Szwarc, Andrzej
"Polacy przez siebie samych
odmalowani. Szkice fizjologiczne
1833-1862", wstęp i oprac. J. Rosnowska,
oprac. C. Gajkowska, Kraków 1979 :
[recenzja]
Przegląd Historyczny 7 1 /1 , 193-194 1980
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
Z A P IS K I
193
Nic więc dziwnego, że pierwszemu w ydaniu pam iętników towarzyszyła atm osfera skandalu i ożywiona dyskusja. Spraw y te streszcza w przedm owie Stefan K ie n ie w ic z , przedstaw iając ponadto koleje życia au to ra, ze szczególnym uwzględnieniem okresu pom iniętego przez Bo browskiego. Podstaw ą niniejszej edycji jest rękopis przechowywany we wrocławskim O ssoli neum , odpow iadający n a ogół pierw odrukow i. W ydawca opatrzył tekst zwięzłymi przypisami, sporządził także obszerny indeks osób (około 3000 nazw isk!) dopełniony podstawow ym i inform acjam i o postaciach w spom inanych przez pam iętnikarza. K siążka ukazała się ja k o kolejna pozycja (po paroletniej przerwie) zasłużonej „Biblioteki pam iętników polskich
i
obych”.Â.S.
A leksander G o ły ń s k i , Pam iętnik podolskiego powstania 1830— 1831, oprać, i wstępem poprzedził Eligiusz K o z ł o w s k i, „Pax” , W arszawa 1979, s. 222. H istoriografia pow stania listopadow ego poświęcała m ało uwagi w ydarzeniom rozgryw ają cym się poza wschodnim i granicami K rólestw a Polskiego. T aki stan rzeczy był po części ' wynikiem m arginalnego znaczenia tych zdarzeń w stosunku d o głównego teatru działań w K rólestw ie, po części b rał się ze skąpości bazy źródłowej. Z tym większą satysfakcją należy odnotow ać uprzystępnienie kolejnego (po wspomnieniach A leksandra Jełowickiego) pam iętnika, rozjaśniającego nieco te sprawy, a pochodzącego ze zbiorów rękopiśm iennych Biblioteki N arodow ej. K siążka opisuje w ypadki 1830— 1831 w południowo-wschodniej części, tzw. w X IX w. ziem zabranych. A utor należał do czynniejszych uczestników prac k o n spiracyjnych na Podolu, był współzałożycielem Towarzystw a Patriotycznego Podolskiego a w cza sie walk był bliskim w spółpracownikiem Jakuba N agórniczewskiego — dowódcy tegoż pow stania. Pam iętnik spisany na emigracji (w latach 1832— 1834) m iał być zapam iętaną przez au to ra relacją faktów , zdarzeń i opinii związanych z przebiegiem tragicznie zakończonych wydarzeń. Szczegól nie cenne jest w nim przedstawienie zróżnicowanego stosunku do pow stania zamieszkałej na tych ziem iach ludności polskiej (w głównej mierze szlachty) oraz przedstawienie poglądów na sprawę społeczną i narodow ą tych, co pow stanie poparli. W tekście autor cytuje nieznane lub rzadkie dokum enty dotyczące opisywanych w ydarzeń ja k np. statut W olnych Synów Podola, statu t tzw. Ju n ty podolskiej, czyli głównego ośrodka kierowniczego pow staniem , odezwę pow stańczą i inne.
A .B .
Polacy przez siebie samych odmalowani. Szkice fizjologiczne 1833— 1862,
wstęp i w ybór J. R o s n o w s k a , opracow anie C. G a j k o w s k a , W ydawnictwo L iterackie, K raków 1979, s. 408.
Tom niniejszy zaw iera 41 szkiców, które stanow ią syntetyczne portrety literackie przed stawicieli różnych w arstw społecznych i profesji. W ich liczbie znalazły się w izerunki włoś cian, oficjalistów dw orskich, ziemian, kupców, przekupek, leśniczych, ogrodników itp. Spośród autorów w arto wymienić J. I. Kraszewskiego, K. W . Wóycickiego, J. Dzierzkowskiego, A. Wil- końskiego, W. Szymanowskiego. Książkę zaopatrzono w starannie do b ran e ilustracje, przeważnie rysunki F r. Kostrzewskiego.
Żałow ać wypada, że kom entarz pisany jest wyłącznie z p u n k tu widzenia historyka lite ratury i pom ija problem atykę utw oru literackiego ja k o źródła historycznego. A utorki nie zastanaw iają się nad w iarogodnością przekazów , które w myśl intencji ich twórców miały być „fotografią” charakterystycznych typów ludzkich, nieraz zanikających w momencie ich „portretow ania” . Brak np. rozw ażań o terytorialnej proweniencji obserwacji w ykorzystanych w szkicach; pochodzą one prawie wyłącznie z Galicji, W arszawy oraz wschodnich ziem zaboru rosyjskiego. Być m oże jest to wynikiem selekcji (o jej kryteriach czytelnik nic się nie dow iaduje), praw dopodobnie jednak taki właśnie jest rozklad przejrzanych m ateriałów .
