STAN I POTRZEBA BADAŃ NAD WSPÓLNOTAMI MONASTYCZNYMI W POLSCE ŚREDNIOWIECZNEJ

MAREK DERWICH

STAN I POTRZEBA BADAŃ NAD WSPÓLNOTAMI MONASTYCZNYMI W POLSCE ŚREDNIOWIECZNEJ

I Wstęp

W niniejszym przeglądzie * zajmę się problematyką badań nad za­

konami eremickimi i mniszymi oraz kanonikami regularnymi sensu stricto, wraz z premonstratensami, wiktorynami i kongregacją z Ar- rouaise * l. Nie uwzględniam natomiast zakonów rycerskich i szpital­

nych (w tym także bardzo rozpowszechnionych na ziemiach polskich bożogrobców 2) oraz mendykanckich, a także trudnych do jednozna­

cznego zakwalifikowania, a tak popularnych w Polsce, paulinów 3 * . Pod względem chronologicznym uwzględniam średniowiecze (do początków XVI w.). Pod względem terytorialnym — obszar obecnej Polski. Pod względem rzeczowym zajmować się będę przede wszy­

stkim historiografią polską. Obszary, które do 1945 r. znajdowały się w obrębie państwa niemieckiego, tzn. Śląsk, Pomorze Zachodnie i No­

wa Marchia oraz Prusy Wschodnie (Zakonne), mają bogatą, zarów­

no starszą jak i nowszą, historiografię niemiecką, zaś Śląsk, wchodzący od XIV w. w skład Korony Czeskiej — także czeską. Ze względu na szczupłość miejsca będę mógł im poświęcić bardzo niewiele uwagi.

Jest to rozszerzona i poprawiona wersja pracy, która w tłumaczeniu fran­

cuskim ukazała się w „Quaestiones Medii Aevi Novae” t. 2: 1997 s. 3-44.

Wykaz skrótów zastosowanych w przypisach znajduje się na końcu artykułu.

1 Na temat zakresu terminu monastycyzm zob. Derwich,

§ 11.

2

Zob. M. S t a r n a w s k a ,

des Heiligen Grabes im Mittelalter

, w: Derwich s. 601-613 (bibliografia); Taż,

rial Environment,

„Quaestiones Medii Aevi Novae” t. 2:1997 s. 121-142.

3 Podstawową literaturę zebrałem oddzielnie, zob. M. Derwich i in.,

(jak w przyp. 10) s. 89.

6 MAREK DERWICH [2]

II Przegląd syntez i narzędzi pracy

1 Europa Środkowa

Podstawowe informacje na temat dziejów zakonów w całej Europie Środkowej wraz z dalszą bibliografią znajdzie Czytelnik w pisanych przez Jerzego Kłoczowskiego rozdziałach Histoire du Chństianisme 4, dostępnej obecnie także w przekładzie niemieckim 5. W kwestię róż­

nych aspektów dziejów eremitów, mnichów i kanoników regularnych w naszym regionie dobrze wprowadzają także inne prace tego auto­

ra 6. W przypadku późniego średniowiecza dysponujemy przeglądem badań dokonanym przez Kaspara Elma 7. Dla Słowiańszczyzny wczes-

4

sous la dir. de J.-M . M a y e u r, Ch. et L. P i e t r i, A Va u c h e z, M. Ve n a r d, Paris: t. 4:

sous la responsabilité de G. D a r g o n , S. R i e h é et A. V a u c h e z , 1993 s. 869-908; t. 5:

sous la responsabilité de A. V a u - c h e z , 1993 s. 134-140, 309-328, 639-664; t. 6:

sous la responsabilité de M. M o l la t d u J o u r d i n et A. V a u - c h e z , 1990 s. 778-820; t. 7:

sous la responsabiblité de M. Ve n a r d , 1994 s. 408-435, 456-465.

5

hrsg. von..., Deutsche Ausgabe hrsg. von N. B r o x , O. E n g e l s , G. K r e t s c h m a r , K. M e i e r , H. S m o l i n s k y , Freiburg/Basel/Wien Bd. 4, 1994 s. 883-920;

Bd. 5, 1994 s. 128-135, 326-348, 688-715; Bd. 6, 1991 s. 771-811; Bd. 7, 1995 s. 415-436, 461-472.

6 J. K ł o c z o w s k i ,

w:

L'eremitismo in Occidente nei secoli X I e XII, Atti délia seconda Settimana intemazionale di studio Mendola, 30 agosto — 6 settembre 1962

(Miscellanea del Centro di Studi Medioevali, 4), Milano 1965 s. 330-354 (przedruk w: T e ­ g o ż

IV); T e n ż e ,

w:

nale di studio, Mendola, 23-29 agosto 1968 (tamże,

6), Milano 1971 s. 153—

-169 (przedruk w: T e g o ż ,

V); T e n ż e ,

noines réguliers en Europe de Centre-Est et du Nord,

w:

tionnement des réseaux monastiques

;

(CERCOR, Travaux et recherches, 1), Saint-Étienne 1991 s. 221-224; T e n ż e ,

logne dans l'Église médiévale

(Colected Studies Sériés, 417), London 1993.

7

w:

(Collection de l’École française de Rome, 128), Rome 1986 s. 165-186.

[3] STAN I POTRZEBA BADAŃ MONASTYCYZMU 7

nośredniowiecznej (do końca XII w.) podstawowe znaczenie mają opatrzone bibliografią hasła zawarte w Słowniku Starożytności Sło­

wiańskich 8, a dla całego okresu w Encyklopedii Katolickiej 9.

2 Polska

Obszerny przegląd podstawowej literatury na temat dziejów tzw.

starego monastycyzmu (to znaczy eremitów, mnichów i kanoników re­

gularnych) w Europie Środkowej w średniowieczu i w czasach nowo­

żytnych opublikowałem wraz z grupą współpracowników w 1995 r. 10 1 1 W przypadku Czech i Moraw podsumowanie badań przynosi najnow­

sza Encyklopedie eeskych kldsteru n , Słowacji — materiały z konfe­

rencji Dejiny a kultura reholnych komunii na Slovensku 12, Węgier - syntetyczny szkic Ferenca L. Hervaya i Jozefa TÓroka 13 1 4 .

