Zarys dorobku kartograficznego prof. Eugeniusza Romera - Biblioteka UMCS

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K £ O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A

VOL. LVIII, 11 SECTIO B 2003

Zak³ad Kartografii Instytut Nauk o Ziemi, UMCS

MIECZYS£AW SIRKO

Zarys dorobku kartograficznego prof. Eugeniusza Romera

An outline of the cartographic achievements of Prof. Eugeniusz Romer

Mieczys³aw Sirko Zarys dorobku kartograficznego prof. Eugeniusza Romera

W roku 2004 mija 50 lat od daty œmierci prof. Eugeniusza Romera, wybit- nego polskiego kartografa, którego dzie³a z zakresu ró¿nych dyscyplin geogra- ficznych wnios³y istotny wk³ad w rozwój nauki œwiatowej. Stanowi to okazjê do przypomnienia kilku faktów z ¿yciorysu oraz jego sylwetki naukowej.

Urodzi³ siê trzeciego lutego 1871 roku we Lwowie. Naukê w Szkole Ludo- wej w Rzeszowie rozpocz¹³ w roku szkolnym 1878/79. Dwie ostatnie klasy ukoñczy³ w Kroœnie. W 1881 roku, po ukoñczeniu czteroklasowej Szko³y Lu- dowej, rozpocz¹³ naukê w gimnazjum w Jaœle (1881–1884). Kolejne piêæ lat, do zdania matury (1889), uczêszcza³ do Gimnazjum Pañstwowego w Nowym S¹czu.

W roku akademickim 1889/90 rozpocz¹³ studia historyczne na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagielloñskiego w Krakowie. W drugiej po³owie drugiego roku studiów zapisa³ siê na studia geograficzne, które przerwa³ po pó³ roku i w paŸdzierniku 1891 roku uda³ siê do Halle, gdzie na uniwersytecie pod- j¹³ studia u prof. A. Kirchhoffa. Po roku nauki w Niemczech wróci³ do Polski i zapisa³ siê na czwarty (ostatni) rok studiów geograficznych we Lwowie (1892/93).

Po uzyskaniu absolutorium rozpocz¹³ pracê w szkole w charakterze suplen- ta (zastêpca profesora gimnazjalnego w dawnym szkolnictwie), a po zdaniu eg- zaminu nauczycielskiego (1895) – nauczyciela.

Doktoryzowa³ siê w 1894 roku, na podstawie rozprawy Studya nad rozk³a- dem ciep³a na kuli ziemskiej opublikowanej w 1892 roku – jeszcze za czasów

studenckich. W roku 1895 wyjecha³ do Wiednia, gdzie kontynuowa³ studia morfologiczne u prof. A. Pencka. Na pocz¹tku 1896 roku przeniós³ siê do Ber- lina, gdzie studiowa³ meteorologiê.

Habilitowa³ siê w roku 1899 na podstawie rozprawy Wp³yw klimatu na for- my powierzchni ziemi. W tym te¿ roku zmieni³ swój stan cywilny. Jego ¿on¹ zosta³a Jadwiga Rossknecht – córka dyrektora browaru okocimskiego. Nadal jednak pracowa³ w szkole œredniej, to bowiem zapewnia³o mu materialn¹ pod- stawê bytu. Pracy tej poœwiêci³ siê bez reszty, czego dowodem by³o wydanie (1904) podrêcznika Geografia dla klasy pierwszej szkó³ œrednich.

Zestawiony przez F. Uhorczaka (1955) dorobek naukowy E. Romera obej- muje:

1. Prace naukowe, popularnonaukowe, publicystyczne i informacyjne.

Z tego zakresu drukiem ukaza³y siê 273 pozycje i 35 uzupe³nieñ – ³¹cznie 308, w tym 49 obcojêzycznych, a 37 kartograficzno-metodycznych.

2. Prace kartograficzne, których ³¹cznie ze wznowieniami ukaza³o siê 202, w tym 58 atlasów, 140 map i 4 globusy.

Ca³oœæ dorobku naukowego E. Romera zawiera siê w 510 pozycjach, nie licz¹c oko³o 360 recenzji i sprawozdañ, których kartoteka zaginê³a. Szczegó³o- we jego rozpatrzenie wymaga³oby opracowania bardzo obszernej monografii z zakresu ró¿nych dyscyplin geograficznych. Do podobnej konkluzji dojdziemy w przypadku zawê¿enia tematu do zagadnieñ kartograficznych zamykaj¹cych siê liczb¹ 239 prac. Dlatego te¿ problematyka przed³o¿onego artyku³u dotyczy g³ównych rysów kartografii romerowskiej.

