A C T A UNIVERS1TAT1S LODZ1ENS1S
FOLIA SOZOLOG1CA 3 173— 191 1986
(A d a U niv. Lodz., Folia sozol.)
S tan isław KRÓL
STRUKTURA I R O Z W Ö J R Ó Ż N O W IE K O W E J PO P U L A C JI C ISA
T A X U S B A C C A T A L. N A T U R A L N E G O P O C H O D Z E N IA
W P O Ł N O C N O -Z A C H O D N IE J POLSCE
THE STRUCTURE A N D THE D EV ELO PM EN T O F YEW -TREE P O P U L A T IO N T A X U S B A C C A T A L. O F D IFFEREN T AGES A N D O F N A TU R A L O R IG IN IN THE N O R T H -W E S T E R N PO LA N D
ABSTRACT: S p o n ta n e o u s ren ew in g of the y ew in P o lan d ta k e s place b a sic a lly on th e w ay of endozo o ch o ry . T he ric h e st sta n d in P o lan d am o u n tin g lo o v e r 5 th o u s a n d yew tre e s can be found in G oleniow ska W ild w o o d n e a r Szczecin. H a b ita t co n d itio n s h a v e b een e x a m in ed th e re an d the p eren n ial sam pling plots e stab lish ed . T he entire, p o p u la tio n h as b e e n listed , h eig h t of all yew tre e s on th e sam pling plots m easu red , an d v a ria b ility of th e ir habit as w ell as th e p re s e n t s ta te of w h o leso m en ess exam ined. P o stu la te s c o n cern in g a c tiv e p ro te c tio n of the y ew tr e e in P o lan d h a v e b een put fo rw ard (sum m ary see p a g e 191).
T r e ś ć
1. W stęp
2. Położenie, g en eza sta n o w isk a i m eto d a b ad ań 3. W y n ik i
3.1. S iedlisko
3.2. R ozm ieszczenie i in w e n ta ry z a c ja cisów 3.3. P o k ró j
3.4. Z drow otność
3.5. P łeć i o b rad zan ie nasion 4. U w agi k o ń co w e i w nioski
5. W nioski w sp raw ie o ch ro n y cisa w Polsce 0. P iśm iennictw o
1. W STĘP
D zięki p ra c o m E d d e l b i i t t e l a (1935), K o n t n e g o (1937), M o e- w e s a (1926/1927), S o k o ł o w s k i e g o (1921) w iad o m o , w ja k ie j s k a li p r z y c z y n i ł się c z ło w ie k do u b y tk u z a so b ó w cisa. D a w n iej u ż y tk o w a n o d re w n o c iso w e w d u ż e j ilości b e z p o śre d n io na c e le g o sp o d a rc z e , a r ty s ty c z ne, w o jsk o w e . P ó źn iej, w s k u te k s to s o w a n ia w la s a c h s y ste m u g o s p o d a rk i z ręb am i zu p e łn y m i, n iszcz o n o n a tu r a ln e z e s p o ły z u d z ia łe m te g o g a tu n k u , co — ja k tw ie rd z i H o f f m a n n (1958) — u n ie m o ż liw ia ło lu b co n a jm n ie j m o cn o o g ra n ic z a ło n a tu r a ln e o d n o w ie n ia cisa. W s to s u n k u do n ie k tó ry c h c z y n n ik ó w sie d lisk a , jak ty p i p o d ty p g leb y , p oziom w o d y g ru n to w e j, k w a so w o ś ć c z y n m i p o te n c ja ln a w y m ie n n a , s to s u n e k C : N o ra z z a w a rto ś ć tle n k ó w p o ta s u i fosforu, cis w P o lsc e w y k a z u je dość d u żą to le ra n c ję i o b ficie ro d zi z d o ln e do k ie łk o w a n ia n a sio n a (K o- ś c i e l n y , K r ó l 1970). K r ó l (1975) na p o d s ta w ie w ła s n y c h o b s e r w a c ji i lic z n y c h d a n y c h z lite r a tu r y s tw ie rd z a p rz e ja w y d u ż y c h m o żli w o ści p rz y s to s o w a w c z y c h cisa i o d p o rn o ść n a p o w s ta łe z w in y c z ło w ie k a k ry ty c z n e n ie k ie d y d la n ie g o w a ru n k i w e g e ta c ji w z d e g ra d o w a n y c h z e sp o ła c h le śn y c h . M o żna n a w e t m ó w ić o d u że j w ita ln o ś c i cisa, w b re w zb y t c z ę s to p o w ta rz a n e j za C o n w e n t z e m (1892) op in ii, że „cis to d rz e w o s ta rz e ją c e się i je g o w y m ie ra n ie je s t n ie u n ik n io n e ” . K r ó l (1975) u z a sa d n ia te n p o a lą d liczn y m i p rz y k ła d a m i, o p isu ją c m. in. s z e re g w sp ó łc z e śn ie p o w s ta ły c h n o w y c h s ta n o w is k c isa n a z ie m ia c h p o lsk ich , p rz e w a ż n ie p o c h o d z e n ia z o o c h o ry c z n e g o .
W a k ty w n e j o c h ro n ie , ja k ie j w y m a q a cis, n ie o d z o w n a jest s ta ła o b s e rw a c ja z a ró w n o je g o sam eg o , jak i c a łe g o z b io ro w isk a ro ślin n e a o , ze z w ró c e n ie m u w a g i n a p rz e ja w y m o g ą c e s p rz y ja ć lu b z a a ra ż a ć e g z y ste n c ji c h ro n io n e g o g a tu n k u . P ie rw s z ą p ró b ą je st n in ie js z a p ra c a , w y k o n a n a w p ó łn o c n e j części P u szcz y G o le n io w sk ie j, n a p o w s ta ły m d ro a ą z o o c h o ry c z n ą , a w ię c w sp o só b n a tu ra ln y , sta n o w is k u lic z ą c y m p o n a d 5 tys. o k a z ó w cisów . P o ja w ie n ie się m ło d ej p o p u la c ji c isó w w ta k d u ż e j liczb ie je s t n ie w ą tp liw ą rz a d k o ś c ią w g ra n ic a c h z a się g u te a o g a tu n k u . O o b fity m n a tu ra ln y m o d n o w ie n iu cisa d o n o sili też S z a f e r (1913) z re z e r w a tu w K n iaź d w o rze , S z c z ę s n y (1952) z K a u k azu , T a n s 1 e y (1911, 1939) z W y s o B ry ty jsk ic h , L e w a n d o w s k i i T u m i ł o w i c z (1962) z M a z u r, ch o ć n ie m a w ty c h p r a c a c h w z m ian k i o sp o so b ie o b s ie w u . W z w ią z k u z ty m fakt, iż o p is y w a n e w te j p ra c y s ta n o w is k o p o w s ta ło d zięk i e n d o z o o c h o rii, p o d n o si b io lo a ic z n ą i e k o lo g ic z n ą ra n g ę z ja w isk a . S a m o sie w y cisa pod k o ro n a m i d rz e w m a te c z n y c h ty lk o s p o r a d y c z n ie ro z w ija ją się w p o d ro st. M im o że o b sie w ie st o b fity , m ło d e sie w k i g in ą ( K o ś c i e l n y , K r ó l 1970; M a ń k a , G i e r c z a k , P r u - s i n k i e w i c z 1968; P a c z o s k i 1928b). O b s e rw u ją c y m s k u te c z n y
o rn ito c h o ry c z n y o b sie w cisa (por. B a r t k o w i a k , Z i e l i ń s k i 1973) n a s u w a się p rz e k o n a n ie o n ie z w y k le w a ż n e j ro li ja s k ra w o c z e rw o n e j o sn ó w k i n a s ie n ia i, b y ć m oże, je d y n y m w a ru n k u m o żliw o ści e g z y s te n c ji cisa, ja k im je s t n ie m a l sy m b io ty c z n a e g z y s te n c ja p ta k ó w d ro z d o w a ty c h .
M iło m i w ty m m ie jsc u p o d z ię k o w a ć n a d le śn ic z e m u n a d le ś n ic tw a R okita, m gr. inż. C e m b a le i o so b o m z a a n g a ż o w a n y m w o c h ro n ę cisa w P u szcz y G o le n io w sk ie j za w s z e lk ie g o ro d z a ju ż y c z liw ą po m o c te c h n ic z n ą p rzy p ra c a c h te re n o w y c h .