Ogólną orientację w dziejach Kościoła w Polsce umożliwia praca zbiorowa Kościół w Polsce 14 oraz synteza Chrześcijaństwo w Polsce 15, dostępna także w edycji francuskojęzycznej 16. Dla Polski wczesno­

średniowiecznej (X-XII w.) ciągle aktualne pozostaje klasyczne dzieło Władysława Abrahama 17, a w przypadku późnego średniowiecza — monografia Jana Fijałka 18 * .

Z braku monastikonów dobrą, podręczną pomoc w zakresie pod­

stawowych informacji merytorycznych oraz bibliografii na temat po­

8 T. 1-8, Wrocław 1961-1996 (w t. 8/2 ważne suplementy i idenks dla ca­

łego dzieła).

9 T. 1-7 (Jędrzejów), Lublin 1973-1997.

10 M. D e r w i c h , L. S p y c h a ł a , M. L. W ó j c i k with coopération of A. T a r n a s - T o m c z y k , A. Ż u r e k ,

dem Ages,

w: Derwich s. 51-98.

11 P. V l é e k , P. S o m m e r , D. F o ł t y n (i in.), Praha 1997.

12

red. J. S i m o n ć i ć , Trnava 1994.

13

w:

(jak w przyp. 6) s. 225-234.

14 T 1, red. J. K ł o c z o w s k i , Kraków 1966.

15 Red. T e n ż e , Lublin 1992, wyd. 2, znacznie zmienione i rozszerzone.

16

sous la dir. de J. K ł o c z o w s k i , Paris 1987 (oparte na pierwszym wydaniu syntezy cytowanej w poprzednim przypisie).

17

Poznań 1962, wyd.

3 (wyd. 1:1890).

18

t. 1-2 Kraków 1900.

8 MAREK DERWICH [4]

szczególnych opactw stanowią katalogowe opacowania poświęcone ro­

mańskim 19 i gotyckim 20 zabytkom sztuki w Polsce oraz znajdujący się w trakcie wydawania Słownik historyczno-geograficzny ziem pol­

skich w średniowieczu 21. Rolę podręcznego repetytorium źródeł do­

kumentowych poszczególnych klasztorów spełniają opracowania dzie­

jów immunitetu ekonomicznego 22 i sądowego 23 w dobrach Kościo­

ła polskiego.

Szczęśliwie dysponujemy stosunkowo nową, bardzo dobrą syntezą dziejów życia zakonnego w Polsce średniowiecznej autorstwa Jerzego Kłoczowskiego 24. On też w kilku publikacjach zarysował dzieje mo- nastycyzmu w Polsce X-XII w. 25 Są to prace do dziś podstawowe.

Rolę przewodnika po średniowiecznych klasztorach polskich mo­

że też w pewnym zakresie pełnić monografia Franciszka Bogdana 26 dotycząca ich egzempcji spod władzy biskupa. Autor dołączył do niej zestawienie klasztorów benedyktyńskich i cysterskich 27, z którego ko­

rzystać jednak trzeba z wielką ostrożnością, wymaga bowiem licz­

nych poprawek i sprostowań. Krótkie zarysy dziejów poszczególnych zakonów mniszych i eremickich opracowali historycy zakonni z okazji

„roku św. Benedykta” 28. Katalog opactw mniszek (benedyktynki i cy- sterki) zestawiła Małgorzata Borkowska 29, a współcześnie funkcjonu-

19 M. P i e t r u s i ń s k a ,

w:

red. M. W a l i c k i (Dzieje sztuki polskiej, 1), Warszawa 1971. Zob. Z. Ś w i e c h o w s k i ,

, Wrocław/Warszawa/Kraków 1963.

20

, red. A W ł o d a r e k , w:

red. T. M r o c z k o , M. A r s z y ń s k i (Dzieje sztuki polskiej, 2), t. 2, War­

szawa 1995.

21 Red. A G ą s i o r o w s k i . Najbardziej zaawansowany dla województw kra­

kowskiego i poznańskiego.

22 J. M a t u s z e w s k i ,

sce do roku 1381

(PTPNPKH, X), Poznań 1936.

23 Z. K a c z m a r c z y k ,

brach Kościoła w Polsce do końca X IV w.

(PTPNPKH, IX/2), Poznań 1936.

24

, w:

t. 1 (jak w przyp. 14) s. 375-584. Nowszy, syntetyczny zarys w pracy T e g o ż ,

, Warsza­

wa 1987 s. 245-292.

25 Zob. przyp. 6.

26

, w:

, t. 10, Rzym 1961 s. 3-293 (bibliografia).

27

s. 251-261.

28

, Tyniec 1981.

29 Zob. przyp. 299.

[51 STAN I POTRZEBA BADAŃ MONASTYCYZMU 9

jących zakonów - Józek Kozak 30 oraz Jerzy Maręcki 31 - ten os­

tatni z krótkimi notami historycznymi. Niestety, za niezbyt udane uz­

nać trzeba opracowania poświęcone dziejom poszczególnych zako­

nów publikowane w Encyklopedii Katolickiej. Z interesujących nas tu zakonów dotychczas ukazały się na jej łamach hasła poświęcone be­

nedyktynom 32, cystersi 33 i eremici 34 - ci ostatni bez oddzielnego potraktowania spraw polskich. W zakresie wczesnego średniowiecza brak ten uzupełnia hasło im poświęcone w Słowniku Starożytności Słowiańskich opracowane przez Wincentego Swobodę 35. Ostrożnie korzystać trzeba z zawierającego błędy i niedokładności najnowszego zarysu rozwoju zakonów mniszych i kanonickich na ziemiach polskich pióra Henryka Gapskiego 36. Dla ogólnego obrazu fundacji XV-wiecz- nych użyteczny jest przeglądowy artykuł Zbigniewa Zyglewskiego 37

— i w tym jednakże przypadku konieczna jest kontrola i weryfika­

cja ustaleń autora.