Pocz¹tki kariery naukowej w najœmielszych przewidywaniach nie wskazy- wa³y, ¿e kartografia stanie siê jego pasj¹ i g³ównym kierunkiem zainteresowañ.

Wystarczy przypomnieæ, i¿ zacz¹³ j¹ uprawiaæ stosunkowo póŸno oraz ¿e w tym czasie dorobek naukowy E. Romera (66 prac) dotyczy³ zagadnieñ z zakresu kli- matologii, geomorfologii i dydaktyki geografii. Ostatnie zdanie kryje w swojej treœci próbê odpowiedzi na pytanie, co zadecydowa³o o jego osi¹gniêciach w dziedzinie kartografii. W tym miejscu zgodziæ siê nale¿y ze zdaniem £. Ma- zurkiewicz-Herzowej (1966), która na stronie 130 pisze: „[...] Wartoœæ Rome- ra jako kartografa wyp³ywa³a z jego œwietnego przygotowania geograficznego.

Sta³ siê wielkim kartografem g³ównie dlatego, ¿e by³ wielkim geografem, obda- rzonym wyj¹tkowym »zmys³em« geograficznym... Doceniaj¹c wielk¹ wagê ma- py w nauczaniu geografii, sta³ siê Romer równie¿ twórc¹ polskiej kartografii szkolnej”.

Zainteresowanie kartografi¹ E. Romer zacz¹³ przejawiaæ w koñcu XIX wieku. Potwierdzenie znajdujemy w obszernej monografii J. Czy¿ewskiego (1966), w której, na stronie 45 pisze: „[...] Z czasem zacz¹³ czyniæ w notatni- kach coraz wiêcej wzmianek o mapach oraz streszczaæ dzie³a z zakresu karto- grafii”. Z racji wykonywania zawodu nauczycielskiego dostrzega³ potrzebê do-

starczenia uczniom nowych podrêczników, a tak¿e pomocy kartograficznych.

Jednak¿e materialny wyraz nowego kierunku zainteresowañ E. Romera uwieñ- czony zosta³ wydaniem Atlasu geograficznego (1908). Zainteresowanie karto- grafi¹ ujawni³o siê u E. Romera stosunkowo póŸno, bowiem pracê nad Atlasem geograficznym, jego pierwszym dzie³em w nowej dziedzinie nauki, rozpocz¹³ w 1904 roku, czyli w wieku 33 lat. Atlas doczeka³ siê 16 edycji, od IX wyda- nia (1926) pod zmienion¹ nazw¹ Ma³y atlas geograficzny. Od drugiego wyda- nia stanowi³ integraln¹ czêœæ wspomnianego wy¿ej podrêcznika. A zatem zain- teresowanie E. Romera kartografi¹ wynik³o z przyczyn dydaktycznych. Wydaje siê, ¿e ani wczeœniej, ani póŸniej tak niewielki zbiór map (10 tablic) nie spowo- dowa³ tak ogromnego zainteresowania zarówno w kraju, jak i poza jego grani- cami; ale te¿ powody by³y wa¿kie, by³a to pierwsza hipsometryczna synteza ca-

³ej kuli ziemskiej (Uhorczak, W¹sowicz 1960). Zastosowane w Atlasie rozwi¹- zania sta³y siê cechami kartografii romerowskiej. Nale¿¹ do nich: konsekwen- tne stosowanie siatek wiernopowierzchniowych (w przypadku Ma³ego atlasu odwzorowania azymutalnego Lamberta), przyjêciu poziomicy 300 m jako gra- nicznej miêdzy nizinami a wy¿ynami oraz izobaty 7000 m podkreœlaj¹cej rzeŸbê dna oceanów, jednolita generalizacja treœci map tego samego typu, sto- sowanie zasady mapy pozornie pustej (Janiszewski 1971).

Obok wymienionych cech z czasem dosz³y inne: konsekwentna têczowa skala barw, stosowanie wielokrotnoœci skal w ró¿nych mapach atlasów, prefe- rowanie pisma blokowego, stosowanie tych samych barw i znaków w symboli- ce kartograficznej, preferowanie porównywalnoœci poprzez umieszczenie w skali podstawowej na mapach kontynentów mapy Polski, uprzywilejowanie tradycyjnego nazewnictwa polskiego, stosowanie prostych, ³atwo wymiernych sygnatur dla zjawisk gospodarczych, mo¿liwie szerokie stosowanie izarytm.