2. POŁOŻENIE, GENEZA STA N O W ISK A I METODA BADAŃ
O b ie k t b a d a ń le ż y n a te r e n ie la só w p a ń s tw o w y c h n a d le ś n ic tw a R o k ita , w o d d z ia le 784 i 785 le ś n ic tw a R o k ita (ryc. 1). P rz y p ó łn o c n e j
Ryc. 1. L o k alizacja p o p u la c ji cisa z n a tu ra ln e g o o d n o w ien ia w n a d le śn ic tw ie R okita 1 _ li„ ie o d d z ia ło w e , 1 — s ta n o w is k o sie d m iu s ta r y c h d rz e w c iso w y c h , 1 — m ło d a <|
cisó w z o o c h o ry c z n e g o p o c h o d z e n ie , 4 — tr w a i a p o w ie r z c h n ia b a d a w c z a
Locality ot T a x u s baccata n a tu ra l p o p u latio n in R okita lo rest in sp ccto ra t 1 — s e c tio n a l lin o s , 2 — a s ta n d o f s e v e n o ld y e w tr e e s , 3 — y o u n g y e w tr e e j
g ra n ic y oddz. 785 p rz e b ie g a szo sa a s fa lto w a łą c z ą c a m ie jsc o w o śc i S te p n ic a i R o kita. M ie jsc e to z n a jd u je się w p ó łn o c n y c h r e jo n a c h P u sz c z y G o le n io w sk ie j w p o b liżu m ie jsc o w o śc i R ok ita. J a k p o d a n o n a w s tę p ie , p o c h o d z e n ie b a d a n e j p o p u la c ji cisó w je s t zo o c h o ry c z n e . O k a z y cisó w m a te c z n y c h , z k tó ry c h n a s io n a są p rz e n o sz o n e do p o b lisk ic h p a rtii lasu, ro s n ą sz e re g ie m w z d łu ż d ro g i le ś n e j — lin ii o d d z ia ło w e j w o d d z ia le 784, w w y d z ie le n iu b (ryc. 1). P o w ie rz c h n ia ta je s t te re n e m b y łe g o sa d u i z a b u d o w a n ia (leśn icz ó w k i lu b g a jó w k i), o b e c n ie z n isz c z o n e g o do fu n d a m e n tó w , k tó r e s ta ło za p o z o sta ły m i do dziś s ta ry m i cisam i. C ałe w y d z ie le n ie b je s t o to c z o n e d rą g o w in ą so sn o w ą. S zereg c is ó w m a te c z n y c h sk ła d a się z 4 o k a z ó w ż e ń s k ic h o o b w o d a c h n a w y s o k o ś c i 1,3 m od ziem i 70, 85, i 86 cm o ra z 3 o k a z ó w m ę sk ic h o w y m ia ra c h 65, 80 i 80 cm. D rz ew a s to ją b a rd z o b lisk o sieb ie, tw o rz ą c z w a rtą ś c ia n ę g ę sty c h , p rz e n ik a ją c y c h się k o ro n . Są z d ro w e i o b ficie o b ra d z a ją n a sio n a , c h o ć ze zm ien n y m n a s ile n ie m w p o sz c z e g ó ln y c h la ta c h . W ie k ty c h c i só w m ożna sz a c o w a ć na 150— 170 lat, p rz y jm u ją c ś re d n ią s z e ro k o ś ć s ło ja ro c z n e g o 0,7— 0,9 mm. S zeren iem s to ją c e d rz ew a, o m a ło ró ż n ią c y c h się w y m ia ra c h , ś w ia d c z ą o ich sz tu c z n y m p o c h o d z e n iu . N a js ta rs z e z p o to m s tw a s ta ry c h c isó w w s ą sie d n im o d d z ia le 785d liczą o b e c n ie n ie w ie c e j niż 45 lat, p o c h o d z ą w ięc z la t p rz e d w o je n n y c h , lecz ta k ic h o k a zó w jest z a le d w ie p a rę sztu k . W ię k s z o ść ie d n a k m a sw ó j p o c z ą te k w o sta tn ic h la ta c h w o jn y i p ó źn iei. M ożn a p rz y p u sz c z a ć , że po z n isz c z e niu lu d z k ie i sie d z ib y w c z a s ie d z ia ła ń w o je n n y c h z a p a n o w a ły s p r z y ja ją c e w a ru n k i d la a w ifa u n v , k tó ra m o g ła b ez p rz e s z k ó d w y k o rz y s ty w a ć o b fitv p o k a rm w p o sta c i c z e rw o n y c h o s n ó w e k 7 n a sio n a m i i p rz e n o sić n a s io n a jak o w y p ló w k i lu b z o d c h o d a m i d o n a jb liż s z e g o d rz e w o s ta n u . Z a g a d n ie n ie m s k u te c z n e j e n d o z o o c h o rii z a jm o w a li się B a r t k o w i a k i Z i e l i ń s k i (1973), a na ty m sta n o w is k u K r ó l , C i c h o c k i i M i z e r a (1980). S tw ie rd z o n o m. in., że n a d o k o liczn y m i la sa m i p ro w a d z i s z la k je s ie n n y c h p rz e lo tó w p ta k ó w z n a d w y s p y W o lin i w c z a sie zood - n y m z d o jrz e w a n ie m n a s io n c is o w y c h s ta ja się o n e k a r m a p rz e lo tn y c h p ta k ó w , a łó w n ie z ro d z in y d ro z d o w a ty c h (T u r d id a e ). Z a o b se rw o w a n o 6 g a tu n k ó w p ta k ó w ż v w ią c v c h sio n a sio n a m i cisa. W y s im ię to też su ge stio co d o w y b o ru Drzez p ta k i o d p o w ie d n ic h d rz e w o sta n ó w , d o k ą d p rz e n o sz o n e b y ły n a sio n a .
N a n o w y m s ta n o w is k u cisa — jak o w p rz y sz ły m re z e r w a c ie p r z y ro d y — p rz e p ro w a d z o n o s z e re a b a d a ń , k tó r e d o s ta rc z y ły p o d s ta w o w y c h d a n y c h o sie d lisk u o ra z m a te r ia łó w o k re ś la ją c y c h s ta n w y jś c io w y do d a ls z y c h o b se rw a c ji d y n a m ik i ro z w o jo w e j m ło d e j p o o u la c ii cisó w . S ie d lis k o s c h a ra k te r y z o w a n o w sp o só b n a s te p u ia c y : k lim a t p rz v n o m o c y d ia g ra m u G a u s e n -W a lte ra (ryc. 2), g le b ę p rz y p o m o cy o p isu p ro filu g le b o w e g o o ra z a n a liz y g ra n u lo m e tr y c z n e j i c h e m ic z n e j w ie rz c h n ic h
Ryc. 2. D iagram k lim aty czn y d la S zczecina (na p o d sta w ie m a te ria łó w z E r m i c h a 1951)
C lim atic d iag ram for Szczecin (the d a ta from E r m i c h 1951)
p o zio m ó w g le b y ; o p isa n o te ż s k ła d g a tu n k o w y i ilo śc io w y z b io ro w isk a leśn eg o , w k tó ry m w y s tą p iły n a jlic z n ie js z e n a lo ty ciso w e.
W o d d z ia le 785d w y ty c z o n o i o g ro d z o n o p o w ie rz c h n ię 5 0 X 4 0 = 2 0 0 0 ro2 w m iejscu o n a jw ię k s z y m z a g ę sz c z e n iu cisó w (ryc. 1) c e le m w y k o n a n ia d o k ła d n y c h p o m ia ró w i p o w ta r z a n ia ich w o k re ś lo n y c h o d s tę p a c h czasu . N a c a ły m o b s z a rz e n a tu ra ln e g o o d n o w ie n ia p rz e p ro w a d z o n o in w e n ta r y z a c ję w s z y s tk ic h o so b n ik ó w i p o m ie rz o n o ich w y so k o śc i p rz y p o m o cy 4,5 m ty czk i. O k re ś lo n o w te n sp o só b licze b n o ść w k la s a c h w y so k o śc i d la c a łe j p o p u la c ji i n a p o w ie rz c h n i p ró b n e j (ryc. 3). P o n a d to na sa m e j ty lk o p o w ie rz c h n i p ró b n e j o k re ś lo n o licze b n o ść w k la s a c h w y so k o śc i w e d łu g p o k ro ju (z p ę d e m p o je d y n c z y m i w ie lo p ę d o w e ry c. 4), w e d łu g w y so k o śc i o sa d z e n ia ro z w id le ń n a p ę d z ie głów ny m (ryc. 5) o ra z w e d łu g 4 -s to p n io w e j s k a li z d ro w o tn o ś c i (ryc. 6). P o d ję to też p ró b ę o k re ś le n ia płci.
3. W YNIKI
3.1. SIED LISK O
Z b ra k u b liżej p o ło ż o n e j s ta c ji k lim a ty c z n e j p o słu ż o n o się d a n y m i dla S zczecina, o d le g łe g o o 46 k m n a p o łu d n ie. P o d sta w o w e c e c h y k li m a tu o b ra z u je d ia g ra m n a ry c . 2. K lim at je s t n a o g ó ł ła g o d n y , a t l a n ty c k i, o sto su n k o w o n isk ie j su m ie o p a d ó w ro c z n y c h i ś re d n ie j ro c z n e j te m p e r a tu rz e p rz e c ię tn e j dla N iżu P o lsk ie g o . P o c z ą te k o k re s u w e g e ta c y jn e g o je st u b o g i w o p a d y , lecz su sza n ie w y s tę p u je . P rz y m ro z k i u s tę p u ją w k w ie tn iu , a ro z p o c z y n a ją się w listo p a d z ie . Ś re d n ie a b s o lu tn e m in im u m te m p e r a tu ry w y n o s i — 12°C w sty c z n iu , a ś re d n ie a b s o lu tn e m ak sim u m + 3 0 °C w lipcu. Ś re d n ia ro c z n a w ilg o tn o ść w z g lę d n a p o w ie trz a (h,r) je s t s to s u n k o w o w y s o k a i w y n o si 80% , p rz y w a rto ś c ia c h s k r a j n y c h 69% w c z e rw c u i 90 % w g ru d n iu . K lim at lo k a ln y o b sz a ru n a d le ś n i c tw a R o k ita je s t z a p e w n e je s z c z e b a rd z ie j o c e a n ic z n y ze w z g lę d u na b lisk o ść Z a le w u S zc z e c iń sk ie g o i m n ie jsz ą o d le g ło ść od m orza, m a z a p e w n e w y ż sz e h ,r, n iższą ś re d n ią te m p e r a tu r ę ro c z n ą i w y ż sz e o p a d y .