Jerzy Kłoczowski opracował dzieje zakonów w diecezji przemy­

skiej 38, a Andrzej M. Wyrwa 39 rozwój sieci klasztornej na obsza­

rze Kujaw i Ziemi Dobrzyńskiej. W przypadku Pomorza Gdańskie­

go dla okresu przed jego opanowaniem przez Zakon Krzyżacki w 1308 r. pierwszą pomocą służyć może przegląd duchowieństwa za­

konnego dokonany przez Kazimierza Dąbrowskiego 40 * oraz jego wy­

30

, w:

(przyp.

413) s. 235-289.

31

, Kraków 1997; T e n ż e ,

sce,

Kraków 1997.

32 J. K o w a l c z y k , P. S c z a n i e c k i ,

, w:

dia Katolicka

, t. 2, Lublin 1976 kol. 237-242; A. B o r k o w s k a ,

, kol. 256-258.

33 M. D a n i l u k ,

, t. 3, Lublin 1979 kol. 720-721;

M. D a n i l u k , Z. L e s z c z y ń s k i ,

, kol. 726-734.

34 M. D a n i l u k , J. D u c h n i e w s k i , M. J a c n i a c k a ,

że

, t. 4, Lublin 1983 kol. 1069-1084.

35

, w:

, t. 8, Wrocław 1991 s. 118-120.

36

, w:

(jak w przyp. 6) s. 271-298.

37

rys problematyki

, w: Derwich/Pobóg-Lenartowicz s. 127-142.

38

w., NP t. 43:1975 s. 2772.

39

,

„Ziemia Kujawska” t. 12:

1997 s. 53-80.

40

NP t. 34:1971 s. 117-130, tu s. 122-130.

10 MAREK DERWICH [6]

kazy opublikowane przez Andrzeja D. Dekańskiego 41. Dla okresu późniejszego wspomnijmy szkic Klausa Conrada 42 na temat polity­

ki Zakonu Krzyżackiego w stosunku do zlokalizowanych tutaj dóbr klasztornych. Studia Czesława Deptuły 43 ukazały rozwój instytucji kościelnych i klasztornych w Płocku w XII i początkach XIII w.

Zarys dziejów benedyktynów opracował Marek Derwich 44, który publikuje też wybór poświęconej im bibliografii 45. Na ukończeniu znajduje się redagowany przez Andrzeja M. Wyrwę monastikon cy­

sterski. Na razie dostępny jest katalog ich opactw w Wielkopolsce 46 oraz zarys dziejów na Pomorzu Gdańskim 47. Podstawową pomocą może służyć popularny katalog opactw cyststerskich przygotowany przez Jerzego Pietrusińskiego i Piotra Skubiszewskiego 48 oraz zarysy ich rozprzestrzeniania się i dziejów w Polsce autorstwa A. M. Wyrwy (cystersi) 49 i Kazimierza Bobowskiego (cysterki) 50. Dla XII-XIII w.

41

, bmrw (1993?).

42

, w:

, hrsg. v. U. A r ­ n o l d , Lüneburg 1985 s. 3-26.

43

w

RHu m t. 8:1959 z. 2 s. 94-106;

Te n ż e,

sy

, RHum t. 21:1973 z. 2 s. 43-90; T e n ż e ,

,

„Studia Płockie” t. 3:1974 s. 67-84.

44

qu'au début du XVIe siècle

, w:

, sous la dir. de J.-L. L e m a î t r e , M. D m i t r i e v , S. G o n - n e a u (Ecole pratique des hautes études, IVe Section, Sciences historiques et philologiques, V, Hautes études médiévales et modernes, 76), Genève 1996 s. 49-69; Derwich,

, rozdział 8.

45 Dzięki uprzejmości ojca Daniela Misonne, zob. „Bulletin d’Histoire Béné­

dictine” t. 12:1995 nr 8 i 9 s. 335-352 — bibliografia selektywna za lata 1980-1994. Następny wybór ukaże się

t. 13:1998.

46 A. M. Wy r w a ,

, „Cîteaux” t. 43:1992 s. 343-406.

47 K. B r u s k i,

,

sce w dziejach Pomorza

, „Studia Pelpińskie” 1987 s. 17-32.

48

, sous la dir. de J. P i e t r u s i ń s k i , Varsovie 1990.

49

, w:

(jak w przyp. 6) s. 323-333;

T e n ż e ,

, w:

s. 25-54; T e n ż e ,

, w:

s. 13-34.

50

, w:

wie, Zeszyty Historyczne

, t. 2, Częstochowa 1994 s. 29-34.

STAN I POTRZEBA BADAŃ MONASTYCYZMU 11 [7]

dysponujemy syntetycznym szkicem Jerzego Kłoczowskiego 51. Hele­

na Chłopocka 52 scharakteryzowała polską historiografię „cysterską”

ostatnich lat. Dzieje kartuzów zarysował Jerzy Kłoczowski53. Tylko na Pomorzu Zachodnim swoje nieliczne klasztory posiadali wilhel- mici i wiktoryni, przypomnieni ostatnio przez Edwarda Rymara 54 i M. Derwicha 55. Podstawowymi opracowaniami dziejów premonstra- tensów pozostaje stara praca Władysława Knapińskiego 56 oraz mo­

nastikon Norberta Backmunda 57. W 1998 r. ukaże się zarys ich śred­

niowiecznych dziejów wraz z katalogiem opactw pióra M. Derwicha 58 W problematykę dziejów państwa Zakonu Krzyżackiego w Pru­

sach wprowadzają materiały z cyklicznych konferencji „Ordines mi­

litares” 59 synteza Gerarda Labudy i Mariana Biskupa 60 oraz arty- 51

, „Cîteaux” t. 21:1970 s. 111-134.

