Ni 45 ( 1327 ). W a r s z a w a , d n ia 10 lis to p a d a 1907 r. T o m X XV I
T Y G O D N I K P O P U L A R N Y , P O Ś W I Ę C O N Y N A U K O M P R Z Y R O D N I C Z Y M
PRENUMERATA „WSZECHŚWIATA".
W W arszawie:
ro c z n ie rb . 8,
k w a r ta ln ie r b .2.
Z przesyłką p ocztow ą
ro c z n ie rb .10,
p ó tr. r b .5.
R e d a k to r „ W s z e c h ś w ia ta " p rz y jm u je ze s p ra w a m i re d a k c y jn e m i co d z ie n n ie o d g o d z in y 6 d o 8 w ie c z o re m w lo k a lu red ak cy i.
A d re s R e d a k c y i : K R U C Z A Jvfó. 32. T e le fo n u 83-14.
PRENUMEROWAĆ MOŻNA:
W R e d a k c y i „ W s z e c h ś w ia ta " i w e w s z y s tk ic h k s ię g a r n ia c h w k r a ju i z a g ra n ic ą .
UZĘ BI ENIE H O M O K R A P I N E N S I S I J E G O Z N A C Z E N I E DLA S Y S T E
M AT Y K I H O M I N I D Ó W .
Z ę b y , z n a le z io n e w ra z z innem i s z c z ą t
kam i lu d z k ie m i w K ra p in ie , b y ły p r z e d m iotem k ilk a k ro tn y c h b a d a ń G o rja n o v ić - K ra m b e rg e ra ; n a d to i D e - T e r r a p o ś w ię c ił im s p e c y a ln ą ro z p ra w ę . O b e c n ie dr.
A dloff z K ró le w c a , z b a d a w s z y 85 z ę b ó w , i u ła m e k sz c z ę k i g ó rn e j z e z n a le z is k a z K ra p in y , o g ło s ił w y n ik s w y c h o b se r- w acyj w je d n y m z o s ta tn ic h z e sz y tó w
„ Z e itsc h rift f. M o rp h o l. u n d A n th ro p o l.” . W r o z p ra w c e te j a u to r r o z p a tr u je w ła ś ciw ości b u d o w y r z e c z o n y c h z ę b ó w i w y p o w ia d a n o w y , c ie k a w y p o g lą d w k w e s- tyi z n a c z e n ia ty c h w ła ś n ie z n a m io n .
J a k w ia d o m o , s ta n o w is k o H o m o p rim i- g e n iu s w s y s te m a ty c e H o m in id ó w je s t, ja k d o tą d , k w e s ty ą s p o rn ą . G . S c h w a lb e , p ie rw o tn ie , b y ł w y ra z ic ie le m p o g lą d u , że r a s a S p y - n e a n d e r ta ls k a j e s t ty lk o g a łę z ią r o d u lu d z k ie g o , a n a d to g a łę z ią ślep ą, k tó ra w y g a s ła ju ż w s ta rs z e m d y lu w iu m ; w n a s tę p s tw ie je d n a k z m o d y fik o w a ł o ty le s w ó j p o g lą d , że u z n a ł m o żliw o ść
ro z w o jo w ą od H o m o p rim ig e n iu s d o H o m o sa p ie n s. G o rą c y m z w o le n n ik ie m te g o w ł a śn ie p o g lą d u j e s t G o rja n o v ić -K ra m b e rg e r.
P rz e c iw n ie , w e d łu g te o ry i K o llm a n n a , H o m o p rim ig e n iu s n ie s ta n o w i b y n a jm n ie f an i o d rę b n e g o g a tu n k u lu d z k ie g o , anj p r a - r a s y lu d z k ie j, — lecz j e s t ty lk o b o c z n ą g a łę z ią ro d u lu d z k ie g o , k tó r a o d d z ie liła się o d H o m o s a p ie n s i ro z w in ę ła się w s p e c y a ln y m , s o b ie w ła ś c iw y m k ie ru n k u , o d s u w a ją c się c o ra z b a rd z ie j od p n ia ro d o w e g o .