G le b ę o k re ś lo n o ja k o m u rsz o w o -m in e ra ln ą , z m u rsze m o sa d z o n y m p ły tk o , n a g łę b o k o śc i 30 cm. O d 0 d o 5 cm w y s tę p u je ja s n o b rą z o w a b u tw in a ig la sta w sła b y m sto p n iu ro z k ła d u . P o n iżej, do 25 cm, leży sza- ro c z a rn a w a rs tw a zło żo n a z p ia s k u d ro b n o z ia rn is te g o i c z a rn e g o m ur- szu, k tó ra o d cin a się w y ra ź n ie od w a rs tw y n iższej. Do 80 cm z n a jd u je się p ia s e k s ła b o g lin ia sty , d ro b n o z ia rn is ty , w g ó rn y m p o zio m ie c ie m n o b ru n a tn y , do ść siln ie zbity, o c h a ra k te r z e ru d a w c a . O d 80 do 150 cm z a le g a p ia s e k lu źn y , g ru b o z ia rn is ty , sz a ro b ia ły , w d o le m o k ry od w y c ie k a ją c e j w o d y g ru n to w e j.
W tab. I za m ie szcz o n o w y n ik i a n a liz m e c h a n ic z n y c h , a w tab. II — a n a liz c h e m ic z n y c h g ó rn y c h p o zio m ó w g leb y , m a ją c y c h d e c y d u ją c e z n a c z e n ie d la k ie łk o w a n ia n a s io n c isa i ro z ro s tu m ło d eg o s y s te m u k o rz e n io w e g o .
O p is a n o s to su n k i flo ry s ty c z n e n a p o w ie rz c h n i 0,25 h a w o d d z ia le 785d, w p o b liżu n a jw ię k s z e g o z a g ę sz c z e n ia cisów , je d n a k ze zn aczn y m je g o u d ziałe m . W c a ły m w y d z ie le n iu d p a n u je d rz e w o s ta n so sn o w y , 5 8-letni, z p o je d y n c z ą b rz o z ą b ro d a w k o w a tą , o n ie je d n o lity m z w a rc iu k o ro n w g ra n ic a c h 60— 80% . Ś re d n ia p ie rś n ic a d rz e w w y n o s i 22,6 cm p rz y rozD iętości 12,0— 40,0 cm. Liczba d rz e w w p rz e lic z e n iu na 1 ha w y n o si 600, a ś re d n ia w y so k o ść d rz e w o s ta n u ok. 20 m. P n ie d rz e w są ź le o cz y szcz o n e, s ę k a te , n ie k tó re k rz y w e .
W w a rs tw ie k rz e w ó w n a jlic z n ie j w y s tę p u je T a x u s baccata, rz a d z ie j
S a m b u c u s nigra, R u b u s idaeus, Frangula alnus, E u o n y m u s e u ro p a e a , J u n í p e r a s c o m m u n is , S o rb u s au cu p a ria i O u e rc u s robur.
A n a liz y m e ch a n iczn e g ó rn y c h m in e ra ln y c h poziom ów g leb y M e c h a n ic a l a n a ly s is of th e u p p er, m in e ra l h o rizo n s of th e soil
Poziom
G łębokość p ró b k i
C zęści
sz k ieleto w e '
C zęści ziem iste (1,00
— E a rth m m % )
p a rts
H orizon D epth of sam ple S k e le ta l p arts
(cm) (%) 1,0—0,5 0,5— 0,25 0,25—0,1 0,1—0,05 0,05— 0,02 < 0 ,0 2 A i B 4— 10 15—20 1,27 0,90 45,25 27,25 22,63 36,99 15,00 26,89 6.50 3.50 2,00 2,00 14.00 10.00 W g (a c c . to ) K o ś c i e l n y , K r ó l (1970). T a b e l a II A n a liz y chem iczne p o w ie rz c h n io w y c h poziom ów gleb
C hem ical a n a ly sis of u p p e r soil horizons
Poziom H orizon
G łębokość
p ró b k i S tra ty p ra ż e n ia ^ ^ Di p th of sam ple Loss of ig n itio n
(cm) (%) pH h2o KC1 KsO (mg/100 g) P2O5 (mg/100 g) Al Ai 0— 3 4— 10 48,03 30,80 5,59 27,16 4,15 4,40 3,12 3,60 4,7 1,0 8,1 9,3 W g (ac c . t o | K o ś c i e l n y , K r ó l (1970) (c o m p le te d ).
W ru n ie le śn y m o p ró c z cisa z n a jd u ją się ró w n ie ż p o je d y n c z e n a lo ty d ę b u sz y p u łk o w e g o , ja rz ę b in y , ś w ie rk a p o s p o lite g o i ja w o ru . N a j w ię k sz y sto p ie ń p o k ry c ia m a ją tra w y , w ś ró d k tó ry c h b a rd z o p o sp o lite
są A n t h o x a n t h u m o d o r a tu m i D e sc h a m p s ia lle x u o s a , a rz a d k ie to A g r o -
stis vu lg a ris, D e sc h a m p sia c a e sp ito s a i B r a c h y p o d iu m s y l v a t i c u m . Z in n y c h ro ślin do ść c z ę sto s p o ty k a się D ry o p le r is lilix mas, D. s p i n u
losa, M a j a n t h e m u m b ilo liu m i M o e h rin g ia trin ervia , rz a d z ie j G aleopsis p u b e s c e n s , H ie r a c iu m lachenalii, H y p e r i c u m p e r fo r a tu m , L uzula c a m p e st ris, M y c e lis m uralis, T rie n ta lis eu ro p a e a , V a c c i n iu m m y r t il l u s i Ento- d o n schreberi. J e s t to w ięc s z tu c z n e z b io ro w isk o b o ru so sn o w e g o ,
z n ie lic z n y m i g a tu n k a m i z k la s y Q u e rc o -F a g ete a i V a cc inio-P iceetea, o d p o w ia d a ją c e ty p o w i s ie d lisk o w e m u lasu : b ó r m ie sz a n y św ie ż y
(BMśw).
N a le ż y dod ać, że w śró d n a jo b fits z y c h n a lo tó w c is o w y c h n ie m a ż a d n y c h in n y c h ro ślin , g le b a je s t po p ro s tu n ag a , p o k ry ta ty lk o z le k k a śc io łą c iso w o -so sn o w ą .
3.2. R O Z M IE S Z C Z E N IE I IN W E N T A R Y Z A C JA C IS Ó W ,
M ap a (ryc. 1) p o k a z u je z a się g ro z m ie sz cze n ia c is ó w w e d łu g s ta n u n a ro k 1980. N a jg ę s ts z y o b sie w p o w sta ł w o d d z ia le 785d do o d le g ło ś c i ok. 100 m od cisó w m a te c z n y c h . N a p o w ie rz c h n i p ró b n e j i w o k ó ł n ie j c isy , k tó ry c h z n a c z n a liczba m ie rz y 2,0 do 3,0 m w y so k o śc i, tw o rz ą n ie s p o ty k a n e w P o lsc e g ę s te z a ro ś la (fot, 1), d a ją c e się p o ró w n a ć je d y n ie z z a ro ś la m i k o s o d rz e w in y w g ó ra c h . C isy m a ją liczn e i n isk o o s a d z o n e g a łę z ie b o cz n e, w s to s u n k u d o p ę d u g łó w n e g o b a rd z o d łu gie, n a w e t do 1,5 m. P rz y is tn ie ją c y m z a g ę sz c z e n iu (m niej w ię c e j 1 cis n a 1 m ł — p a trz ry c . 3) c a łe u g a łę z ie n ie z w a rte j p o p u la c ji w z a je m n ie się p rz e n ik a i sp la ta , s tw a r z a ją c d u że tru d n o ś c i w p o ru s z a n iu się^ p rz y p r a c a c h p o m ia ro w y c h . W m ia rę z w ię k s z a n ia się o d le g ło śc i o d ź ró d ła o b sie w u c isy w y s tę p u ją c o ra z rz ad ziej, p rz e c h o d z ą c p o je d y n c z y m i o k a
zam i do s ą s ie d n ie g o w y d z ie le n ia f. J e s t to 4 8 -letni d rz e w o s ta n so sn o w y o u m ia rk o w a n y m z w a rc iu k o ro n , o ś re d n ie j w y so k o śc i 17,0 m, z g ę s ty m , z a d a rn io n y m ru n e m le śn y m . J e s z c z e d a le j cisy w y s tę p u ją w w y d z ie le n iu b, w o d le g ło śc i p o n a d 300 m od o k a z ó w m a te c z n y c h . R o śnie ta m o b e c n ie 45 cisó w o w y s o k o ś c i o d 0,60 do 3,10 m, z c z e g o w y n ik a , że d a lsz y o b sie w k ilk a la t tem u u sta ł. W y d z ie le n ie b to ró w n ie ż d rz e w o s ta n s o sn o w y w ty p ie BM św, w w ie k u 58 lat, o ś re d n ie j w y s o k o śc i 20,0 m, o u m ia rk o w a n y m z w arciu , z p o je d y n c z ą d o m ie sz k ą b r z o zy i dęb u . B u jn a p o k ry w a ru n a le śn e g o , w k tó ry m p rz e w a ż a ją tra w y , b o ró w k a c z a rn a , p a p ro ć o rlic a o ra z je ż y n y z m alin ą, z a p e w n e u tru d n ia
Ryc, 3. F re k w e n c ja w y so k o ści T a x u s baccata
K rz y w e w y r ó w n a n e : 1 — c a ła p o p u la c ja , 2 — n a p o w ie r z c h n i p r ó b n e j 0,2 h a w o d d z. 785d
F req u en cy o l T a x u s baccata h e i g h t
E q u a liz e d c u r v e s : 1 — e n t ir e p o p u la tio n , 2 — o n th e s a m p lin g p lo t o f 0,2 h a , in s e c tio n 785d
d o s ta n ie się n a sio n c iso w y c h do g le b y . N a jb a rd z ie j o d le g łe od o k a z ó w m a te c z n y c h są cisy w liczb ie 3 s z tu k w o d d z ia le 786a, b lisk o lin ii o d d z ia ło w e j.
