Rola dopływów rzeki Odry w kształtowaniu wrocławskich fortyfikacjach nowożytnych na przełomie XIX/XX w.

48

Wstęp

Introduction

Problematyka poruszana w ar- tykule jest nowym zagadnieniem.

Z informacji dostępnych autorom wynika, iż nie powstało dotychczas kompleksowe opracowanie dotyczą- ce „wojskowych zapór wodnych”

Twierdzy Wrocław. Nie podejmowa- no również prób oceny skuteczności działania tego typu rozwiązań, ich wpływu na krajobraz i rozwój mia- sta szczególnie w zakresie ochro- ny przeciwpowodziowej i rozwoju przedmieść. Istnieją wszakże fakty, na podstawie których można posta- wić tezę, iż obecnie istniejący system ochrony przeciwpowodziowej mia- sta Wrocławia powstał nie tylko jako odpowiedź na realne zniszczenia, ja- kim Wrocław uległ w czasie powo- dzi w 1903 roku – był to także sys- tem militarno -strategicznej czynnej obrony Twierdzy Wrocław. Ten czę- stokroć pomijany aspekt ma, w przy- padku Wrocławia, znaczenie pierw- szorzędne i stąd przekonanie o ko- nieczności poznania wszelkich oko- liczności powstania, założeń eks- ploatacyjnych i potencjalnego zasię- gu oddziaływań „wojskowych zapór wodnych”. Ich budowa zdetermino- wała na całe dziesięciolecia kierun- ki rozwoju przedmieść Wrocławia.

Stała się unikalnym, a z czasem co- raz bardziej zapomnianym elemen- tem historii miasta, którego losy ści- śle związane są z rzeką Odrą i mniej- szymi dopływami tworzącymi sieć

hydrograficzną wyznaczającą przy- datność tego obszaru do celów mi- litarnych. Prowadzone obecnie ba- dania mają na celu pomóc znaleźć rozwiązanie jednej z zagadek twier- dzy Wrocław, dotyczącej wykorzy- stania sieci hydrograficznej miasta dla potrzeb obronnych, jak również ocenić przydatność zastosowanych wówczas rozwiązań we współcze- snym systemie przeciwpowodzio- wym i kształt przedmieść Wrocławia.

Budowa fortyfikacji wokół miasta w XIX/

XX w.

Building of fortifications around the city between the 19

and 20

century

Kiedy w XIX wieku przystą- piono do realizacji nowoczesnego systemu fortyfikacji wokół Wrocła- wia oczywistym był fakt, iż wpływ na jego lokalizację będą miały na- turalne uwarunkowania topogra- ficzne oraz fizjograficzne Doliny Odry. W latach 1889–1918 powsta- ły umocnienia tworzące pierścienie wokół miasta. Przebieg zewnętrzne- go kręgu omawianych w artykule for- tyfikacji na znacznej długości wyzna- czały koryta Bystrzycy, Oławy, Ślęzy, Widawy oraz Czarnego Potoku. Jak wskazuje Maciej Małachowicz budo- wie fortyfikacji towarzyszyło umie- jętne łączenie równolegle realizo- wanych cywilnych elementów mia-

Rola dop ływ ów rz eki Odr y w kszta łto w aniu wr oc ław skich fo rtyf ikac jach no w oż ytn ych na prz eł omie XIX/XX w . Łuk asz P ar dela, Rados ław Stodolak

The Role of the River Odra’s Tributaries in the Shaping of Modern Fortifications in Wroclaw at the Turn of the Nineteenth/

Twentieth Century

Ryc. 1. Lokalizacja „wojskowych zapór wodnych”

na tle mapy Wrocławia (oprac. Ł. Pardela, J. Potyrała) Fig. 1. Location of the military dams on the background

of a map of Wrocław (by Ł. Pardela, J. Potyrała)

49

sta (nasypy kolejowe, kanały i wały powodziowe) [Małachowicz 1993].

Pierwsza z wielkich powo- dzi XX wieku, która miała miej- sce w 1903 roku stała się bodźcem do opracowania koncepcji komplek- sowej osłony przeciwpowodziowej Doliny Odry. Zakładała ona budo- wę zbiorników wodnych na górskich dopływach, suchych polderów zale- wowych oraz Wrocławskiego Węzła Wodnego, czyli systemu śluz, kana- łów, jazów, mostów, kładek, elek- trowni wodnych i polderów, któ- rych zadaniem było umożliwienie przejścia wielkich wód przez miej- ską część Wrocławia.

Biorąc pod uwagę lokalizację obiektów twierdzy prace fortyfika- cyjne były skoordynowane z budo-

wą kanałów żeglugowego i powo- dziowego na północy miasta w la- tach 1912–1917. Szkielet umocnień powstawał etapami zarówno przed, jak i w trakcie pierwszej wojny świa- towej zaś 14 czerwca 1910 r. Wro- cław ogłoszono twierdzą [Małacho- wicz 1993].