P o g lą d A d lo ffa n a tę k w e s ty ę z b liża się do p ie rw o tn e g o p o g lą d u S c h w a lb e g o z a z n a c z y ć tu je d n a k n a le ż y , że A dlof;
w y p ro w a d z a w n io sk i, d o ty c z ą c e ty lk o c z ło w ie k a z K ra p in y , g d y ż m ó g ł z b a d a ć je d y n ie u z ę b ie n ie tam z n a le z io n y c h s z c z ą t
k ó w . N a p o d s ta w ie ty c h o b s e rw a c y j A d lo ff p rz e c z y , b y H o m o K ra p in e n s is m ógł b y ć u w a ż a n y ty lk o za o d m ian ę H o m o s a p ie n s i sąd zi: „że ta k z n a c z n e ró ż n ic e u z ę b ie n ia p o z w a la ją n a jz u p e łn ie j z a lic z y ć g o d o o d rę b n e g o g a tu n k u " , — a n a d to , że c h a r a k te r ty c h ró ż n ic ś w ia d c z y w y m o w n ie , iż „H o m o s a p ie n s nie m ó g ł się ro z w in ą ć z H o m o K ra p in e n s is " .—
W p r a w d z ie , — m ów i A d loff, — z w r a
ca ją c u w a g ę n a w ie lk ie o k r e s y c z a s u ,
z ro z u m ie ć m o ż e m y w y tw o rz e n ie się zm ian,
W S Z E C H Ś W IA T
N ° 45n a w e t b a rd z o z n a c z n y c h ; le c z z a s ta n o w ić nas m u si fak t, ż e u z ę b ie n ie c z ło w ie k a z K ra p in y j e s t b a rd z ie j z r ó ż n ic o w a n e , t. j. d a le j p o s u n ię te n a d r o d z e ro z w o ju s p e c y a ln e g o , n iż u z ę b ie n ie c z ło w ie k a s p ó ł- c z e sn e g o , a w ta k im ra z ie , c h c ą c u w a ż a ć H o m o K r a p in e n s is z a p r z o d k a H o m o s a p ie n s, m u s ie lib y ś m y z g o d z ić się z a ra z e m n a is tn ie n ie u p o to m k ó w u z ę b ie n ia z n a c z n ie p ie r w o tn ie js z e g o , n iż u ic h o d le g ły c h p rz o d k ó w . W y ż s z y s to p ie ń z r ó ż n ic o w a n ia się z ę b ó w u c z ło w ie k a z K r a p in y u ja w n ia się, — z d a n ie m A d lo ffa , — z a r ó w n o w z ę b a c h s ie c z n y c h , j a k w trz o n o w y c h . W z ę b a c h s ie c z n y c h z n a m ie n ie m ta k ie j s p e c y a - liz a c y i s ą n ie ty le z n a c z n e r o z m ia r y g u z k a ję z y k o w e g o (tu b e rc u l. lin g u a le ), ile c h a
r a k te r j e g o b u d o w y ; r o z m ia r y b o w ie m g u z k a te g o m o g ły , w m ia rę o s ła b ie n ia c z y n n o ś c i żu c ia , u le d z z n a c z n e j re d u k c y i, n a to m ia s t je g o s u b te ln a , z ło ż o n a b u d o w a , je g o p o d z ia ł n a k ilk a m n ie js z y c h g u z k ó w o p o w ie rz c h n i p o p r z e r z y n a n e j b ró z d k a m i p o d łu ż n e m i, — są , w e d łu g A d lo ffa , w y ra z e m s p e c y a ln e g o w y r ó ż n ic o w a n ia się, z u p e łn ie o b c e g o d la H o m o s a p ie n s . W p r a w d z ie z ę b y sie c z n e g o r y la p o s ia d a ją ró w n ie p o tę ż n ie ro z w in ię te g u z k i ję z y k o w e , le c z b u d o w a ich j e s t z n a c z n ie p ro s ts z a i p ie rw o tn ie js z a . A d lo ff p r z y p u sz c z a , że b a d a n ia p o r ó w n a w c z e , ja k ie m a z a m ia r p rz e p r o w a d z ić w n a jb liż sz e j p rz y s z ło ś c i n a d u z ę b ie n ie m r a s n iż s z y c h , r z u c ą b y ć m o że ś w ia tło n a tę k w e s ty ę .