W y d z ie le n ia a i c w oddz. 785, o p o w ie rz c h n i 4,5 ha, sta n o w ią z a le s ie n ia p o ro ln e , n a jp ra w d o p o d o b n ie j n a d a w n y m d e p u ta c ie ro ln y m p ra c o w n ik a le śn e g o , z a m ie s z k u ją c e g o zn isz c z o n e dziś z a b u d o w a n ia . W y d z ie le n ie a je s t d rz e w o s ta n e m so sn o w y m w w ie k u 28 lat, o w y s o kości 11— 12,0 o p ełn y m , m ie jsc a m i ty lk o ro z lu ź n io n y m z w arciu . T a k ie z w a rc ie k o ro n m ło d ej d rą g o w in y s o sn o w e j na w ię k sz o śc i o b sz a ru teg o w y d z ie le n ia n ie sp rz y ja ło , ja k n a le ż y sąd zić, s w o b o d n e m u la ta n iu p ta k ó w d ro z d o w a ty c h ro z n o s z ą c y c h n a sio n a . P ra w d o p o d o b n ie w o la ły o n e p rz e la ty w a ć n a d nim do lu ź n ie js z e g o w k o ro n a c h d rz e w o s ta n u w w y d z ie le n iu b.
0 d u ży m z w a rc iu , z g ru p o w ą d o m ie sz k ą b rz o zy . T y lk o w cz ę śc i p ó ł n o c n e j, g d z ie z n a jd u je s ię k ę p a s ta r y c h d rz e w liśc ia sty c h , n a ru m o w isk u po b u d y n k u ro s n ą c is y w liczb ie 15 sztu k , o w y s o k o ś c i 30— — 80 cm.
S ta n o w is k o 7 s ta r y c h c isó w z n a jd u je się tuż p rz y d ro d z e le ś n e j s ta n o w ią c e j lin ię o d d z ia ło w ą w o d d z ia le 784. E n k la w a p o b u d y n k u 1 sa d z ie je s t o to c z o n a m łodym , 22-letnim d rz e w o s ta n e m so sn o w y m (784a) o n ie ró w n y m , p e łn y m lu b p rz e ry w a n y m z w a rc iu k o ro n , w k t ó ry m p a r ę ła t te m u w y c ię to p o su sz i p rz y g łu s z o n e sz tu k i so s e n w r a m a c h taw . cię ć s a n ita rn y c h . R o zlu źn ien ie z w a rc ia k o ro n sp o w o d o w a ło o rn ito c h o ry c z n e p o ja w ie n ie się n a lo tó w ciso w y c h , k tó r y c h je s t z n a c z
n a liczba, lecz b a rd z o m ło d y ch , od 5 d o 15, rz a d z ie j 25 cm w y so k o ści. L iczba s ie w e k z m ien ia się z ro k u n a ro k w s k u te k z g ry z a n ia p rz ez z w ie rz y n ę (z a ją c e lu b s a rn y ) i p o ja w ia n ia się c o ra z to n o w y c h s ie w e k d z ię k i p ta k o m . O s ta tn ie lic z e n ie w y k a z a ło 228 sz tu k sie w e k . W p o d o d d z ia ła c h b e z p o ś re d n io p r z y le g a ją c y c h d o o p is a n y c h o d s tro n y p o łu d n io w e j i w s c h o d n ie j, tzn. 785g, 784c, d, n ie m a n a lo tó w ciso w y c h . W y d z ie le n ia t e tw o rz ą m ło d n ik i d o ść s iln ie z w a rte , m ło d e d rz e w o s ta n y so s n o w e o w y s o k o ś c i 8— 10 m, k tó r e w e d łu g K r ó l a , C i c h o c k i e g o i M i z e r y (1980) n ie są je s z c z e o d w ie d z a n e p rz e z p ta k i ro z n o sz ą c e n a s io n a z p o w o d u n ie o d p o w ie d n ie j w y s o k o ś c i d rz e w i s tr u k tu r y w a r stw y k o ro n . S ta n o w ią o n e je d n a k p o te n c ja ln y o b s z a r p ó ź n ie js z e g o r o z p rz e s tr z e n ia n ia s ię p o p u la c ji, p o d o b n ie z re s z tą ja k 785a i c.
W w y n ik u in w e n ta r y z a c ji cisó w stw ie rd z o n o , ż e c a ła ró ż n o w ie k o - w a p o p u la c ja liczy 5461 o so b n ik ó w i ro z m ie sz c z o n a je s t w ró ż n y m z a g ę sz c z e n iu n a łą c z n e j p o w ie rz c h n i ok. 4,5 ha. D o ty c h c z a s n a p o d s ta w ie p ra c y J a c k o w s k i e g o (1972) o k re ś la n o sz a c u n k o w o liczb ę c isó w n a 7 ty s. F re k w e n c ję w s to p n ia c h w y so k o ś c i co 20 cm p rz e d s ta w ia k rz y w a w y ró w n a n a 1 n a ry c. 3. R o zp ięto ść m ia ry w y so k o śc i je s t b a rd z o d u ża i s ię g a od 5 do 430 cm. P rz e b ie g k rz y w e j u p o d a b n ia ją do k rz y w e j w y k re ś lo n e j p rz e z P a c z o s k i e g o (1928a) n a p o d s ta w ie b a d a ń o d n a w ia n ia się i w z ro s tu d rz e w w la s a c h n a tu r a ln y c h P u sz c z y B iało w iesk iej. C h a ra k te r y s ty c z n y je s t p o d z ia ł k rz y w e j n a je d n o ra m ie n n ą w d w ó c h p ie rw s z y c h k la s a c h w y so k o ś c i i d w u ra m ie n n ą d la p o z o s ta ły c h k las. O p a d a n ie k rz y w e j do p u n k tu N — 100 i H — 40 w y r a ż a u b y te k „m ło d zież y " w s k u te k n ie k o rz y s tn y c h d la je j w z ro s tu w a ru n k ó w , co is to tn ie m iało d o tą d m ie js c e ja k o p ro c e s s a m o c z y n n e g o w y d z ie la n ia się sła b s z y c h e g z e m p la rz y w n a jw ię k s z y m z a g ę s z c z e n iu p o p u la c ji. Z k s z ta łtu k rz y w e j w y n ik a ró w n ie ż , że n a jlic z n ie js z e s ą k la s y w y s o k o ś c i w g ra n ic a c h 160— 230 cm. M ło d y c h s ie w e k je s t s to s u n k o w o n ie w ie le , a lic z e b n o ść ic h z a le ż y n ie o d o b fito śc i o b ra d z a - n ia n a s io n s ta r y c h cisów , le c z p rz e d e w sz y stk im od ż e ru ją c e j n a c is a c h
a w ifa u n y w c z a sie w rz e ś n io w y c h p rz e lo tó w , ja k ró w n ie ż o d c h a r a k te r u ru n a leśn eg o .
K rz y w a 2 o b ra z u je fre k w e n c ją na w y d z ie lo n e j p o w ie rz c h n i o b s e r w a c y jn e j o w y m ia ra c h 50X 40 cm, z a z n a c z o n e j n a ry c. 1. P o w ie rz c h n ię tą w y b ra n o w n a jw ię k sz y m g ą sz c z u ciso w y m , co od ra z u d a sią o d c z y ta ć z p rz e b ie g u k rz y w e j n ie w y k a z u ją c e j p ro c e s u d a lsz e g o p o ja w ia nia sią m ło d y ch sie w e k z p o w o d u c a łk o w ite g o w y p e łn ia n ia p rz e s trz e n i ż y c io w e j p rz e z is tn ie ją c y p o d ro st. S um a w s z y s tk ic h k la s g ru b o ś c i w y n o si 2101 o so b n ik ó w , a w ią c 1 cis n a 1 m 2, p rz y p rz e c ię tn e j w y s o k o śc i w g ra n ic a c h 170— 210 cm . W n ie d u ż y c h p rz e rz e d z e n ia c h p o d ro s tu 0 w ięk sz y m d o s tę p ie ś w ia tła ro ś n ie k ilk a n a ś c ie m a ły c h o k azó w . W lic z b ie 2101 u w z g lę d n io n o 6 % o so b n ik ó w m a rtw y c h lu b o b u m ie ra ją c y c h , ro z m ie sz c z o n y c h w p rz e d z ia le w y s o k o śc i od 30 d o 200 cm (ryc. 6). 3.3. POKRÓJ C is ro z m n a ż a ją c y się g e n e r a ty w n ie w y k s z ta łc a z r e g u ły p o k ró j d rz e w ia s ty . T a fo rm a p o k ro ju je s t je d n a k b a rd z o zm ien n a , co z a le ż y g łó w n ie od:
1) liczb y p ę d ó w ro z w ija ją c y c h się z p ą c z k ó w s z c z y to w y c h (pęd y p io n o w e);
2) w y so k o śc i p o ło ż e n ia m ie jsc a ro z g a łę z ie n ia się; 3) liczb y m iejsc ro z g a łę z ia n ia się w o b rę b ie k o ro n y ; 4) d łu g o śc i i z a g ę sz c z e n ia p ę d ó w b o c z n y c h .