Rycina 1 przedstawia lokalizację 12 reliktów „wojskowych zapór wod- nych”. Na rzece Widawie znajdowały się 4 takie obiekty i miały za zadanie zalanie przedpola twierdzy od strony północno -wschodniej. Z kolei na Ślę- zy ulokowano 8 „zapór”, które wy- znaczały linię obrony przed atakiem z kierunku południowo -zachodniego.

Na ryc. 1 zaznaczono dodatkowo inne elementy pierścienia umocnień tj. schrony i blokhauzy kolejowe, któ-

re miały zadecydować o potędze mi- litarnej Twierdzy Wrocław [Małacho- wicz 1993].

Wszystkie obiekty forteczne zewnętrznego pierścienia umoc- nień wokół miasta zostały ustawio- ne czołem (frontem) w kierunku cie- ków wodnych i otrzymały szerokie przedpole, dające możliwość sku- tecznej obrony w razie zbliżania się nieprzyjaciela.

Tabela 1 przedstawia poglądo- wy obraz elementów zewnętrznego pierścienia twierdzy w zależności od ich usytuowania względem sieci rzecznej. Blisko 30% obiektów zlo- kalizowano bezpośrednio nad rzeka- mi Widawą, Ślęzą i Oławą.

50

Interesujące spostrzeżenia za- notowano analizując mapę Wro- cławia, gdzie uwidoczniono zasięg powodzi w lipcu 1997 roku. Warto zwrócić uwagę na fakt, iż elementy tworzące fortyfikacje w przeważa- jącej części zlokalizowano na wy- soczyźnie, a tym samym poza za- sięgiem zalewu wodami powodzio- wymi. Było to najprawdopodobniej świadome działanie projektantów w przypadku wywołania „sztucz- nego zalewu” za pomocą piętrze- nia na „wojskowych zaporach wod- nych”. W ten sposób nie można było zalać własnych punktów obrony.

Krótka charakterystyka wojskowych zapór wodnych

Short characteristics of the military dams

Wyjaśnienia czytelnikowi wy- maga kwestia samego nazewnic- twa. Termin „wojskowe zapory wod- ne” stosowany przez licznych bada- czy – poniekąd niezbyt trafnie, odno- si się do nazewnictwa wojskowego.

W tym przypadku (…) zapory inży- nieryjne stosowane są w ścisłym po- wiązaniu z przeszkodami naturalny- mi i powinny być osłaniane ogniem walczących wojsk (…) [Modrzejew- ski 1978]. Zapora wodna oznacza w tym przypadku sztuczną przeszko- dę, której zadaniem jest utrudnienie przemieszczania się wojsk nieprzy- jaciela lub wymuszenie ruchu we- dług kierunku pożądanego ze strate- gicznego punktu widzenia. Cel ten osiąga się poprzez sztuczne zatopie- nie lub zabagnienie terenu. Do poru- szania się wojsko może wykorzysty- wać wały ziemne – groble komunika- cyjne, stanowiące podłoże dla traktu kołowego lub toru kolejowego. Jest to jednak rozwiązanie ryzykowne.

Na szeroko rozpostartym przedpolu miasta regularnie przemieszczające się w wąskiej kolumnie wojsko sta- nowiło łatwy cel dla stanowisk arty- lerii wroga.

W hydrotechnice zapora wod- na (potocznie nazywana tamą) jest wykorzystywana do stworzenia sztucznego zalewu w formie zbior- nika. Jest budowlą stale lub okreso- wo piętrzącą wodę, posiadającą upu- sty denne lub powierzchniowe, któ-

re służą do regulacji wielkości od- pływu.

W przypadku Twierdzy Wro- cław nie można mówić o klasycz- nych zaporach, gdyż większość tych obiektów wykonano w postaci zasta- wek. Taka konstrukcja należy do bu- dowli hydrotechnicznych piętrzą- cych wodę w korycie. Do regula- cji poziomu i zasięgu zalewu wypo- saża się je w zasuwy lub przegrody szandorowe umożliwiające sterowa- nie poziomem wody i wywoływanie efektu cofki w cieku. To proste roz- wiązanie skutecznie stosowane jest po dzień dzisiejszy w rolnictwie przy nawodnieniu upraw lub podpiętrzeń wykorzystywanych dla pozyskania wody dla potrzeb gospodarki stawo- wej lub przy ujęciach brzegowych.

W analizowanym przypadku na twierdzy wykorzystano zastawki piętrzące do celów militarnych. Mia- ły one utrudnić lub wręcz uniemożli- wić marsz wrogich wojsk poprzez za- lanie przedpola miasta. Zachowane po dziś dzień relikty budowli to za- stawki betonowe o przyczółkach zlo- kalizowanych na brzegach koryta.