52

skiej,

w:

s. 3-24.

53

, w:

, Grenoble 1986 s. 295-309 (przedruk w: T e n ż e ,

, jak w przyp. 6).

Zob. R. W i t k o w s k i ,

(„Analecta Cartusia- na”, 137) Salzburg 1997.

54

, „Przegląd Zachodniopomorski” t. 37:1993 z. 4 s. 127-132.

55 „

, NP t. 89:1998 s. 483-490.

56

, Warszawa 1884.

57

, t. 1-2, Berolini/Novi Ebo- raci 1983 s. 398-433 (wyd. 2 uzupełnione).

58

che und Gesellschaft

, w:

, hrsg. v. I. C r u s i u s (Veröf­

fentlichungen des Max-Planck-Instituts für Geschichte, Studien zur Germania Sacra), Göttingen, w druku.

59

red. Z. H. N o w a k , Toruń: I.

, 1983; II,

(red.

A. C z a c h o r o w s k i ) , 1984; III,

lichen Kultur

, 1985; IV,

den. Quellenkundliche Probleme und Forschungsmethoden

, 1987; V,

terorden zwischen geistlicher und weltlicher Macht im Mittelalter

, 1990; VI,

, 1991; VII,

, 1993; VIII,

, 1995. Zob. także

kon krzyżacki a społeczeństwo państwa w Prusach

, red. Z. H. N o w a k , Toruń 1995 et

(Studia Bo- russio-Baltica Torunensia Historiae Artium, II), red. M. W o ź n i a k , Toruń 1995.

60

12 MAREK DERWICH [8]

kuł Georga Schweigera 61. Podstawowe dane na temat życia zakon­

nego na tym obszarze zgromadzili Kaspar Elm 62 i Ireneusz Czar- ciński 63.

Ogólną orientację w dziejach Kościoła na Pomorzu Zachodnim umożliwia synteza Hellmutha Heydena 64 oraz (włącznie z Nową Mar­

chią) monografia Jurgena Petersohna 65. Ten ostatni omówił rozwój fundacji zakonnych do 1300 r. 66 Najgruntowniejszym opracowaniem życia zakonnego na Pomorzu Zachodnim pozostaje obszerny, dwuto­

mowy monastikon Hemanna Hoogewega 67. Krótki zarys rozwoju ży­

cia zakonnego na tych ziemiach opracował ostatnio Kazimierz Bobo­

wski 68 — trzeba go jednak porównywać z ustaleniami J. Petersohna.

Dzieje cystersów na tym ziemiach przedstawił Franz Winter 69, a w nowszej historiografii J. A llendorf70, W. Marzan 71, Helena Chło-

Państwo — Ideologia

, Gdańsk 1986. Zob. E. P o t k o w s k i ,

Warszawa 1995 (wyd. 2).

61

, w:

hrsg. v. T e n ż e, München 1994 s. 148-155 (bib­

liografia).

62

bau der Kirche von Livland,

w:

Atti del colloquio intrnazionale di storia ecclesiastica in occasione dell’VIII centenario della Chiesa in Livonia (1186-1986), Roma, 24-25 Giugno 1986,

Città del Vaticano 1989 s. 120-170.

63

w:

Zakon krzyżacki

(jak w przyp. 59) s. 111-115. Zob. też J. Ś l i w i ń s k i ,

lityka gospodarcza zakonu krzyżackiego w Prusach wobec zakonu cystersów w pierwszej pol. X IV w. (Zarys problemu),

Olsztyn 1982.

64

(Osteuropa u. d. dt. Osten, 3), t. 1, Köln 1957 (wyd. 2).

65

nisation

—

(Ostmitteleuropa in Vergangheit und Gegenwart, 17), Köln/Wien 1979. Zob. recenzję J. S t r z e l c z y k a ,

, ZH t. 47:1982 z. 1 s. 87-100.

66

s. 326-341, 498-506.

67

, t. 1-2, Stettin 1924-1925.

68

noines en Poméranie occidentale au Moyen  g e,

w:

ment

(Jak w przyp. 6) s. 299-312.

69

, t. 1-3, Gotha 1868-1871, Re­

prographischer Neudreuck Aalen 1966.

70 J. A l l e n d o r f ,

, „Cfteaux” t. 24:1973 s. 161-174.

71

, Leer 1981.

STAN I POTRZEBA BADAŃ MONASTYCYZMU

13

Pï

pocka i Winfrid Schich 72, a premonstratensów - Franz Winter 73 i Norbert Backmund 74.

W przypadku historii Śląska podstawowe dane zestawili Johann Heyne 75 i, do końca XIV w., Tadeusz Silnicki 76, a ostatnio Kazi­

mierz Dola 77 Brak jest natomiast syntezy dziejów zakonów na Ślą­

sku. Tbtejsze klasztory uwzględnia katalog zakonów czeskich autor­

stwa Josefa Svńtka 78, zawierający jednak w przypadku Śląska luki i nieścisłości. Syntetyczny artykuł Jerzego Rajmana 79 ułatwia orien­

tację w zakresie średniowiecznych dziejów życia zakonnego na Gór­

nym Śląsku.

Najpoważniejszym przedsięwzięciem poświęconym dziejom zako­

nów na Śląsku jest wydawany od 1980 r. Schlesisches Klosterbuch 80.

Z zakonów nas tu interesujących dotychczas opracowane zostały wszy­

stkie opactwa benedyktyńskie, cysterskie i premonstrateńskie oraz ka­

noników regularnych NMP na Piasku.

Dzieje benedyktynów śląskich posiadają syntetyczne zarysy autor­

stwa Heinricha Grugera 81, Ambrosiusa Rosę 82 oraz Marka Derwi- 72

, w:

Die Zisterzienser. Ordensleben zwischen Ideal und Wirklichkeit. Eine Ausstel­

lung des Landes

(Schriften des Rheinischen Museumsamtes, 10), Rheinland- Verlag: t. 1:

tember 1980

, t. 1, Bonn 1980 s. 93-104.