O k a z a ło się, że w b a d a n e j p o p u la c ji n a p o w ie rz c h n i p ró b n e j is tn ie je z m ie n n o ść w c a łe j w y m ie n io n e j sk ali, do k tó r e j m o żn a b y d o d ać je sz c z e in n e cz y n n ik i, ja k np. liczb a o k a z ó w n a je d n o s tc e p o w ie rz c h n i 1 te m p o w z ro s tu na w y so k o ść . S p o śró d w y ż e j w y m ie n io n y c h c z y n n i k ó w w y b ra n o do a n a liz y p ie rw s z e dw a.
W e d łu g lic z b y p ę d ó w p io n o w y c h p o d z ie lo n o p o p u la c ję p ró b n ą n a d w ie k a te g o r ie (ryc. 4):
1) c isy z p o je d y n c z y m p ę d e m g łó w n y m na c a łe j d łu g o ści; 2) c isy z ro z g a łę z io n y m p ę d e m g łó w n y m (fot. 2 i 3).
N a le ż y dod ać, że za o so b n ik i ro z g a łę z io n e (w ie lo p ę d o w e) u z n a n o ta k ie , u k tó ry c h p rz y n a jm n ie j w je d n y m m ie js c u p ęd g łó w n y się ro z w i dlał, b ą d ź o p ró c z p ę d u g łó w n e g o w y k s z ta łc iły się d o d a tk o w e , z w y k le ro s n ą c e ró w n o le g le lu b z m a ły m o d c h y le n ie m to w a rz y s z ą c e p ę d y p io n o w e, ja k n a fot. 3.
O b ie k a te g o r ie w y s tę p u ją p ra w ie w te j sa m e j liczbie: 1 1044, 2 — 1057.
W e d łu g ry c . 4, w ś ró d cisó w o p ę d z ie p o je d y n c z y m p rz e w a ż a ją o so b nik i m łod sze, w k la s a c h w y so k o śc i od 70 do 170 cm, a w d a lsz y c h
kia--i /cm.'
Ryc. 4. F re k w e n c ja w y so k o ści T a x u s baccala na p o w ierzch n i p ró b n e j 0,2 ha w edług p o k ro ju
K rz y w e w y r ó w n a n e : 1 — c is y z p o je d y n c z y m p ę d e m g łó w n y m , 2 — c is y w ie lo p ę d o w e
F re q u e n c y of T a x u s baccata h eig h t o n th e sam p lin g plot of 0,2 h a a cco rd in g to h ab it E q u a liz e d c u r v e s : 1 — tr e e s w ith a s in g le m a in s p r o u t, 2 — m u ltis p r o u t y e w tr e e s
s a c h w y so k o śc i ich liczb a s to p n io w o m a le je . N ie b ra k ic h je d n a k w śró d n a jw y ż sz y c h . S ą to n a jc z ę ś c ie j z g ra b n e d rz e w k a , o s y m e try c z n e j g ó rn e j cz ę śc i k o ro n y .
K rz y w a w y ró w n a n a cisó w w ie lo p ę d o w y c h —• 2 je s t ja k g d y b y o d w ró c e n ie m k rz y w e j 1. L iczba c isó w w e d łu g ro s n ą c y c h k la s w y so k o śc i sto p n io w o w z ra sta , a p o k u lm in a c ji fre k w e n c ji, p rz y p a d a ją c e j n a w y so k o śc i 220— 260 cm , n a g le sp a d a .
In te r p r e tu ją c ta k i ro z k ła d fre k w e n c ji o b u k a te g o r ii p o k ro jo w y c h m o żn a d o jść do w n io sk u , że za m ło d u d u ża liczb a c isó w m a w y ra ź n y p o je d y n c z y p ę d g łó w n y , lecz z w ie k ie m liczb a ta k ic h o so b n ik ó w m aleje, g d y ż w m ia rę w z ro s tu n a w y s o k o ść p o c z y n a ją się o n e o d w ie rz c h o łk a c o ra z liczn iej ro z g a łę z ia ć , tw o rz ą c o b o k p ę d u g łó w n e g o je d e n lu b w ię c e j p ę d ó w to w a rz y s z ą c y c h , z w y k le już n ie ta k s iln y c h ja k p ęd g łó w n y , ch o ć cz a se m ró w n o rz ę d n y c h . K s z ta łt te g o ty p u p o k ro ju je s t n ie r e g u la r n y i b a rd z o zm ien n y . Z p u n k tu w id z e n ia s e le k c ji d la c e ló w u p ra w o w y c h w a rto z w ró c ić u w a g ę n a ty p p o k ro ju o p ę d z ie g łó w n y m p o je d y n c z y m , k tó r y m oże się z a c h o w a ć n a w e t do w y s o k o śc i 3 m i w ię c e j.
P rz y r e je s tr a c ji c is ó w ro z g a łę z io n y c h (ryc. 5) z w ró c o n o u w a g ę n a d łu g o ść p ę d u g łó w n e g o od ziem i do m ie js c a p ie rw s z e g o ro z g a łę z ie n ia (oś y) w re la c ji d o c a łk o w ite j ś re d n ie j w y so k o śc i o s o b n ik ó w (oś x). S to s u n e k ta k i o k a z a ł s ię w p ro s t p ro p o rc jo n a ln y , w y ra ż o n y n a w y k re s ie
/ c m / X 300 . 280 _ 260 _ 2 4 0 . 2 2 0 _ 200 _ 180 _ 160 _
/V
c % , J ( . J ! ( ( !---1 7 0 '9 2 6 2 5 4 2 4 6 4 9 59 5 75 2 3 32 4 0 ¿ 3 5 2 5 2 5 9Ryc. 5, D ługość p o jed y n cz eg o pędu g łó w n eg o u cisów w ieloptjdow ych (y) w sto sunku do śre d n ie j c a łk o w ite j w y so k o ści (x) na p o w ierzch n i p ró b n ej
y N — f r e k w e n c ja w k la s a c h y , C % — w sp ó łc z y n n ik z m ie n n o ś c i P e a r s o n a d la w a r to ś c i N , Z = --- 100 —
x k r z y w a w y r ó w n a n a d la s z e r e g u r o z d z ie lc z e g o Z % , Z % — p r o c e n t d łu g o ś c i p o je d y n c z e g o p ę d u
g łó w n e g o w s to s u n k u d o c a łk o w ite j w y s o k o ś c i
Length of a single m ain sp ro u t in m u ltisp ro u t y e w -tre e s (y) in re la tio n to th e av e ra g e full h eig h t (x) on th e sam pling plot of 0,2 ha
y N — f r e q u e n c y in c la s s e s y , C % — P e a r s o n v a r i a b il ity c o e ff ic ie n t fo r v a lu e s N , Z = ^ - * 1 0 0 — e q u a liz e d c u r v e fo r a d is tr i b u tin g s e r ie s Z % , Z% — p e r c e n ta g e o f th e le n g th of a s in g le m a in s p r o u t in r e l a ti o n to fu ll h e ig h t o f tr e e s u k ie ru n k o w a n y m ro z rz u te m p u n k tó w . Liczba p rz y p a d k ó w (N) d la p r z e d z ia łó w y m a je d n a k d o ść z n a c z n y ro z rz u t w s to s u n k u do ś re d n ie j w y so k o śc i (x), co w y ra ż o n o w s p ó łc z y n n ik ie m zm ien n o śc i P e a rs o n a C % ' P o w y ższą z a le ż n o ść y : x ilu s tr u je też k rz y w a w y ró w n a n a Z i sze reg ro z d z ie lc z y Z%- P o w y ż sz e u ję c ie s ta ty s ty c z n e m o żn a z in te rp re to w a ć n a s tę p u ją c o : w m ia rę w z ro s tu c a łk o w ite j w y s o k o śc i w z ra s ta p ro c e n t d łu g o śc i n ie ro z g a łę z io n e g o o d c in k a p ę d u g łó w n e g o . W y n ik a to z a ró w n o ze z ja w is k a w y ra ż o n e g o k rz y w ą 2 n a ryc. 5, ja k i z fa k tu , że u n ie Z • • 1--- 1---*--- 1--- -1--- r----1"—- 1 | l —. ■ 1---1---I---* ---4 2 1 121 ' 119 1 69 1 5 6 1 53 ' 26 1 74 ' 4 ' 128 151 98 70 52 21 20 10 3 l---1--- 1--- ---- 1---1---4 8 38 28 23 27 19 18 25 15 26 39 27 29 25 74 18 17 9 I% 1 . 6 0 - 5 0 _40 .3 0 .20 -10 Y