Dla zwiększenia wytrzymałości kon- strukcji wykonywano okładzinę z ka- mienia łamanego lub bloków granito- wych. Przy większych szerokościach koryta rzecznego stosowano zastaw- ki o filarach umiejscowionych w ko- rycie cieku. Większość z obiektów posiadała zamknięcia w postaci za- suw płaskich uruchamianych ręcz- nie, gdzie woda przelewała się pod zamknięciem a w przypadku całko- witego ograniczenia światła przele-

Tab. 1. Rozmieszczenie fortyfikacji nowożytnych we Wrocławiu w odniesieniu do sieci rzek [Pardela 2007]

Table 1. Location of the modern fortifications in Wrocław according to the network of rivers [Pardela 2007]

Lokalizacja umocnień zewnętrznego pierścienia umocnień Wrocławia

Pierwotna liczba

obiektów Obiekty

zachowane Liczba zapór

Na prawym brzegu Odry

– bezpośrednio nad rzeką Widawą

24 9

18

10 4

Na lewym brzegu Odry – bezpośrednio nad rzeką Ślęzą – bezpośrednio nad rzeką Oławą

19 6 1

15 5 1

8 -

51

wu wywoływała cofkę i wystąpienie wody z koryta głównego. Na zdję- ciach archiwalnych w jednym przy- padku widoczne jest zamknięcie za- suwowe czterodzielne, gdzie me- chanizm uruchamiany był za pomo- cą kierownicy przenoszącej moment obrotowy na koła zębate wywołują- ce ruchy śruby, na spodzie, której umieszczona była zasuwa.

Przyczółki brzegowe świad- czą również o innym sposobie pię- trzenia wykorzystującym metalowe lub drewniane szandory wsuwane w prowadnice znajdujące się po bo- kach przyczółków i filarów śródkory- towych. Przelew wody następował wówczas ponad zamknięciem.

Podsumowanie

Conclusion

Wstępne wizje terenowe i roz- poznanie obiektów wykazały zniko- my stopień zachowania elementów infrastruktury technicznej „wojsko- wych zapór wodnych”. Wiele z nich zostało całkowicie zniszczonych, zaś pozostałe istnieją w formie szczątko- wej najczęściej jako relikty pojedyn- czych przyczółków na przykład z wi- docznym mocowaniem dla szando- rów. Do stanu tego przyczyniły się niewątpliwie prace regulacyjne pro- wadzone na podwrocławskich rze- kach po drugiej wojnie światowej.

Polegały one na modernizacji bądź budowie nowych obwałowań prze- ciwpowodziowych, pogłębianiu ko- ryt oraz wyprofilowaniu brzegów.

System „wojskowych zapór tech- nicznych” nie został wykorzystany w praktyce, jednak swoim kształtem przyczynił się do obecnego wyglądy metropolii. Nie jest znane dokładne działanie systemu, jak również po- prawność pierwotnie przyjętych za- łożeń projektowych, dezaktualizo- wanych postępem nauki i techniki.

Znaczenie Twierdzy Wrocław, a tym samym zabezpieczeń związanych z „wojskowymi zaporami wodnymi”, straciło na aktualności. W efekcie za- niechano dalszych prac nad umoc- nieniami, porzucono ówczesne idee, a już wykonane elementy twierdzy uległy stopniowej degradacji.

Tymczasem upowszechnie- nie faktu istnienia takiej unikalnej w skali kraju metody czynnej obro- ny twierdzy wydaje się być wskazane ze względu na precyzyjne rozpozna- nie roli sieci rzecznej w formowaniu współczesnej tkanki miejskiej Wro- cławia. To zarazem ciekawy, aczkol- wiek zapomniany epizod w historii miasta, którego losy tak ściśle zwią- zane są z Odrą – rzeką przez wieki kształtowaną, i jak pokazano powy- żej, kształtującą oblicze Wrocławia.

Łukasz Pardela Instytut Architektury Krajobrazu

Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu Institute of Landscape Architecture

Wrocław University of Environmental and Life Sciences

Radosław Stodolak Instytut Inżynierii Środowiska

Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu Institute of Environmental Engineering Wrocław University of Environmental and Life Sciences

Literatura

1. Filip S., 2005, Turystyczne zago- spodarowanie Doliny Odry, Wrocław 2000 Plus, Studia nad strategią mia- sta, Wyd. Urząd Miejski Wrocławia, Biuro Rozwoju Wrocławia, Wrocław, z. 4 (60), s. 123–124.

2. Małachowicz M., 1993, Twier- dza Wrocław przełomu XIX/XX wie- ku – problemy rozplanowania i ar- chitektury obiektu, Wyd. Politechni- ka Wrocławska, Wrocław.

3. Modrzejewski J., 1978, Ency- klopedia techniki wojskowej, Wyd.

MON, Warszawa, s. 835.

4. Pardela Ł., 2007, Zieleń fortecz- na wrocławskiej twierdzy pierście- niowej [w:] „Przyroda i miasto”, Wyd. SGGW, Warszawa, t. X(II), s. 206–207.