73

, Berlin 1895, Reprographischer Neu­

dreuck Aalen 1966.

74

(jak w przyp. 57) t. 1 s. 325-332.

75

den, Aktenstücken, älteren Chronisten und neueren Geschichtschreibern

, t. 1-3, Breslau 1860-1868.

76

War­

szawa 1953.

77

(Z dziejów kultury chrześcijań­

skiej na Śląsku, 9), Opole 1996.

78

„Sbornik archivnych pracf’ t. 20:1970 ćislo 2 s. 503-624.

79

, w: Derwich/Pobóg-Lenartowicz s. 65-71.

80 Zob. J. J. M e n z e l ,

, JbFWU t. 21:

1980 s. 74-83; H. G r ü g e r ,

buch”,

tamże, t. 24:1983 s. 339-346.

81

JbFWU t. 32:1991 s. 1-19.

82

„Schlesien” t. 25:1980 nr 3 s. 148-160.

14 MAREK DERWICH [10]

cha 83. H. Grüger 84 i Kazimierz Bobowski 85 opracowali zarysy dzie­

jów cystersów na Śląsku, a M. Derwich 86 zestawił katalog ich opactw.

W przypadku kanoników regularnych dysponujemy pożytecznym prze­

glądem badań pióra Anny Pobóg-Lenartowicz 87, a syntetyczny zarys ich dziejów opracował ostatnio Wojciech Mrozowicz 88 Losy trzech fundacji (Ślęża - Wrocław, Nowogródek Bobrzański i Żagań), które weszły w skład kongregacji z Arrouaise, dosyć pobieżnie opracował Ludo Mjlis 89, a ostatnio przypomniał Gérard Sivéry 90. Krótką synte­

zę dziejów premonstratensów śląskich opublikował Isfried H. Pichler 91.

III Rozwój badań nad monastycyzmem w Polsce

Środowiska kościelne Europy Zachodniej XVII-XVIII w. charak­

teryzowały się stosunkowo wysokim klimatem intelektualnym 92. Kon­

statacja ta dotyczy także (a może przede wszystkich) duchowieństwa zakonnego, wśród którego, z punktu widzenia rozwoju nauk histo­

rycznych, na czoło wysunęli się bollandyści 93 oraz benedyktyńska kon- 83

w:

k ą

. red. H. D z i u r la i K. B o b o w s k i (AUWr 1782),, Wrocław 1997 s. 38- -43. Zob. T e n ż e ,

„Śląski Labirynt Krajo­

znawczy” t. 3:1992 sv 23-39 oraz T e n ż e ,

, w:

,

, red. K. M a t w i j o w s k i , Sobótka, w druku.

84

JbFWU t. 23:1982 s. 84-145. Zob. T e n ż e ,

ASK t. 28:1970 s. 1-28.

85

, w:

(jak w przyp. 83) w druku.

86

w:

Mateńały z konferencji

, red. A. N i e d z i e l e n k o , Legnica 1995 s. 5-17.

87

w:

red. W. K o r ta (AUWr 1386, Historia 101) Wrocław 1992 s. 85-98.

88

sku,

w:

(jak w przyp. 83) w druku.

89

tion, de la fondation de l ’abbaye-mère (vers 1090) à la fin des chapitres an­

nuels (1471),

t. 1-2, Brugge 1969 s. 378-414. Zob. recenzję L. M a t u s i k , Sobótka t. 26:1971 s. 247-252.

90

w:

co-Polonais du Moyen A g e à nous jours. Relations, influences, images d ’un pays vu par l ’autre,

Paris 1985 s. 53-82

91

„Schlesien”

t. 29:1984 nr 1 s. 1-12.

92 B. N e v e u ,

Paris 1994.

93 Zob. J. D u b o i s , J.-L. L e m a î t r e ,

[11] STAN I POTRZEBA BADAŃ MONASTYCYZMU 15

eregacja Świętego Maura, tzw. mauryni 94. W tym ożywieniu udział wzięły także niektóre środowiska benedyktyńskie niemieckie i austria­

ckie 95, a nawet morawskie 96. Ich działalność na polu gromadzenia i opracowywania źródeł oraz wypracowywania nowoczesnych metod badawczych przeżywała wówczas prawdziwy rozkwit, kładąc podwali­

ny pod „nowoczesną” historiografię 97.

Niestety, prądy te w niewielkiej tylko mierze dotarły na ziemie ówczesnej Polski. W XVII w. działało tu zaledwie dwóch dużej kla­

sy historyków zakonnych, bożogrobowiec, Andrzej Samuel Nakiel- ski, nas tu nieinteresujący oraz benedyktyn z Tyńca, Stanisław Sczy- gielski. Ich tówrczość przeanalizował na tle ówczesnej historiografii Antoni Krawczyk 98. Natomiast wiek XVIII w tym zakresie niczym się nie wyróżnił

Poważne, w rozumieniu zastosowanego warsztatu badawczego i te­

matyki, badania nad dziejami monastycyzmu na ziemiach polskich pojawiają się dopiero w drugiej połowie XIX w. Stosunkowo mało popularne, długo nie wychodziły poza etap ustalania podstawowych

phie médiévale,

Préface de J. Van der Straeten, Paris 1993 s. 46 n.

94 O ich wkładzie w rozwój histprii zob. ostatnio D. O. H u rei ,

„Revue Mabilon” t. 5(66): 1994 s. 265-270; T e n - ż e,

w:

ed. I. B a c k us, Leiden/New York/Köln 1997 s. 1009-1038.

95 Zob. np. F. Q u a r t a l ,

lichen Wissenscgaftsbetńeb im Jahrhundert von der Säkularisation,

„Blätter für württembergische Kirchengeschichte” t. 86: 1986 s. 320-355; E. J. B a u e r ,

„Rottenburger Jahrbuch für Kirchengeschichte” t. 9:1990 s. 85-118.