k tó ry c h o so b n ik ó w z w ie k ie m u s y c h a ją w c z e śn ie p o w s ta łe słab sze o d g a łę z ie n ia w n iż sz e j p a r tii p ę d u g łó w n e g o . P o k ró j je s t z a te m fu n k c ją liczb y w y tw o rz o n y c h p ą c z k ó w n a w ie rz c h o łk u p ę d u g łó w n e g o oraz ro z m ieszc zen ia i n a g ro m a d z e n ia w n ic h o ra z w p ą c z k a c h b o c z n y c h au k - sy n ja k o s u b s ta n c ji w z ro s to w y c h r e g u lu ją c y c h p ę d z e n ie . N ie m a b o w iem re g u ły , że n a p ę d z ie w ie rz c h o łk o w y m p o w s ta je ty lk o je d e n p ą c z e k n a jw ię k sz y ; c z ę sto są 2, 3 lu b n a w e t 4 p ąc zk i je d n a k o w e j w ielk o ści, k tó r e w p ę d z e n iu są w z g lę d e m sie b ie k o n k u re n c y jn e (fot. 4). W e d łu g lic z b y p ę d ó w z p ie rw s z y c h ro z g a łę z ie ń cisó w 2 -p ę d o w y c h b y ło 897, 3 -p ę d o w y c h 143, 4 -p ę d o w y ch 15, 5 -p ę d o w y c h 2. R o zw id len ia p ę d ó w g łó w n y c h u cisa m o g ą b y ć w y w o ły w a n e c z y n n ik a m i z e w n ę trz n y m i. T u m i ł o w i c z (1965) stw ie rd z ił w a rb o re tu m w R o gow ie, g d z ie k li m a t je s t o strz e jsz y , że g łó w n ą p rz y c z y n ą p o w s ta w a n ia o p isy w a n y c h ro z w id le ń są u sz k o d z e n ia p ę d ó w w ie rz c h o łk o w y c h p o d c z a s o s try c h zim, co p o z o sta w ia w y ra ź n e ś la d y n e k ro ty c z n e . W n ie k tó ry c h p rz y p a d k a c h n ie w y k lu c z a się ta k ie j p rz y c z y n y ró w n ie ż n a b a d a n y m te re n ie . 3.<. ZD R O W O TN O Ś Ć . P rzy b a d a n iu z d ro w o tn o ś c i w y ró ż n io n o 4 k la sy , ja k n a ry c. 6, g d zie w y k a z a n o fre k w e n c ję w s to p n ia c h w y so k o śc i dla k a ż d e j k la sy , p rz ed -\ h 'em I
Ryc. 6. F re k w e n c ja w y so k o ści T a x u s baccala w k a te g o ria c h zd ro w o tn o ści K rz y w e w y r ó w n a n e : 1 — c isy z d ro w e b ez ś la d ó w n e k ro z , 2 — c isy z n e k ro z a m i n a p ę d a c h w ie r z c h o łk o w y c h , 3 — c is y z siln y m i n e k r o z a m i n a w ię k s z o ś c i p ę d ó w w k o r o n ie , a le r e g e n e r u ją c e
m ło d e p ę d y z p ą c z k ó w ś p ią c y c h , 4 — c isy m a rtw e
F req u en cy ot h eig h ts ot T axus b accala in h e a lth cate g o rie s
E q u a liz e d c u r v e s : 1 — h e a lth y y e w tr e e s w ith o u t a n y tr a c e of n e c ro s is , 2 — y e w tr e e s w ith n e c r o s e s on to p s p r o u ts , 3 — y e w tr e e s w ith s tr o n g n e c ro s e s o n m a jo r ity o f s p r o u ts in th e c ro w n
s ta w io n e j k rz y w ą w y ró w n a n ą . O k a z a ło się, że n a p o w ie rz c h n i p ró b n e j, r e p r e z e n tu ją c e j c a łą p o p u la c ję , ty lk o 5 8 % w y k a z u je b a rd z o d o b ry s ta n z d ro w o tn y i w y d a je ż y w o tn e , w p e łn i u lis tn io n e m ło d e p rz y ro s ty ro c z ne. Z a u w a ż a się z n a c z n ą p rz e w a g ę z d ro w y c h o so b n ik ó w w śró d cisó w w y ż sz y ch , g d z ie b ra k o k a z ó w m a rtw y c h . C isy m a rtw e , s ta n o w ią c e 6% , w y s tę p u ją w n a jn iż s z y c h k la s a c h w y so k o ś c i i s ą to w w ię k sz o śc i o s o b niki, k tó r e z o s ta ły p rz y g łu s z o n e w m ie js c a c h n a jw ię k s z e g o z a g ę sz c z e n ia p o p u la c ji. O so b n ik i n ie p rz y g łu sz o n e , m a ją c e z w y k le p o w y ż e j 1 m w y so k o ści, s to ją w olno , c a łk o w ic ie o b u m a rłe , bez ig liw ia, ty lk o u n ie k tó r y c h w id ać n ie lic z n e z ie lo n e p ę c z k i igieł ro z w ija ją c e się z p ą c z k ó w ś p ią cy ch . P rz y c z y n a z a m ie ra n ia ta k ic h c isó w n ie j e s t a u to ro w i d o tą d z n a n a i je s t p rz e d m io te m b a d a n ia w Z a k ła d z ie F ito p a to lo g ii i E n to m o lo g ii L eś n e j AR w P o zn an iu . P rz e d m io te m b a d a n ia są ta k ż e m a te r ia ły z e b ra n e z p rz e d s ta w ic ie li d w ó c h p o ś re d n ic h k la s z d ro w o tn o śc i, s ta n o w ią c y c h 14 i 22% o g ó łu . C is p rz e ja w ia d u żą siłę r e g e n e r a c y jn ą z p ą c z k ó w śp iący c h , co m o żn a c z ę sto o b s e rw o w a ć n a o k a z a c h d ru g ie j i trz e c ie j g ru p y z d ro w o tn o śc i. W y b r a n e n a p o w ie rz c h n i p ró b n e j n ie k tó re z ty c h o k a z ó w są p rz e z n a c z o n e do s ta łe j o b s e rw a c ji ich s ta n u z d ro w o tn e g o . N a p o d s ta w ie p o b ie ż n y c h o b s e rw a c ji m o żn a z d u ży m p ra w d o p o d o b ie ń s tw e m p rz e w i dzieć, że z n a c z n a liczb a o so b n ik ó w , z a lic z a n a o b e c n ie d o d ru g ie j a ta k ż e do trz e c ie j g ru p y zd ro w o tn o śc i, d z ię k i re g e n e r a c ji, p rz e jd z ie d o g ru p y p ie rw s z e j. B ędzie to za le ż e ć od a g re s y w n o ś c i p a to g e n a i o d in n y c h c z y n n ik ó w n a tu r y b io ty c z n e j, k tó r e d o d a tn io lu b u je m n ie w p ły n ą na s ta n o d p o rn o śc i c a łe j p o p u la c ji cisa.
3.5. P Ł n e I O D R A D ZA N IE N A S IO N
N ig d zie d o tą d w lite r a tu r z e n ie p o d a n o , ja k i je s t s to s u n e k lic z e b n o śc i o so b n ik ó w ż e ń s k ic h do m ę sk ic h w p o p u la c ja c h c isa n a tu ra ln e g o p o c h o d z e n ia . P ró b ę ta k ą p o d ję to na w y z n a c z o n e j p o w ie rz c h n i p ró b n e j. O k a z a ło się to je d n a k n ie m o ż liw e w p e łn i do w y k o n a n ia z d w ó ch, ja k m oż n a p rz y p u sz c z a ć , p o w o d ó w :
1) n ie w s z y s tk ie c isy d o ro s ły już d o d o jrz a ło śc i b io lo g ic z n e j i n ie w y tw a rz a ją je sz c z e p ą k ó w k w ia to w y c h an i n a sio n , a w ie k te j d o jrz a ło ści m o że b y ć z n a c z n ie z ró ż n ic o w a n y u p o sz c z e g ó ln y c h o so b n ik ó w ;
2) d o jrz a łe b io lo g ic z n ie o so b n ik i w y tw a rz a ją o rg a n y g e n e ra ty w n e p rz e m ie n n ie , n ie c o ro czn ie.
K o n tro lę p łc i p rz e p ro w a d z o n o w p ie rw s z y c h d n ia c h p a ź d z ie rn ik a 1980 r. R o z p o zn a n ie o d b y w a ło się n a p o d s ta w ie n a sio n w o s n ó w k a c h lu b sz y p u łe k po n a s io n a c h o ra z p ą c z k ó w k w ia to w y c h o b u płci. R ozp oz n a n o 261 o so b n ik ó w ż e ń s k ic h o w y so k o śc i w g ra n ic a c h od 100 do 420 cm o ra z 144 o so b n ik i m ę sk ie o w y so k o śc i w ty c h g ra n ic a c h ; 1696
c isó w p o z o sta ło n ie ro z p o z n a n y c h . Ś cięcie k ilk u n a jn iż s z y c h e g z e m p la rz y w g ra n ic a c h 120— 150 cm, m a ją c y c h n a sio n a , p o zw o liło stw ie rd z ić , iż c isy n a ty m s ta n o w is k u ro z p o c z y n a ją o b ra d z a ć n a s io n a w w ie k u 19 lat. B yły to o k a z y w ie lo p ę d o w e , w o ln o p rz y ra s ta ją c e . O b fito ść o b ra - d z a n ia n a s io n w p o ró w n a n iu z o k a z a m i m a te c z n y m i je s t zniko m a.