194
Z A P IS K IW większości przypadków m am y d o czynienia z ujęciami satyrycznymi, a więc zniekształ cającymi w jakiś sposób opisyw aną rzeczywistość. N ie zm ienia to faktu, że podobne utw ory były, a zapewne i będą chętnie wykorzystywane w pracach z zakresu historii stru k tu r spo łecznych. W niniejszym wyborze zrezygnow ano z sięgnięcia d o pam iętników , któ re mogłyby dostarczyć podobnych „studiów fizjologicznych'’, nierzadko o dużych w alorach literackich, a przy tym bardziej wiarygodnych.
Pod urywkami zamieszczonymi w obecnym wydawnictwie um ieszczono skrótow e i niedbałe opisy bibliograficzne pierw odruków . W niektórych przypadkach trudno ustalić, czy opublikow a no fragm ent, czy też zam kniętą-całość. Wreszcie zam iast przypisów umieszczono przy końcu
książki „słowniczek", zawierający zarów no objaśnienia archaizm ów językowych czy zw rotów obcojęzycznych, ja k informacje o postaciach i wydarzeniach w zmiankow anych w tekstach. Spełnia on zatem funkcję przypisów — tyle, że uporządkow anych w kolejności alfabetycznej i nie sygnalizowanych liczbami w tekście. Zrezygnow ano niestety z informacji o autorach, wśród których jest spora grupa zapom nianych dziewiętnastowiecznych literatów.
Powyższe zastrzeżenia zmniejszają przydatność książki dla historyków i historyków lite ratury. Być m oże zaw iniło wydawnictwo, wystrzegające się „aparatu naukow ego” i nie ro zumiejące, iż porządne opracow anie wychodzi na korzyść także masowemu czytelnikowi, na którego się zapewne nastaw iono. Złe wrażenie zacierają sam e teksty — pracowicie wygrze bane z nieraz unikalnych jednodniów ek i now oroczników , stanowiące kopalnię szczegółów obyczajowych i ilustrację przem ian w stosunkach społecznych.
A . S.
Tadeusz K is i e le w s k i, Heroizm i kompromis. Portret zbiorowy działaczy lu
dowych, „K siążka i W iedza”, t. I, W arszawa 1977, s. 360, t. II, W arszawa
1979, s. 416.
Dwutomowa praca T. K i s i e l e w s k i e g o jest p ró b ą ukazania p o rtretu zbiorowego polskich działaczy ludowych w okresie zaborów d o 1918 r. (I tom ), II Rzeczypospolitej, wojny i Polski Ludowej, przy czym latom 1939— 1948 pośw ięcono tylko 30 stron druku (II tom ). A utor za jeden z najważniejszych celów biografistyki zbiorowej uważa „stworzenie obrazu, w którym dostatecznie wyraźnie rysowałaby się indyw idualność poszczególnych osób, a rów no cześnie uchwycone byłyby związki między nimi na płaszczyźnie porów naw czej--- W inna to być zatem typologia osób, ale osób zachowujących sw ą możliwie pełną indyw idualność” . W 1 tomie poddano analizie 32 postacie przyw ódców ludow ych z trzech zaborów starając się określić ich osobowość społeczną, ideową i polityczną, co pozwoliło m .in. na wyodrębnie nie w zaborze austriackim środowiska inteligenckiego pokolenia najstarszego i pokolenia m łod szego; w zaborze rosyjskim środow iska inteligenckiego i chłopskiego, a w zaborze pruskim — środowiska chłopsko-plebejskiego i inteligenckiego. W tom ie II au to r zajm ował się wyłącznie sylwetkami (także 32) działaczy urodzonych przed 1890 r. („osoby urodzone p o 1890 r. d o działalności politycznej przystępowały w zasadzie ju ż w Polsce niepodległej”).
Pierwszy tom podzielony jest na trzy rozdziały, każda odpow iada jednem u z zaborów , w drugim tom ie zasadniczą część dotyczącą lat 1918— 1939 rozdziela cezura 1931 r. Kisie lewski korzystał przede wszystkim ze źródeł drukow anych, pam iętników , literatury przedm iotu także m ateriałów archiwalnych i prasy. Praca zawiera obszerne inform acje o życiu i działal ności kilkudziesiąciu działaczy aktywnych od początku ruchu chłopskiego aż po pierwsze lata Polski Ludowej, przy czym ukazuje zmianę pokoleń w tej grupie, a także zjawisko trwania na pozycjach przywódczych kilku poliľyków potrafiących zachow ać autorytet, m im o niesprzyjających często okoliczności i zmieniających się w arunków .