96 M. R u f,

w:

hrsg. von J. H o f m a n n , im Auftrag der Abteien Bfevnov und Braunau in Rohr (Studien und Mitteilun­

gen zur Geschichte des Benedictiner-Ordens und seiner Zweige, Ergänzugsband, 33), St. Ottilien 1993 s. 591-610.

97 S. H i 1 p i s c h,

w:

hrsg. von T. B ö g l e r , Maria Lach 1961 s. 15-23. Zob. Derwich,

§ 38.

98

skim piśmiennictwie historycznym XVII w.,

Lubin 1994, o Sczygielskim (w li­

teraturze nazywanym też Szczygielskim, jednakże forma „Sczygielski” wystę­

puje na kartach tytułowych jego dzieł) zob. s. 8-9, 14—15, 86, 127 n., 144- -147, 236-240, 267-277, 353-364, 416-424. Zob. także W. K ę t r z y ń s k i ,

PNL R. 2: 1874 s. 47-56, 135-144.

99 Derwich,

s. 123-126.

MAREK DERWICH

16 [12]

faktów oraz formułowania kwestionariusza badawczego; do dziś zresz­

tą nie został on zakończony.

1 Monografie „opisowe”

W całym okresie, jednakże w największym nasileniu w drugiej po­

łowie XIX i w początkach XX w., spotykamy monografie poszcze­

gólnych klasztorów lub zakonów, które nazwać można „opisowymi”.

Ich autorzy poprzestawali na zebraniu (nieraz bardzo drobiazgowym) i omówieniu (często mało krytycznie) materiału źródłowego. Nieprze­

mijające znaczenie niektórych starszych tego typu opracowań wyni­

ka stąd, iż wiele z wykorzystywanych w nich (i zazwyczaj streszczo­

nych) źródeł nie zachowało się. Wśród wyróżniających się prac tego typu wymienić można m. in. monografie autorstwa Antoniego Z.

Helcia 10°, Józefa Gackiego 101, Władysława Knapińskiego 102, Wła­

dysława Mąkowskiego 103 oraz syntezę dziejów zakonnych pióra An­

toniego Małeckiego 104.

2 Szkoła „dyplomatyczna”

Od drugiej połowy XIX w. uwagę badaczy przyciągały przede wszy­

stkim najdawniejsze dokumenty najstarszych opactw. Są to bowiem równocześnie, szczególnie w przypadku benedyktynów oraz pierwszych opactw cystersów i kanoników regularnych, pierwsze dokumenty pol­

skie, pozwalające poznać organizację państwa wczesnośredniowiecz­

nego. Na dodatek, są one niemal bez wyjątku późnymi (na ogół z XIII w.) falsyfikatami, sporządzonymi na podstawie wcześniejszych, zaginionych akt oraz not prowadzonych w poszczególnych opactwach.

100

na krakowskiego

(Roczniki Towarzystwa Naukowego w Krakowie, Oddział Sztuk i Archeologii, 1/2), Kraków 1852.

101

Radom 1872; T e n ż e ,

Warszawa 1873.

102 Jak w przyp. 56.

103

, w: A. J. N o ­ w o w i e j s k i ,

światowej, poprawiona i uzupełniona w roku 1930,

wyd. 2, Płock 1930 s. 539- -554; T e n ż e ,

konu premonstrateńskiego za murami miasta w Płocku, tamże

, s. 588-599 (w wy­

daniu pierwszym z 1917 r. tych tekstów nie było).

104

w: T e n ż e , Z

teratury Pisma pomniejsze

, Lwów/Petersburg 1896 s. 276-370.

STAN I POTRZEBA BADAN MONASTYCYZMU 17 [13]

Badania nad nimi okazywały się zatem, poza całą atrakcyjnością dla szkoły pozytywistycznej, także niezbędne dla podejmowanych w tym okresie wielkich przedsięwzięć edytorskich oraz badań nad dziejami wczesnośredniowiecznej Polski. Kwestie „monastyczne” schodziły w tym kontekście na dalszy plan - były to przede wszystkim erudy- cyjne badania dyplomatyczne. Zofia Kozłowska-Budkowa 105 wyczer­

pująco omówiła stan badań w tym zakresie do połowy lat trzydzies­

tych XX w.

Ten kierunek badań, który umownie nazwać można szkołą „dyplo­

matyczną”, położył trwałe podwaliny pod dalsze studia, zresztą nie tyl­

ko nad problematyką zakonną. Okazał się on również bardzo płodny, popularny i zarazem aktualny, stąd też kontynuowany jest do chwili obecnej. Z niego to rozwinęły się m. in. takie kierunki omawiane dalej, jak monografia „uposażeniowa” oraz badania nad skryptoriami.

Rozpoczęło się od znanej polemiki między Antonim Helclem 106 i Augustem Bielowskim 107 nad datacją tzw. dokumentu fundacyjne­

go dla opactwa benedyktynów z Mogilna rzekomo z 1065 r. (ok.

1146 r.). Do tego sporu oraz bogatego wachlarza kwestii natury po­

litycznej, kościelnej, ekonomicznej i administracyjnej związanych z tym dokumentem wracano później wielokrotnie, a w dyskusji głos zabierali najwybitniejsi historycy, wśród nich Karol Potkański108, Stanisław Arnold 109 1 1 0 1 1 1 , Mieczysław Niwiński no, Mieczysław Gębaro- wicz i n , a po 1945 r. m. in. Brygida Kiirbis 112, Józef Płocha 113 i

105

, z.

ku XII,

Kraków 1937.

106

toru Benedyktynów w Mogilnie

, „Biblioteka Ossolińskich” Poczet Nowy t. 6:

1865 s. 323-380 (i odbitka, Lwów 1865).

107

daniach klasztoru Benedyktynów w Mogilnie przez...,

„Biblioteka Ossolińskich”

Poczet Nowy t. 7:1865 s. 308-340.

108

w:

red. E B u j a k , t. 2, Kraków 1924 s. 166-208. Zob. przyp. 152.