4. UW AGI K O Ń C O W E 1 W N IOSKI
O p is a n e sta n o w is k o w y ją tk o w o lic z n e j p o p u la c ji c isa n a tu ra ln e g o p o c h o d z e n ia n ie je s t d o tą d o b ję te o c h ro n ą re z e rw a to w ą . S zcz eg ó ln a w a rto ś ć p rz y ro d n ic z a te g o o b ie k tu p o le g a n a tym , że m am y tam d o c z y n ie n ia z rz a d k o s p o ty k a n y m z ja w is k ie m e k o lo g ic z n y m , zo o lo g iczn o -b o - tan icz n y m . W z a k re s ie o rn ito lo g ii in te r e s u ją c a je s t e k o lo g ia ro z s ie w a n ia n a sio n , a p rz e d e w s z y s tk im w y b ó r p rz e z p o s z c z e g ó ln e g a tu n k i p ta k ó w w a ru n k ó w n a jd o g o d n ie js z y c h , w k tó r y c h o n e się z a trz y m u ją i w y d a la ją n a s io n a . C h o d zi w ię c o o k re ś le n ie p rz y n a jm n ie j m in im u m w a ru n k ó w d la sk u te c z n e j e n d o z o o c h o rii w sz e ro k im ro z u m ie n iu te g o p ro b le m u . O d s tro n y b o ta n ic z n e j s z c z e g ó ło w y c h b a d a ń b io lo g ic zn o -e k o - lo g ic z n y c h w y m a g a cis. N a jc ie k a w s z e z a g a d n ie n ia d o ty c z ą : s k ra c a n ia sp o c z y n k u , o p tim u m i ró w n o m ie rn o ś c i k ie łk o w a n ia n a sio n , s ty m u lu ją c e g o w p ły w u tra w ie n ia w p rz e w o d z ie p o k a rm o w y m p ta k a n a ro z w ó j z a ro d k a , m ik ro b io lo g ii riz o s fe ry , p rz e ż y w a n ia o ra z d y n a m ik i ro z w o jo w e j p o w s ta ją c y c h n o w y c h p o p u la c ji. N in ie js z a p ra c a d o ty c z y d w ó c h o s ta tn ic h z a g a d n ie ń i p rz e d s ta w ia p o c z ą tk o w y e ta p zb io ru m a te ria łó w do w ie lo le tn ic h o b se rw a c ji. D o ty c h c z a so w e w y n ik i z e b ra n o w p o n iż s z y c h w n io s k a c h : 1. O p is a n e s ta n o w is k o n a tu ra ln e g o o d n o w ie n ia c isa w n a d le ś n ic tw ie R o k ita j e s t n a jb o g a ts z e w P o lsc e i lic z y 5461 e g z e m p la rz y . 2. P ta k i z ro d z in y d ro z d o w a ty c h (T u rd id a e) m o g ą p rz y c z y n ia ć się do p o w s ta w a n ia n o w y c h s ta n o w is k c isa p o d w a ru n k ie m d o g o d n e g o u s y tu o w a n ia c isó w m a te c z n y c h i is tn ie n ia s ie d lis k a s p rz y ja ją c e g o k ie ł k o w a n iu n asio n . M ło d a p o p u la c ja cisa ro z w ija się p o m y śln ie w n ie ty p o w y m d la sie b ie z b io ro w isk u b o ru m ieszan eg o .
3. D zięki trw a ją c e j ok. 35 la t e n d o z o o c h o rii n a s io n w n a jd o g o d n ie j sz y c h d la p ta c tw a m ie jsc a c h , w o d d z ia le 785d p o w s ta ło b a rd z o d u że z a g ę sz c z e n ie m ło d ej p o p u la c ji cisa, w k tó r e j n a jm ło d sz e z d ro w e o k a z y liczą ok. 20 lat, a na 1 m 2 p rz y p a d a 1 cis. W z g lę d n ą w ię k sz o ść (25% ) s ta n o w ią o k a z y o w y so k o ś c i 120— 220 cm; n a jw y ż s z e o s ią g n ę ły 430 cm (ry c. 3).
4. M łode c isy w y k a z u ją z m ie n n o ść p o k ro ju . O k o ło 50 % z b lisk o 2 ty s. o so b n ik ó w na p o w ie rz c h n i p ró b n e j w y k s z ta łc iło p o je d y n c z y p ęd
g łó w n y (fot. 2), d ru g a p o ło w a ma p ęd g łó w n y ro z g a łę z io n y (fot. 3). W ś ró d ty ch p ie rw s z y c h p rz e w a ż a ją c isy niższe, w śró d d ru g ic h w y ż sz e (ryc. 4). S u g e ru je to is tn ie n ie ró ż n ic y w iek u , w k tó ry m n a s tę p u je p ie r w sz e ro z g a łę z ie n ie . 5. U c isó w w ie lo p ę d o w y c h s to s u n e k d łu g o śc i d o ln e j, n ie ro z g a łę z io n e j cz ę śc i p ę d u g łó w n e g o do c a łk o w ite j w y s o k o śc i c isó w je s t w p ro s t p ro p o r c jo n a ln y (ryc. 5), co je s t c e c h ą k s z ta łto w a n ia się p o k ro ju .
6. S ta n z d ro w o tn y c isó w je s t n a o g ó ł d o b ry (ryc. 6). C a łk o w ite o b u m ie ra n ie c isó w n a s tę p u je g łó w n ie w w y n ik u w a lk i k o n k u re n c y jn e j, a in n e p rz y c z y n y śm ie rte ln o ś c i i p o ja w ie n ie się n e k ro z n ie są je sz c z e ro z p o zn an e . C is w y k a z u je d u żą siłę re g e n e r a c y jn ą .
5. W N IO SK I W SPRAW IE O CH RO N Y CISA W POLSCE
W p ro b le m a ty c e o c h ro n y cisa w P o lsc e w y ró ż n ia ją się trz y g łó w n e z a g a d n ie n ia :
1) le p sz e niż d o tą d p o z n a n ie a k tu a ln y c h z a so b ó w c isa w k ra ju ; 2) a k ty w n a o c h ro n a ;
3) b a d a n ie b io lo g ii g a tu n k u .
Ad. 1. N a le ż y o d n o w ić in w e n ta r y z a c ję cisa w e w s z y s tk ic h r e z e r w a ta c h m a ją c y c h s ta re i już n ie a k tu a ln e d o k u m e n ta c je . S p o rzą d zić r e je s tr w s z y stk ic h sk u p isk cisa, n a w e t sz tu c z n e g o p o c h o d z e n ia , n ie b ę d ą c y c h re z e rw a ta m i i o p ra c o w a ć ich a k tu a ln y stan . S p ra w d z ić s ta n o tu lin y re z e rw a to w e j i e w e n tu a ln ie w n io s k o w a ć o je j p o s z e rz e n ie w c e lu z a b e z p ie c z e n ia is tn ie ją c y c h w a ru n k ó w e k o lo g ic z n y c h .
Z b ad a ć w s z y s tk ie p o p u la c je d rz e w o s ta n o w e i g ru p o w e o ra z ich o to c z e n ie w orlległości do 500 m, a b y s tw ie rd z ić , cz y c is się ro zm n aża, i o k re ślić sp o só b p o w s ta w a n ia m ło d y c h g e n e ra c ji.
D o k o n a ć r e je s tr u p o je d y n c z y c h o k a z ó w cisa ob u płci, a w p rz y p a d k u m o żliw o ści e n d o z o o c h o rii w ś ro d o w is k u ro ln ic z o -le śn y m r e je s tr o w a ć e w e n tu a ln e n a lo ty c iso w e ( K r ó l 1959). P iln e jest p rz e p ro w a d z e n ie a k c ji in w e n ta r y z a c y jn e j n a z n a n y c h ju ż s ta n o w is k a c h n a tu ra ln e g o o d n o w ie n ia . A d 2. O p ró c z s to s o w a n e j d o tą d o c h ro n y z a c h o w a w c z e j p iln ą p o trz e b ą s ta je się o c h ro n a a k ty w n a . W is tn ie ją c y c h re z e rw a ta c h i w sz y s tk ic h in n y c h sk u p is k a c h cisa n a le ż y z d e c y d o w a n ie in g e ro w a ć w s z k o d liw e w a ru n k i fito s o c ja ln e zb io ro w isk a le śn e g o po k o n s u lta c ji i z p o m o cą a d m in is tra c ji le ś n e j i o rg a n u o c h ro n y p rz y ro d y .
W p rz y p a d k u p o ja w ie n ia s ię n a lo tó w c iso w y c h p oza a k tu a ln y m i g r a nicam i re z e r w a tu d o k o n a ć k o re k ty ty c h g ra n ic z u w z g lę d n ie n ie m sz e ro k ie j o tu lin y .
N a w s z y stk ic h s ta n o w is k a c h cisa, g d z ie w y s tę p u je o b fite o b ra d z a n ie nasio n , z a b ie g a ć o k o rz y s tn y sta n a w ifa u n y , k tó ra m oże się p rz y c z y n ić d o je g o ro z m n o ż en ia. P ie c z o ło w ic ie o c h ra n ia ć , n a w e t p o p rz e z s ta w ia n ie o g ro d z eń , o k a z y ro d z ic ie lsk ie obu płci.
W p rz y p a d k a c h p o je d y n c z e g o w y s tę p o w a n ia cisó w w la s a c h w ra z ie ich z a g ro ż e n ia zrę b e m z u p e łn y m a p e lo w a ć do w ła d z le ś n y c h o p o z o s ta w ie n ie k ę p d rz e w o s ta n u d la o c h ro n y cisa p rz e d n a g ły m o d sło n ięciem .
W m iarę m o żliw o ści ro z p o c z ą ć p ra c e n a d sztu cz n y m w p ro w a d z a n ie m cisa n a o d p o w ia d a ją c e m u sie d lisk a , s to s u ją c s p e c ja ln e u rz ą d z e n ia o c h ro n n e z s ia tk i d ru c ia n e j, u ż y te już w re z e rw a c ie W ie rz c h la s.