W roku 1928 w dwudziest¹ rocznicê wydania Ma³ego atlasu geograficzne- go opublikowano jego dziesi¹t¹ edycjê. Stanowi³o to doskona³¹ okazjê zarówno do przypomnienia historii powstania dzie³a, jak i zmian obrazu hipsometryczne- go Ziemi w nastêpstwie ukazania siê nowych Ÿróde³. E. Romer na ³amach

„Polskiego Przegl¹du Kartograficznego” (1928) szeroko uzasadni³ dokonane zmiany, miêdzy innymi zrezygnowano z map Galicji i Austro-Wêgier, zamiesz- czaj¹c w zwolnione miejsce mapê Polski.

W wydaniu XI (1931) treœæ Atlasu uleg³a daleko id¹cej metamorfozie.

Wprawdzie pozostawiono mapy czêœci œwiata i planigloby, ale „rozbudowa (posz³a) w kierunku wprowadzenia ró¿nych map przewa¿nie o charakterze monograficznym. Zale¿nie od modyfikacji programu szkolnego ulega³ te¿

zmianom i atlas” (W¹sowicz 1955, s. 171).

Kontynuacjê zainteresowañ dydaktycznych, wynikaj¹cych z potrzeb zaopa- trzenia szkó³ w pomoce kartograficzne, stanowi³a seria piêciu atlasów krajo- znawczych, opracowanych dla nastêpuj¹cych województw: ³ódzkiego (1923),

warszawskiego (1923), stanis³awowskiego i tarnopolskiego (1924), poznañskie- go i pomorskiego (1924) oraz krakowskiego i œl¹skiego (1925). Atlasy pozosta-

³ych województw, z nieznanych przyczyn, nie ukaza³y siê.

O ile w pocz¹tkowym okresie g³ówny nurt zainteresowañ kartograficznych E. Romera wynika³ z przyczyn dydaktycznych, to niewiele póŸniej skrystalizo- wa³ siê drugi kierunek wyp³ywaj¹cy z potrzeb politycznych. Zaowocowa³ on przede wszystkim opracowaniem i wydaniem w 1916 roku Geograficzno-statys- tycznego atlasu Polski, uznawanego w literaturze kartograficznej za pierwszy atlas narodowy naszego kraju (Uhorczak 1971). Znamienny jest fakt, ¿e dzie³o to powsta³o w czasie, kiedy Polska bêd¹c pod zaborami znik³a z mapy politycz- nej œwiata.

Potrzeba opracowania i wydania atlasu wynik³a z sytuacji politycznej pañstw europejskich uwik³anych w pierwsz¹ wojnê œwiatow¹. Romer zdawa³ sobie sprawê, ¿e dzia³ania wojenne wczeœniej czy póŸniej siê zakoñcz¹, a w re- zultacie powstan¹ warunki do restauracji Polski, odzyskania niepodleg³oœci.

Dlatego te¿ nale¿a³o podj¹æ starania, maj¹ce na celu dostarczenie argumentów uzasadniaj¹cych nowy ³ad polityczny w Europie. Najlepsz¹ formê argumentacji widzia³ E. Romer w opracowaniu atlasu, na mapach którego uzasadniona zosta- nie przynale¿noœæ obszaru objêtego kartowaniem do terytorium pañstwa pol- skiego.

W przedmowie do Atlasu pisa³: „...Z gór¹ sto lat temu (1807) wyda³ Stani- s³aw Staszyc, w czasach o napiêciu dziejowem podobnem do dzisiejszego, po raz pierwszy O statystyce Polski krótki rzut wiadomoœci, potrzebnych tym, któ- rzy ten kraj chc¹ oswobodziæ, i tym, którzy chc¹ w nim rz¹dziæ. Tesame te¿

wzglêdy sta³y siê dla mnie przewodnim motywem przy opracowaniu Geografi- czno statystycznego Atlasu Polski. Atlas ilustruje stosunki narodowe, spo³eczne i gospodarcze w okresie poprzedzaj¹cym »wielk¹ wojnê«... Terytorium, przed- stawione w Atlasie, obejmuje ca³y obszar dawnego pañstwa polskiego przyjêto granicê z roku 1772 jako te¿ te prowincye lub okrêgi pañstw s¹siednich, w któ- rych znajduje siê wiêksza liczba Polaków, uzasadniaj¹ca wspó³czesne istnienie kwestyi polskiej” (Romer 1916).