109

„Rocz­

nik Towarzystwa Naukowego w Płocku” t. 1:1925 s. 3-24, przedruk w: T e n ­ że, Z

Warszawa 1968 s. 199-231.

110 KH t. 43:1929 s. 419-430.

111

w:

nisława Zakrzewskiego,

Lwów 1934 s. 112-174.

112

StŹr t. 13:1967 s. 27-61, przedruk w: T aż,

Poznań 1994 s. 37-82.

113 Jak w przyp. 280.

18 MAREK DERWICH [14]

Gerard Labuda 114 — i wcale nie została ona zakończona 115. Do­

dać trzeba, że ma ona podstawowe znaczenie nie tylko dla pozna­

nia początkowych dziejów opactwa w Mogilnie, ale i w Płocku.

Przygotowania Wojciecha Kętrzyńskiego do edycji zbioru dokumen­

tów opactwa w Tyńcu 116 przyniosły jego hiperkrytyczne studia nad ich autentycznością 117, szybko w znacznej części podważone przez Franciszka Piekosińskiego 118, a ostatnio także przez Franciszka Siko­

rę 119. Najwięcej zainteresowania wśród dokumentów tynieckich wzbu­

dził najstarszy, tzw. dokument kardynała Idziego z Tusculum (ok.

1124 r.), który otrzymał wzorowe opracowanie Fryderyka Pappće 120 oraz krytyczne studia Wojciecha Kętrzyńskiego 121, Franciszka Pie­

kosińskiego 122, Karola Maleczyńskiego 123, a ostatnio m. in. Anto­

niego Gąśiorowskiego 124, Marka Derwicha 125 i, przede wszystkim, Gerarda Labudy 126.

Mniejsze znaczenie miała dyskusja nad przywilejem dla opactwa benedyktynów na Ołbinie we Wrocławiu, podsumowana ostatnio przez

114

, w:

(jak w przyp. 315), z. 1 Warszawa 1978 s. 21-59.

115 Ostatnio J. Z. G a c z y ń s k i,

„Zapiski Ciechanowskie” 1983 s. 5-43; M. D u 1 i n i c z,

sza Płockiego w X I wieku,

w:

(Spotkania Bytomskie, 1), Wrocław 1993 s. 47-61 — rec. E. K o w a l c z y k , KHKM t. 62:1994 s. 373-380.

116

=

wyd. W K ę t r z y ń s k i i S. S m o l k a , Lwów 1875.

117

oraz T e n ż e ,

, PNL R. 2:1874 t. 1 s. 161-187.

118 „Przegląd Krytyczny” t. 2:1876 s. 404-421.

119

, ZH t. 50:1985 z. 3 s. 149-176.

120

, RAUWHF t. 23 Kraków 1888 s. 268-312.

121

cu

, PNL R. 2:1874 t. 1 s. 81-97; T e n ż e ,

,

R. 17:1889 s. 316330, 400-419.

122

, KH t. 3:1889 s. 49-74.

123

, „Collectanea Theologica” A. 17:1936 s. 339-365.

124

, w:

, t. 6, Wrocław 1977 s. 239-240.

125

, KH t. 95:1988 z. 2 s. 3-24, tu s. 9-14.

126

, StŹr t. 35:1994 s. 23-62.

[15] STAN I POTRZEBA BADAŃ MONASTYCYZMU 19

Adama Żurka 127, w której badacze polsce wzięli stosunkowo nie­

wielki udział. Z mniej znanych prac poświęconych najstarszym do­

kumentom benedyktyńskim warto przywołać studia Eugeniusza Wiś­

niowskiego i28 nad pierwszym znanym przywilejem dla opactwa czar­

nych mnichów w Siechowie z 1252 r. oraz Bolesława Ulanowskie- go i29 nad jednym z pierwszych zachowanych przywilejów prepozy- tury benedyktyńskiej w Jeżowie.

Mniejsze zainteresowanie wzbudziły X II- i XIII-wieczne dokumen­

ty cysterskie, badane przede wszystkim przez Wojciecha Kętrzyńskie­

go 130 1 3 1 oraz, w przypadku przywilejów opactwa w Jędrzejowie, przez Antoniego Małeckiego B1, Władysława Semkowicza 132 a niedawno Józefa Dobosza 133 W tym zakresie renesans zainteresowania przy­

niosły ostatnie lata, znaczone m. in. studiami J. Dobosza nie tylko nad najstarszymi dokumentami opactwa w Jędrzejowie, ale i w Łek­

nie 134 1 3 5 oraz Sulejowie B5, Gerarda Labudy 136, Józefa Sporsa 137 i Klemensa Burskiego 138 nad przywilejami opactwa w Oliwie oraz Ed­

warda Rymara nad dokumentem z 1306 r. dla opactwa w Bukowie 139 * 127

, Wrocław 1996 s. 20-21.

128

StŹr t. 4*1959 s. 57-72.

129

, RAUWHF t. 17, Kraków 1884 s. 64-91.

130

, PNL R. 8: 1890 s. 865- 873; T e n ż e ,

RAUWHF t. 26, Kraków 1891 s. 200-320 (i odbitka, Kraków 1891).

131

, KH t. 18:1904 s. 1-17, 411-480.

132Nieznane nadania na rzecz opactwa jędrzejowskiego z XII w.,

KH t. 24*

1910 s. 66-97.

133Proces fundacyjny

(jak w przyp. 229); T e n ż e ,

katy cysterskie z Sulejowa i Jędrzejowa

-

w: Pobóg-Lenartowicz/Derwich s. 225-238.

134

w:

red. A. M. Wy r w a , t. 1, Poznań 1989 s. 53-83.

135 Zob. przyp. 229 oraz T e n ż e ,

(jak w przyp. 133).

136 Ze studiów nad najstarszymi dokumentami Pomorza Gdańskiego, ZH

t. 18:1952 s. 105-155, tu s. 113-135. Zob. K. J a s i ń s k i ,

starszych dokumentach Pomorza Gdańskiego. Na marginesie...,

StŹr t. 2:1958 s. 147-153, tu s. 150-151.