A d 3. R o zpo cząć b a d a n ia n a u k o w e w z a k re s ie bio lo g ii cisa ze s z c z e g ó ln y m u w z g lę d n ie n ie m b io lo g ii k ie łk o w a n ia n asio n , d y n a m ik i ro z w o ju p o p u la c ji i s ta n u m ik ro b io lo g ic z n e g o g le b y w ró ż n y c h p o p u la c ja c h c e lem p o sz e rz e n ia w ie d z y o zły m s ta n ie n a tu ra ln e g o o d n o w ie n ia w n ie k tó ry c h r e z e r w a ta c h o ra z o r o z m ia r a c h 'z a g r o ż e n ia ze s tro n y ró ż n y c h p a to g e n ó w . 0. PIŚM IEN N IC TW O B a r t k o w i a k , S., Z i e l i ń s k i , J. 1973. Rola s y n z o o c h o r i i w n a tu r a ln y m o d n a w ia n iu cis a T a x u s b a c c a ta L. A rboretum K ó rn ick ie, 8: 265— 272.
C o n w o n t z , H. 1892. D ie Eibe in W e s t p r e u s s e n , ein a u s s t e r b e n d e r W a l d b a u m .
D anzing.
E d d c l b ü t t e l , H. 1935. Zur A l t e r s b e s t i m m u n g v o n Eiben. M itt. d. D. D. G., 47: 147— 154.
E r m i c h , K. 1951. W s k a ź n i k i k l i m a t y c z n e dla g o s p o d a r s t w a l e ś n e g o w Polsce.
PWRiL, W a rsz a w a : 1—24.
H o f f m a n n , G. 1958. Die e ib e n r e i c h e n W a i d g e s e l l s c h a t t e n M i t te l d e u ts c h la n d s . A r chiv. f. F o rstw esen , 7, 6/7.
J a c k o w s k i , J. 1972. N a t u r a ln e o d n o w i e n i e cis a na Pom or zu S z c z e c i ń s k i m . S ylw an, 111, 11: 47— 51.
K o n t n y, P. 1937. Z p r z e s z ł o ś c i cis a /T axus b a c ca 'a L.). Sylw an, A, 55: 29—68. K o ś c i e l n y , S., K r ó l , S. 1970. P ró b a u s ta le n ia c z y n n i k ó w e k o l o g i c z n y c h w a r u n
k u j ą c y c h n a tu ra ln e o d n a w i a n ie s i ę c is a w r e z e r w a t a c h . Pozn. Tow. P rzyj. N auk. W ydz. N au k Roln. i Leśn., 30: 79— 105.
K r ó l , S. 1959. C i s y w D q b r o s z y n i e ( p o w ia t g o r z o w s k i ) o r a z k w e s t i a i n w e n t a r y z a c j i c i s ó w m a t e c z n y c h i ich s t a n o w i s k n a tu r a ln e g o o d n a w i a n ia się. P rzyr. P olski Zach., 3, 1/2: 109— 113.
K r ó l , S. 1975. Z arys e k o lo g ii. W : C is p o s p o l i t y T a x u s b a c c a ta L. N a s z e d r z e w a leś n e, M o n o g r a fie p o p u l a r n o n a u k o w e , t. 3. PW N , W a rs z a w a —P oznań: 77— 103. K r ó l , S., C i c h o c k i , W. , M i z e r a , T. 1980. E n d o z o o c h o r ia ja k o c z y n n i k w na
t u r a l n y m o d n a w i a n iu się c is a (T a x u s b a c c a ta L.) w P u s z c z y G o l e n i o w s k i e j . Pozn. Tow. Przyj. N auk, W ydz. N au k Roln. i Leśn., 40: 31—39.
L e w a n d o w s k i , Z., T u m i ł o w i c z, J. 1962. C i s y w n a d l e ś n i c t w i e Pu rd a Leśna.
Rocz. D endrol., 16: 67—87.
T a x u s baccala L. w W i e r z c h l e s ie na Ile z e s p o łó w sa p r o lit y c z n y c h g r z y b ó w śro d o w is k a glebowego. Pozn. Tow. P rzyj. N au k , P race Kora. N a u k Roln. i Kora. N au k Lcśn., 25: 177— 195.
M o o w o s, F. 1926/1927. D eutsche Eib enholzhandel im späteren M ittela lte r u nd int 16 J a h rh u n d e r t. D er N a tu rfo rsc h e r, 5.
P a c z o s k i , J, 1928a. Biologiczna struktur a lasu. S ylw an, 46: 193—221.
P a c z o ś k i , J. 1928b. Reze rw at c is o w y w P uszcz y Tu ch o ls kiej. O chr. Przyr., 8: 3 9. S o k o ł o w s k i , S. 1921. Cis na ziemiach pols kich i w k ra ja c h p r z y le g ły c h . O chr.
Przyr., 2: 4—22.
S z a f e r , W. 1913. C isy w K n ia i d w o r z e p od K ołom yją. S ylw an, 31: 447—452. S z c z ę s n y , T. 1952. Cis p ospolity. PWRiL, W arszaw a: 1— 36.
T a n s l e y , A. G. 1911. T y p e s ol British V egetation. C am bridge.
T a n s 1 e y, A. G. 1939. T h e British Islands and their V e g e ta tio n . C am b rid g e: 1—930. T u m i ł o w i c z , .1. 1965. W z r o s t i pie lę g n o w a n ie cisów T a x u s baccata L. w arboretum
w Iłogowie. S ylw an, 6: 47 54.
7. SUMMARY
The b ig g est sp o n ta n e o u s ren ew al of th e y ew tre e th ro u g h c n d o zo o ch o ry (by bird s from Turdidae fam ily) in P o lan d look p lace in G o len io w sk a W ild w o o d , 40 k ilo m e tre s n orth of Szczecin in th e p o stw a r y ears. T he seeds w e re coining from se v e ra l 150— 170 y e a rs old y ew tre e s (Fig. 1). C lim atic (Fig. 2), soil (Tables 1 an d II) and p h y to so cio lo g ical co n d itio n s w e re e v a lu a te d for th e site of stu d ies. T he b ird s from Turdidae fam ily m ay c o n trib u te to c re a tio n of n ew y e w -tre e sta n d s p ro v id ed p aren t y ew tre e s are lo c a te d in a fa v o u ra b le p lace w h ile th e h a b ita t fa c ilita te s g e rm in atio n of seeds. T he y o u n g y e w -tre e p o p u latio n is d ev e lo p in g su ccessfu lly in u n ty p ic a l for it artific ia l p ine-com m unity, g ro w in g on h a b ita t of o ak -p in c fo rest (Photo 1).
O w ing to th e en d o zo o ch o ry of seeds la s tin g about 35 y e a rs , in places m ost c o n v e n ie n t for birds in fo rest sectio n 785d, th e n ' w as form ed a v e ry big co n g estio n of th e young y e w -tre e p o p u latio n , in w hich the y o u n g e st h e a lth y specim ens are ab o u t 20 y e a rs old w ith on e y e w tre e fallin g p er 1 m*. A re la tiv e m a jo rity (25%) is com posed of sp ecim en s 120—220 cm hig h th e h ig h e s t re a c h in g 430 cm (Fig. 3). Young y ew tre e s re v e a l v a ria b ility of th e ir h ab it. A ro u n d 50% from am ong alm ost 2,000 specim ens on th e sam pling plot h a v e d e v elo p e d a single m ain sprout (Photo 2), the second half h a v e a b ra n c h y m ain sp ro u t (Photo 3). A m ong th e form er th e re p re v a il lo w er yew tre e s and am ong th e la tte r — h ig h e r (Fig. 4). This su g g ests ag e difference, in w hich th e first p erm an en t b ra n c h in g off occurs.
In m u ltisp ro u t y ew tre e s the re la tio n sh ip s of th e len g th of a lo w er u n b ra n c h e d p a rt ol th e m ain sp ro u t to th e full h eight of yew tre e s is d ire c tly pro p o rtio n al (Fig. 5), w hich is a c h a ra c te ristic fe a tu re of habit develo p m en t.
The h e a lth s ta te of y e w tre e s is g e n e ra lly good (Fig. 6). A co m p lete d ecay of y ew tre e s o ccu rs m ain ly as a resu lt of co m p e titiv e fight. O lh e r cau ses of m o rta lity an d a p p e a ra n c e of n ecro ses h a v e not been d ete rm in e d as y et. The y ew tre e d isp lay s a big re g e n e ra tiv e stren g th .
P ro f. d r h a h . S ta n is ła w K ró l , W p ły n ę ło d o R e d a k c ji F o lia so zo lo rjic«
K a te d ra B o ta n ik i 1981.02.10
A k a d e m ii R o ln ic z e j
F o t. S. K ró l Fot. 1. D rzew o stan so sn o w y z g ęsty m p o d ro stem cisa od stro n y p o łu d n io w ej
w oddz. 785d
P in e tre e -sta n d w ith d en se u n d e rg ro w th of T a x u s baccata on the south ern side of se c tio n 785d
F o t. S. K ró l Fot. 2. P o k ró j cisa o p o jed y n czy m pędzie głów nym , o kaz zdrow y, igliw ie o b erw an e H abit of T a x u s baccata w ith a single m ain sp ro u t (a h ed lth y specim en, conifer n eed le s
F ot. 3. P o k ró j cisa w ielo p ęd o w eg o . C h a ra k te ry s ty c z n y je s t o s try k ą t p om iędzy pęd em głó w n y m a to w arzy szący m H a b it of m u ltisp ro u t T a x u s baccata. A n a c u te a n g le b e tw e e n th e m ain sp ro u t a n d the acco m p an y in g o n e is c h a ra c te ristic
fe a tu re
F o t. S . K ró l Fot. 4. W ie rz c h o łe k p ę d u z sześcio m a ró w n o rz ę d n y m i p ę d a m i
2-letnim i