Nale¿y podkreœliæ, i¿ tempo opracowania Atlasu by³o wrêcz imponuj¹ce.

W koñcu grudnia 1914 roku E. Romer, wraz z rodzin¹, przeprowadzi³ siê do Wiednia, a wczesn¹ wiosn¹ 1916 roku wróci³ do Lwowa (Romer 1985). W tym czasie (w okresie jednego roku) opracowa³ koncept Atlasu, wykonane zosta³y pierworysy autorskie i czystorysy, a druk wykona³o wydawnictwo Freitag und Berndt istniej¹ce do dnia dzisiejszego w Wiedniu. O ile jednak Ma³y atlas geo- graficzny by³ w ca³oœci autorstwa E. Romera (tylko niektóre czystorysy wyko- na³ Loeffler, co zosta³o odnotowane na poszczególnych kartach), to w Geogra- ficzno-statystycznym atlasie Polski pomieszczone zosta³y mapy równie¿ innych autorów. Fakt ten Romer uzasadnia³ nastêpuj¹co: „Ca³emu szeregowi wspó³-

pracowników zawdziêczam natomiast fachowe opracowanie specyalnych tema- tów. Prof. Dr. K. Nitsch (Kraków) opracowa³ stosunki jêzykowe, Dr. J. No- wak (Lwów–Wiedeñ) geologiê, Dr. S. Weigner (Kraków–Wiedeñ) górnictwo, Dr. J. Rutkowski (Warszawa–Wiedeñ) wielk¹ w³asnoœæ, Dr. W. Semkowicz (Lwów–Wiedeñ) historyê, Dr. W. Szafer (Lwów–Kielce) florê. Wespó³ z B.

Chodkiewiczem (Lwów–Wiedeñ) powsta³a mapa komunikacyjna, a materya³ do prasy polskiej zestawi³ Dr. B. Gubrynowicz (Lwów–Wiedeñ)” (Romer 1916).

Niemniej jednak ca³oœci¹ redakcji kierowa³ Romer, by³ równie¿ autorem 53 map, wspó³autorem 6, a 10 map opracowali inni (patrz powy¿ej).

Generalnie Atlas sk³ada siê z dwóch czêœci: tekstowej i mapowej. Tekst, opracowany w trzech jêzykach (polskim, niemieckim i francuskim), podaje ge- nezê, cel map, zamieszcza wykorzystane materia³y Ÿród³owe, objaœnia zastoso- wane metody kartograficzne, interpretacjê przedstawionych problemów i za- gadnieñ. Mo¿na powiedzieæ, ¿e w znacznej czêœci stanowi rozprawê metodycz- no-naukow¹, do napisania której wykorzystane zosta³o 238 Ÿróde³. Ca³oœæ opi- su zajmuje 57 stron formatu Atlasu (355 x 325 mm), z czego 48 jest autorstwa E. Romera.

Uwagê zwraca forma wydania. Mapy wydrukowane zosta³y jednostronnie na luŸnych kartach, co znacznie u³atwia dowolne ich zestawienie w zakresie opracowanych tematów. £¹cznie na 32 planszach rozmieszczonych zosta³o 65 map, których bardzo szerok¹ tematykê mo¿na uj¹æ w nastêpuj¹ce dzia³y: fizjo- grafia, stosunki narodowo-polityczne, wyznaniowe i kultury duchowej, rolnic- two i u¿ytkowanie ziemi, hodowla, górnictwo, przemys³, kooperatywa kredyto- wa (spó³dzielczoœæ) i komunikacja (Mazurkiewicz-Herzowa 1966).

Rolê i znaczenie Geograficzno-statystycznego atlasu Polski okreœla jego znaczenie polityczne i naukowe. Pierwsze podkreœla tytu³ opracowania, zasiêg i cel. Wyra¿a siê to w u¿yciu nazwy Polska dla terytorium niemaj¹cego wów- czas swojego odniesienia na mapie politycznej. Podobny charakter ma zasiêg opracowania, obejmuj¹cy terytorium Polski przedrozbiorowej (800 000 km²), a tak¿e cel jasno wyra¿ony przez Romera w przedmowie (patrz powy¿ej). Swo- j¹ wymowê ma równie¿ fakt, ¿e omawiane dzie³o zosta³o opracowane i wydane w Wiedniu, stolicy jednego z pañstw zaborczych.

