju do strefy euro, gdyż utrzymanie inflacji na odpowiednim poziomie będzie dowodem na prowadzenie przez kraj odpowiedniej polityki makroekonomicznej w odpowiedzi na pojawiające się szoki naftowe i gwałtownie rosnące ceny żywności na świecie. Problemy z deficytem budżetowym silnie ujawniały się w 2008 r., jako efekt kryzysu finansowego i wyhamowania wzrostu gospodarczego. Po czwarte, dużym problemem krajów w badanym regionie są również wartości długoterminowej stopy procentowej. Poziom tej stopy stanowi barierę wejścia do strefy euro w przypadku czterech z ośmiu rozpatrywanych krajów, tj. Węgier, Estonii, Rumunii i Łotwy. Po piąte, w 2008 r. znacząco pogorszyła się sytuacja makroekonomiczna w krajach tego regionu, czego efektem jest nasilenie się problemów związanych z wypełnieniem kryteriów z Maastricht przez coraz większą grupę krajów. Po szóste, trudności w sytuacji gospodarczej regionu nie ominęły również Polski, która w 2008 r. spełniała w sposób jednoznaczny jedynie kryterium wielkości długu publicznego do PKB. Kryterium inflacji i kryterium długoterminowych stóp procentowych nie było trwale spełnione, natomiast kolejne kryterium – relacja deficytu budżetowego do PKB zostało wyraźnie przekroczone w 2008 r., a sytuacja na rynkach finansowych i w gospodarce nie pozwalała na optymistyczne przewidywania.. ZN_859.indb 158. 2011-09-02 08:29:53.

(13) Przyjęcie euro w krajach Europy Środkowej i Wschodniej.... 159. Literatura Altissimo F., Benigno P., Palenzuela D.R. [2005], Long-run Determinants of Inflation Differentials In a Monetary Union, CEPR Discussion Papers, No. 5149. Angeloni I., Ehrmann M. [2007], Euro Area Inflation Differentials, „Topics in Macroeconomics”, vol. 7, nr 1. Cudowska-Sojko A., Dzun A. [2006], Polska polityka fiskalna a bilans handlowy kraju – analiza teoretyczno-empiryczna [w:] Problemy gospodarowania w dobie globalizacji, red. M. Kunasz, Katedra Mikroekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2006. Gruszecki T. [2004], Teoria pieniądza i polityka pieniężna. Rys historyczny i praktyka gospodarcza, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2004. Hoffmann B., Remsperger H. [2005], Inflation Differentials among the Euro Area Countries: Potential Causes and Consequences, „Journal of Asian Economics”, vol. 16, iss. 3. Honohan P., Lane P. [2003], Divergent Inflation Rates in EMU, „Economic Policy”, vol. 18, iss. 37. Horvath P., Koprnicka K. [2008], Inflation Differentials in EU New Member States: An Empirical Evidence, Charles University in Prague, „Institute of Economic Studies Working Paper”, nr 24. Kołodko G.W. [2004], O naprawie naszych finansów, Dom Organizatora, Toruń. Koronowski A. [2005], Skuteczność polityki pieniężnej w obliczu wstrząsów podażowych i popytowych – nie tylko o pułapce płynności, „Bank i Kredyt”, nr 3. Marchewka-Bartkowiak K. [2005], Strategie współpracy z inwestorami w ramach zarządzania długiem publicznym, „Bank i Kredyt”, nr 5. Nowak A.Z. [2000], Dylematy polskiej polityki gospodarczej, „Ekonomista”, nr 1. Owsiak S. [2005], Finanse publiczne. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Paczyński W. [2005], Instytucjonalne wyzwania dla polityki monetarnej w dużej strefie euro, „Bank i Kredyt”, nr 3. Petru R. [2006], Wyższy dług to wyższe podatki, fragment wywiadu z Głównym Ekonomistą BPH, 21 kwietnia 2006 r. (www.money.pl). Rubaszek M. [2006], Nierównowaga globalna: przyczyny oraz możliwe rozwiązania, „Bank i Kredyt”, nr 7. Russo M. [2006], The Challenge of Economic and Monetary Union: Lessons from Italy’s Experience, „Bank i Kredyt”, nr 7. System finansowy w Polsce. Lata dziewięćdziesiąte [1999], red. B. Pietrzak, Z. Polański, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Szczęsny W. [2002], Czy istnieje paradygmat wydatków publicznych? [w:] Społeczne aspekty rozwoju gospodarki polskiej, red. S. Owsiak, PTE, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa. Wierzba R. [2006], Europejski Bank Centralny. Bankowość centralna, „Bank i Kredyt”, nr 7.. ZN_859.indb 159. 2011-09-02 08:29:53.

(14) 160. Robert W. Włodarczyk. Włodarczyk R.W. [2007], Trends in the Field of Public Debt in the Euro Zone Countries between 2000 and 2007 [w:] Integracny Proces a Jeho Vplyv na Verejne a Podnikatelske Finance, red. R. Sivak, Katedra Financii, Ekonomicka Univerzita v Bratislave, Bratislava. Adoption of the Euro in the Countries of Central and Eastern Europe and Nominal Convergence Criteria The goal of the article is to show the degree of differentiation between the countries of Central and Eastern Europe in fulfilling Maastricht nominal criteria. These countries are going to great lengths to prepare themselves to adopt the common currency, though the fundamental indicators within the nominal convergence framework stand, for each country, at various levels. The analysis was conducted in the years 1995–2007 and shows the degree to which standardisation of the range of basic convergence criteria has been accomplished in these countries. The paper answers the question of whether transformational processes have helped these countries come together in terms of nominal convergence and whether joining the EU has accelerated the nominal convergence process in the countries of Central and Eastern Europe. The research carried out shows that, particularly after entering the EU, the countries generally made great strides towards the nominal adjustment of their economies to Maastricht Treaty requirements. However, the recent downturn in the world financial markets coupled with the growing economic crisis has worsened their economic situation, and consequently the degree to which the Treaty’s requirements have been fulfilled. Moreover, for some countries these criteria should be seen as having been conditionally fulfilled, or as simply not demonstrating visible durability.. ZN_859.indb 160. 2011-09-02 08:29:53.

(15)