137

StŹr t. 22:1977 s. 111-124.

138

„Zeszyty Naukowe Wydz. Humań. Uniwersytetu Gdańskiego, Historia” z. 15 Gdańsk 1985 s. 5-20.

139

SŹr t. 32-33:1990 s. 189-196.

20 MAREK DERWICH [16]

Badania Elżbiety Kowalskiej 140, Józefa Dobosza 141 i Jarosława Wenty 142 przyniosły nowe dane dotyczące przywilejów opactwa ka­

noników regularnych w Trzemesznie z 1145 i 1146 r. Anna Pobóg- -Lenartowicz 143 podsumowała dyskusję nad najstarszymi dokumen­

tami opactwa na Piasku we Wrocławiu. Wspomnijmy jeszcze stu­

dium Gerarda Labudy 144 nad przywilejem fundacyjnym Mściwoja I dla klasztoru premonstratensek w Żukowie.

3 Szkoła „dyplomatyczno-gospodarcza”

Stopniowo główny kierunek badań ewoluował ze studiów przede wszystkim dyplomatycznych w kierunku badań dyplomatyczno-gospo- darczych i osadniczych. Dobrym przykładem jest tu rozprawa Adolfa Hirschberga (Józefa Sieradzkiego), ucznia Franciszka Bujaka 145, twór­

cy polskiej szkoły badań nad osadnictwem, któremu znany nam już dokument tzw. Idziego dla opactwa w Tyńcu posłużył jako źródło do badań typowo osadniczych 146. Studia Romana Gródeckiego 147 oraz znana polemika między nim a Kazimierzem Tymienieckim 148, 140

meszna w dniu 2 marca 1146 roku,

w:

t. 1, Gniezno 1984 s. 27-47.

141

ków regidamych w Trzemesznie,

w:

t.

4, Gniezno 1995 s. 87-106.

142

, RH t. 53:1987 s. 101-114.

143 Zob. przyp. 187 oraz T aż,

Sobótka t. 48:1993 s. 341-350.

144Najstarsze

(jak w przyp. 136) s. 106-113 i uwagi K. J a s i ń s k i e g o ,

ka

(jak w przyp. 136) s. 147-148.

145 Zob. jego

, cz. 1, RAUWHF t. 47, Kraków 1905 s. 172-428 oraz F. B u j a k ,

, Przedmowa, komen­

tarze, przypisy i ogólna redakcja naukowa H. M a d u r o w i c z - U r b a ń s k a , t. 1-2, Warszwa 1976, z bibliografią.

146 A. H i r s c h b e r g ,

czątkach jego istnienia

, Lwów 1925 i rec. F. B u j a k , KH t. 39:1925 s. 85-94.

147

sce XII w.

, KH t. 26:1912 s. 433-475; t. 27:1913 s. 1-66.

148 K Ty m i e n i e c k i,

nie klasztoru Joannitów, na tle osadnictwa dorzecza dolnej Nidy. Studyum z dzie­

jó w gospodarczych XII w.,

RAUWHF t. 55, Kraków 1912 s. 335-425; R. G r ó ­ d e c k i ,

mieniecki: Majętność...,

KH t. 29:1915 s. 257-294.

STAN I POTRZEBA BADAŃ MONASTYCYZMU 21 [17]

a zwłaszcza badania i zainteresowania tego ostatniego 149, wywarły przemożny wpływ na ukształowanie się nowego kierunku badań.

Podwaliny dały studia Bolesława Ulanowskiego nad początkami i uposażeniem opactw w Strzelnie 150, a zwłaszcza w Staniątkach 151.

W 1902 r. ukazały się dwie do dziś klasyczne rozprawy tego nurtu

— Karola Potkańskiego nad hipotetycznym opactwem benedyktynów w Łęczycy 152 oraz Stanisława Zakrzewkiego nad opactwem cyster­

sów w Szczyrzycu 153 i nadaniami dla cystersa Chrystiana 154, a nie­

co później studia Henryka Likowskiego nad opactwami cysterek w Owińskach 155 i, znane tylko ze streszczenia, w Ołoboku 156.

Schemat ten starał się poszerzyć Roman Gródecki 157 w swojej monografii opactwa premonstratensów w Busku, który dużo miejsca poświęcił zagadnieniom życia wewnętrznego oraz reformom XV w.

Tropem tym podążył m. in. Józef Nowacki 158 w swojej syntezie dzie­

jów opactwa cystersów w Szpetalu. Jeszcze autor kolejnej ważnej rozprawy tego kierunku, Mieczysław Niwiński 159 * badając opactwo

149 K. T y m i e n i e c k i , Z

ku XIII

, w:

, t. 2, Lwów 1925 s.

619-639; T e n ż e ,

kich z lat 1203, 1204 i 1208

, w:

leuszowa ku uczczeniu 40-leniej pracy naukowej Ludwika Krzywickiego

, War­

szawa 1925 s. 319-342; T e n ż e , Z

sku w XIII w.,

w:

, t. 4, Poznań 1927 s. 235-297.

150

, w:

t. 4, Kraków 1888 s. 144-148.

151

RAUWHF t. 28 Kraków 1892 s. 1-131.

152

RAUWHF t. 43, Kraków 1902 s. 81-180.

153

czynek do dziejów osadnictwa na Podhalu

, RAUWHF t. 41, Kraków 1902 s. 1-75. Zob. S. K r z y ż a n o w s k i ,

KH t. 18:1904 s. 193-209.

154

, RAUWHF t. 42, Kraków 1902 s. 237-332.

155

Poznań 1924.

156

„Spra­

wozdania z czynności i posiedzeń PAN” t. 26:1921 nr 7 s. 5-9.

157

RA­

UW HF t. 57, Kraków 1913 s. 1-93.

158

(Stu­

dia Gnesnensia, 9), Gniezno 1934.

159

RAUWHF t. 68, Kraków 1930 s. 1-164.