Nowoœci¹ Atlasu by³o szerokie zastosowanie metody izarytmicznej do pre- zentacji zagadnieñ spo³eczno-gospodarczych, której dotychczas u¿ywano do przedstawiania zjawisk fizycznych. W póŸniejszych swoich pracach Romer wielokrotnie nawi¹zywa³ do idei Atlasu statystycznego, wykorzystuj¹c j¹ w li- cznych atlasach Polski.

Ukazanie siê Geograficzno-statystycznego atlasu Polski odbi³o siê szerokim echem zarówno w kraju, jak i poza jego granicami¹. Prawdopodobnie spowo-

1 Tu¿ po wydrukowaniu pierwszego wydania Geograficzno-statystycznego atlasu Polski uka-

dowa³o to, i¿ Romer zosta³ zaproszony na konferencjê pokojow¹ do Pary¿a w charakterze eksperta geograficznego.

Organizacyjnie zwi¹zany by³ z Biurem Geograficznym utworzonym przy Polskiej Delegacji Pokojowej w Pary¿u, powo³anej na pocz¹tku stycznia 1919 roku. Zadaniem Biura by³o dostarczenie mo¿liwie szerokiej informacji o Polsce z zakresu geografii, etnografii, stosunków fizjograficznych, komunikacyjnych i ekonomicznych. Zebrane materia³y by³y bogato wyposa¿one w opracowania kartograficzne. Czêœæ z nich (92), wydrukowana jednostronnie i rozmieszczona na 40 tablicach, ukaza³a siê w 1921 roku pod wspólnym tytu³em Polski atlas kongresowy. Zasiêgiem terytorialnym (Polska przedrozbiorowa – 1772 r.) i skal¹ g³ówn¹ (1:5 000 000), w której zamieszczono 16 map, a tak¿e czêœcio- wo tematyk¹, nowe opracowanie nawi¹zuje do Geograficzno-statystycznego at- lasu Polski. Pozosta³e mapy, wykonane zarówno w skali wiêkszej, jak i mniej- szej od podstawowej, maj¹ zasiêg terytorialny ograniczony do wybranych ob- szarów, poniewa¿ swoj¹ tematyk¹ obejmuj¹ okreœlone czêœci Polski. Przyk³a- dem s¹ mapy zatytu³owane: Granice etnograficzne w Suwalskiem w skali 1 : 300 000 (tablica XXI), Szko³y polskie na Rusi 1 : 3 000 000 (tablica XXIV), Polacy i Litwini 1 : 8 000 000 (tablica XVIII), Polskie szko³y na MiñszczyŸnie i MohylewszczyŸnie (1917 do kwietnia 1918) 1 : 2 000 000 (tablica XXIII).

Uk³ad treœci Atlasu, na pierwszy rzut oka chaotyczny, w rzeczywistoœci jest logiczny i g³êboko przemyœlany, pozwalaj¹cy wydzieliæ cztery g³ówne gru- py zagadnieñ. Pierwsza (tablice I–XIV) dotyczy przesz³oœci historycznej ziem polskich (rozbiory), a tak¿e zniszczeñ wojennych oraz polskich druków i muze- ów. Treœæ map tej czêœci Atlasu zosta³a przedstawiona na tle terytorium Polski z 1772 r. Druga grupa zagadnieñ (tablice XV–XXV) dotyczy problemów zwi¹- zanych z granic¹ wschodni¹ kraju. Szczególnie cenne s¹ mapy organizacji Koœ- cio³a rzymskokatolickiego i szkolnictwa polskiego na Kresach Wschodnich, a tak¿e sporu z Litw¹. Ziemie po³udniowe (Galicji Wschodniej, Spiszu, Orawy, Czadeckiego i Œl¹ska Cieszyñskiego) stanowi¹ treœæ map zamieszczonych na tablicach XXVI–XXXI (trzecia grupa). Pozosta³e obszary graniczne (ziemie za- chodnie i pó³nocne), problemy zwi¹zane z ich obron¹ omawiaj¹ mapy tablic XXXII–XXXVIII (czwarta grupa zagadnieñ).