O ile o d rę b n o ś ć ro z w o jo w a s ie k a c z y u H o m o K ra p in e n s is i H o m o s a p ie n s n ie j e s t je szc ze d o s ta te c z n ie u g r u n to w a n a , o ty le , z d a n ie m A d lo ffa , rz e c z s ię m a z u p e łn ie in acz ej w z a k re s ie z ę b ó w tr z o n o w y c h . P o d o b n ie j a k w s z y s tk ie A n tr o - p o id y , ta k sa m o i c z ło w ie k s p ó łc z e s n y p o s ia d a n o rm a ln ie z ę b y tr z o n o w e (d o ln e ) o 4 — 5 s ę c z k a c h , z k tó ry c h 2 z n a jd u ją się n a s tr o n ie w e w n ę tr z n e j, a 2 — re - s p e c tiv e 3 — n a s tr o n ie z e w n ę trz n e j.
W e d łu g b a d a ń Z u c k e r k a n d la n a jc z ę ś c ie j, g d y ż u 5 0 ° j 0 o s o b n ik ó w , s p o ty k a s ię n a s tę p u ją c a k o rn b in a c y a : I trz o n o w y p o s ia d a 5 s ę c z k ó w , II i III — p o 4 sę c z k i;
u 81 °|0 o s o b n ik ó w z a ró w n o I j a k II I i z ą b trz o n o w y p o s ia d a ją p o 5 s ę c z k ó w ; w r e s z cie u 1 2 ° j 0 o s o b n ik ó w w s z y s tk ie tr z y z ę b y
trz o n o w e s ą p ię c io s ę c z k o w e . T a k więc w y s tę p o w a n ie s z c z ę k , w k tó ry c h w s z y s t
kie tr z y z ę b y trz o n o w e p o s ia d a ją po 5 s ę c z k ó w n ie j e s t z ja w is k ie m w y jątk o w o rz ą d k ie m . N a d to ty p ó w 5 g u zk o w y z ę b ó w tr z o n o w y c h z a z n a c z y s ię w sto p
n iu je s z c z e siln ie jsz y m , je ś li p r z e p r o w a d z im y o b lic z e n ia p r o c e n to w e w y łączn ie ty lk o w ś r ó d r a s n iż s z y c h . M ianow icie b a d a n ia D e - T e r r a n a d A u s tr a lc z 3?kami w y k a z a ły , ż e II z ą b tr z o n o w y , n ajczęściej u le g a ją c y w a h a n io m p o d ty m w zględem , u 73°j0 o s o b n ik ó w p o s ia d a 5 sęczków , cz y li że tu 5 -sę c z k o w y ty p m a olbrzym ią p r z e w a g ę . W ta k im ra z ie , — mówi A d lo ff, — n a le ż a ło b y się s p o d z ie w a ć , że u z ę b ie n ie c z ło w ie k a z K ra p in y , jako p r z o d k a c z ło w ie k a s p ó łc z e s n e g o , w yk aże n ie w ą tp liw ie ty p 5 -sę c z k o w y z ę b ó w trzo n o w y c h . D z ie je się tu je d n a k inaczej:
z n a c z n a ilo ść z ę b ó w p o s ia d a ty lk o 4 g u zk i, a z a ś u ty c h , u k tó r y c h ich liczba w y n o s i .5, — g u z e k trz e c i ze w n ętrz n y je s t z a z w y c z a j siln ie z r e d u k o w a n y ; w re sz c ie u w ie lu z ę b ó w , z d a je się, że u 111 trz o n o w y c h g u z k i u le g ły ta k ie m u roz