Bardzo w¹ska tematyka opracowañ kartograficznych i oszczêdne stosowa- nie opisów sprawiaj¹ wra¿enie mapy pozornie pustej, co nale¿y do jednej z g³ównych cech kartografii romerowskiej. W koñcowym zdaniu przedmowy do Atlasu kongresowego E. Romer pisa³: „Ka¿da mapa tej serii s³u¿y³a ju¿

za³o siê 20 jego recenzji, w tym m.in. A. Pencka, L. Sawickiego, S. Paw³owskiego (F. Uhor- czak, 1955, Bibliografia prac prof. Eugeniusza Romera, Czasop. Geograf., XXVI, 1–2, s. 22).

Zauwa¿one zosta³o równie¿ drugie wydanie Atlasu (1921).

w swoim czasie celom uœwiadomienia i propagandy, mo¿e ca³oœæ odda jeszcze niejakie w tej mierze us³ugi” (Romer 1921).

Wa¿nym wydarzeniem w dziejach polskiej kartografii by³o ukazanie siê w 1928 roku Powszechnego atlasu geograficznego, najwiêkszego w okresie dwudziestolecia miêdzywojennego dzie³a kartograficznego, ca³kowicie opraco- wanego i wydrukowanego w kraju. Aczkolwiek koncepcja Atlasu by³a E. Ro- mera, to jednak do opracowania wielu map zostali poproszeni zarówno autorzy opracowañ do Geograficzno-statystycznego atlasu Polski (Weigner i Szafer), jak i nowi wspó³pracownicy (Szumañski, W¹sowicz, Zierhoffer).

Atlas charakteryzuje konsekwentne przestrzeganie zasad kartografii rome- rowskiej. Uzupe³nienie treœci map stanowi¹ liczne diagramy z zakresu geografii fizycznej i gospodarczej. Prawdopodobnie jednak E. Romer uzna³, i¿ te ostat- nie nie spe³niaj¹ nale¿ycie przypisywanej im roli i dlatego w drugim wydaniu Atlasu (1934) zosta³y pominiête. Natomiast dodany zosta³ skorowidz obejmuj¹- cy oko³o 14 000 nazw. Ponadto na mapach czêœci œwiata zamieszczono mapy Polski w skali mapy g³ównej, co umo¿liwia przeprowadzanie porównañ.

W uk³adzie treœci mo¿na wyró¿niæ trzy czêœci: œwiat (41 map), kontynenty i kraje polarne (142 mapy), Polska (55 map). £¹cznie na 57 planszach zamiesz- czonych zosta³o 238 map oraz 96 wykresów i diagramów.

Okres miêdzywojenny charakteryzuje bardzo owocna naukowa i organiza- cyjna dzia³alnoœæ Romera. W wymienionym czasie ukaza³o siê 126 prac.

O rozleg³oœci jego zainteresowañ naukowych œwiadczy bibliografia zestawiona przez Uhorczaka (1955). Istotnych informacji dostarczaj¹ publikacje jego ucz- niów poœwiêcone Mistrzowi, zamieszczone w pierwszym i drugim zeszycie

„Czasopisma Geograficznego” z 1955 roku. Najwiêksze uznanie, jak ju¿

wczeœniej podkreœlano, przynios³y Romerowi, ró¿ne pod wzglêdem przezna- czenia i treœci, atlasy, których (³¹cznie ze wznowieniami) ukaza³o siê 58, z cze- go w okresie miêdzywojennym 44².

E. Romer zdawa³ sobie sprawê, ¿e pomyœlny rozwój rodzimej kartografii wymaga uniezale¿nienia siê od obcych wydawnictw (Militargeographisches In- stitut w Wiedniu oraz wydawnictwa Freitag und Berndt), w których drukowano zarówno atlasy, mapy œcienne, jak i podrêczniki. Liczne podró¿e zagraniczne (m.in. do Pary¿a, Brukseli, Oslo, Pragi) pozwoli³y mu zapoznaæ siê z organiza-

2 Ma³y atlas geograficzny (11 wydañ), Geograficzno-statystyczny atlas Polski (II wydanie 1921), Polski atlas kongresowy (1921), Atlasy krajoznawcze województw (1923–1925), Atlas Pol- ski wspó³czesnej (trzy wydania 1924, 1926, 1928), Powszechny atlas geograficzny (dwa wydania 1928, 1934), Polityczny atlas kieszonkowy (1937). Trzy z wy¿ej wymienionych atlasów (Ma³y at- las geograficzny wydanie XIII – 1938, Powszechny atlas geograficzny wydanie III – 1938, Polity- czny atlas kieszonkowy wydanie II – 1938) z powodu wybuchu wojny nie zosta³y rozpowszech- nione.

cj¹ pracy i wyposa¿eniem przedsiêbiorstw kartograficznych. Nabyt¹ wiedzê wykorzysta³ do stworzenia we Lwowie oœrodka kartograficznego.

Pierwszym etapem by³o powo³anie, wiosn¹ 1921 roku, Instytutu Karto- graficznego, który od pocz¹tku stanowi³ centrum dzia³alnoœci naukowo-wydaw- niczej (Pawlak 1995). By³o to mo¿liwe dziêki temu, ¿e wspó³pracownikami Ro- mera stali siê miêdzy innymi: Szumañski, W¹sowicz, Janiszewski, a tak¿e Ko- siba, Uhorczak, Halicka.

Drugim zamierzeniem Romera by³o stworzenie w³asnej bazy poligraficz- nej. Po wielu perturbacjach uda³o siê je zrealizowaæ powo³uj¹c w 1924 roku przedsiêbiorstwo Zjednoczone Zak³ady Kartograficzne i Wydawnicze Ksi¹¿ni- ca–Atlas Towarzystwa Nauczycieli Szkó³ Œrednich i Wy¿szych, Spó³ka Akcyj- na we Lwowie z Oddzia³em w Warszawie. Prezesem rady nadzorczej zosta³ E. Romer. Pierwszym tytu³em ca³kowicie wydrukowanym we Lwowie (1924) by³o VIII wydanie Ma³ego atlasu geograficznego. Na podkreœlenie zas³uguje fakt, ¿e E. Romer intensywnie wykorzystywa³ mo¿liwoœci produkcyjne przed- siêbiorstwa. W okresie 14 lat funkcjonowania Ksi¹¿nicy–Atlas spod jego prasy ukaza³o siê 46 atlasów i 76 map autorstwa za³o¿yciela firmy.

Wa¿nym wydarzeniem w dziejach polskiej kartografii by³o powo³anie do

¿ycia „Polskiego Przegl¹du Kartograficznego”, ukazuj¹cego siê kwartalnie przez 12 lat (1923–1934). Trud jego prowadzenia spocz¹³ na barkach dwuoso- bowego zespo³u redakcyjnego (Romera i W¹sowicza). Celem powo³ania „Prze- gl¹du” by³o podniesienie kultury kartograficznej w odrodzonej Polsce. Najwiê- cej uwagi poœwiêcono dzia³alnoœci Wojskowego Instytutu Geograficznego.

Ka¿da ukazuj¹ca siê mapa by³a skrzêtnie odnotowywana i recenzowana. Bacz- n¹ uwagê zwrócono równie¿ na stosunek do Polski kartografii obcej (Romer 1936). Na ³amach periodyku ukaza³o siê 87 artyku³ów i 851 recenzji. Wœród autorów szczególn¹ aktywnoœci¹ wykaza³ siê W¹sowicz (35 artyku³ów oraz 589 ocen i sprawozdañ).

Po II wojnie œwiatowej E. Romer zamieszka³ w Krakowie. Pomimo za- awansowanego wieku i pogarszaj¹cego siê stanu zdrowia systematycznie po- wiêksza³ swój dorobek naukowy. Wystarczy powiedzieæ, ¿e w ostatnich oœmiu latach ¿ycia opublikowa³ 33 prace, 9 atlasów (w tym a¿ osiem wydañ Ma³ego atla- su geograficznego) oraz 43 mapy (Uhorczak 1955). W roku akademickim 1945/46 prowadzi³ wyk³ady w Uniwersytecie Jagielloñskim. Na 13 przeprowadzonych przez Romera habilitacji a¿ 7 przypada na okres krakowski. ¯ywo interesowa³ siê reaktywowaniem dzia³alnoœci we Wroc³awiu Wydawnictwa Ksi¹¿nica–Atlas.

Uczestniczy³ w pracach Rady Naukowej dla Ziem Odzyskanych.

Zarysowana, z koniecznoœci bardzo zwiêŸle, dzia³alnoœæ naukowa i organi- zacyjna prof. Romera pozwala przypomnieæ jego ogromny wk³ad w rozwój polskiej kartografii.

L I T E R A T U R A

C z y ¿ e w s k i J. 1966: ¯ycie i dzie³o Eugeniusza Romera. [W:] Eugeniusz Romer, Wybór prac, Warszawa, 1: 9–115.

J a n i s z e w s k i M. 1971: Istotne cechy kartografii romerowskiej. Polski Przegl¹d Kartograficz- ny, 3, 1: 8–12.

M a z u r k i e w i c z - H e r z o w a £. 1966: Eugeniusz Romer. Warszawa.

P a w l a k W. 1995: Geneza kartografii Romerowskiej. Polski Przegl¹d Kartograficzny, 27, 3:

117–128.

R o m e r E. 1916: Geograficzno-statystyczny atlas Polski. Wiedeñ.

R o m e r E. 1921: Polski atlas kongresowy. Lwów–Warszawa.

R o m e r E. 1928: Dziesi¹te wydanie Ma³ego Atlasu Geograficznego. Polski Przegl¹d Kartogra- ficzny, 3, 23/24: 161–173.

R o m e r E. 1936: Polski Przegl¹d Kartograficzny (La Revue Cartographique Polonaise), 1923–

1934, Czasopismo Geograficzne, XIV: 1–15.

R o m e r E. 1985: Geograf trzech epok. Czytelnik, Warszawa.

U h o r c z a k F. 1955: Bibliografia prac prof. Eugeniusza Romera. Czasopismo Geograficzne, XXVI, 1–2: 5–30.

U h o r c z a k F., W ¹ s o w i c z J. 1960: Bibliografia adnotowana dzie³ kartograficznych E. Ro- mera. E. Romer – wybór prac, 1: 137.

U h o r c z a k F. 1971: Zarys dzia³alnoœci naukowej Eugeniusza Romera i projekt programu prac nad Jego spuœcizn¹ kartograficzn¹. Polski Przegl¹d Kartograficzny, 3, 1: 2–7.

W ¹ s o w i c z J. 1955: Kartografia romerowska. Czasopismo Geograficzne. XXVI, 1–2: 167–179.

S U M M A R Y

Eugeniusz Romer (1871–1954) is one of the most distinguished Polish cartographers. His scientific output comprises 510 works in the field of climatology, geomorphology, the didactics of geography and cartography. The beginnings of his scientific career did not imply that cartogra- phy would become his main interest. By reason of his profession as a teacher, he was aware of the need to provide the students with new textbooks and cartographic aids (maps and atlases). His new direction of interest found expression in the publication of the Geographic Atlas in 1908, which was then republished 16 times. This was the first hypsometric synthesis of the Earth sur- face. Solutions applied in the Atlas came to be recognised as the features of Romerian cartography.

They include: consistent application of equivalent projection, adopting the 300-m isohipse as a boundary line between lowlands and uplands, a uniform generalisation of the contents of maps of the same type, application of the apparently empty map principle. These were later supple- mented with other features: a consistent rainbow colour-chart, application of scale multiples in differ-ent atlas maps, a preference for block letters, usage of the same colours and cartographic symbols, an inclination to comparability by placing the map of Poland in maps of continents in a basic scale, a bias for traditional Polish names in map nomenclature, usage of simple, easily measurable symbols for economic phenomena, as extensive application of isarithms as posible.

If, initially, the main trend of the cartographic interest of E. Romer issued from didactic needs, the other trend was dictated by political reasons. It resulted in the preparation and publica-

tion in 1916 of the Geographical-Statistical Atlas of Poland, the first national atlas in our coun- try. The novelty about the Atlas was the extensive application of the isarithmic method in the presentation of socio-economic issues.

The gleanings of the activities of the Geographic Bureau, established under the auspices of the Polish Peace Delegation in Paris in 1919, took the form of the Polish Congress Atlas, pub- lished in 1921. The extremely narrow scope of the subject matter of the cartographic compila- tion, scant usage of description, give an impression of an apparently empty map, which was one of the main features of Romerian cartography.

The publication, in 1928, of the General Geographical Atlas, the biggest cartographic work in the inter-war period, entirely prepared and printed in Poland, was a major event in the history of Polish cartography.

The inter-war period is characterised by very fruitful scientific and organisational activities of Romer. At that time, he published 126 works. It was atlases of varying purpose and content, the number of which (including re-editions) amounted to 58, and in the discussed period to 44, that brought him the biggest recognition.