d r o b n ie n iu n a lic z n e m n ie jsz e w yd at- n o śc i, że n ie p o d o b n a o z n a c z y ć ich liczby i k o n tu r k o ro n y w y d a je s ię p o p ro stu o k r ą g ły . W o g ó le k s z ta łt k o r o n ty c h zę
b ó w j e s t ra c z e j o k r ą g ły , n iż c z w o ro k ą tn y , j a k to w id z im y u c z ło w ie k a s p ó łc z e s n e g o . J e s z c z e b a rd z ie j z n a m ie n n a j e s t b u d o w a k o rz e n i z ę b ó w trz o n o w y c h z K ra p in y ; m ia n o w ic ie , z a r ó w n o w s z c z ę c e górnej, j a k w d o ln e j, k o rz e n ie te w y k a z u ją w y b itn ą s k ło n n o ś ć do z r a s t a n i a się . Z po ś ró d 23 tr z o n o w y c h g ó rn y c h , a w tej lic z b ie 13 I-y ch , d w a ty lk o p o s ia d a ją po t r z y k o rz e n ie , a z p o ś ró d 24 trz o n o w y c h d o ln y c h z a le d w ie p ię ć p o s ia d a p o d w a z u p e łn ie ro z d z ie lo n e k o rz e n ie . T a k silna r e d u k c y a k o rz e n i n ie s p o ty k a s ię n a w e t u s p ó łc z e s n y c h e u ro p e jc z y k ó w ; d la z ę b a I tr z o n o w e g o z a ró w n o w g ó rn e j ja k w d o l
n ej s z c z ę c e z le w a n ie s ię k o rz e n i je st tu
p rz y p a d k ie m b a r d z o rz a d k im , dla H-go
a sz c z e g ó ln ie j I ll- g o trz o n o w e g o szczęki
g ó rn e j z d a r z a s ię to c z ę śc ie j, n a to m ia s t
d la II i I ii- g o trz o n o w e g o s z c z ę k i dolnej
k o r z e n ie w o ln e w y s tę p u ją z n ó w d a le k o
c z ę ś c ie j, a n iż e li z r o ś n ię te . P rz y te m u c z ło
NS 45 W S Z E C H Ś W IA T 707
w ieka s p ó łc z e s n e g o z r a s ta n ie się k o rz e n i jest z a w sz e , z d a n ie m A d lo ffa , o z n a k ą p ro cesó w re d u k c y jn y c h , k tó r e u z e w n ę tr z niają się z a z w y c z a j r ó w n ie ż i w b u d o w ie korony. P rz e c iw n ie , u c z ło w ie k a z K ra - piny z ja w isk a te z d a ją się n ie b y ć p o w iązane ze so b ą , g d y ż n a w e t z ę b y o n a d zw yczaj siln ej b u d o w ie p o s ia d a ją je d e n tylko z r o ś n ię ty k o rz e ń .
Z d a n ie m A d lo ffa, p o w y ż s z e w ła śc iw o ś c i uzębienia H o m o K ra p in e n s is są n ie w ą t
pliw ym d o w o d e m , że, w p o ró w n a n iu z u z ę bieniem H o m o s a p ie n s , z a s z ło tu z n a c z nie s iln ie jsz e w y ró ż n ic o w a n ie o d ty p u z a sad n icze g o , czyli z n a c z n ie d alej p o s u nięty ro z w ó j s p e c y a ln y . N ie m o g ło tu być c ią g ło śc i ro z w o jo w e j o d H o m o K r a pinensis do H o m o s a p ie n s , a s tą d p i e r w szy z n ic h n ie m oże b y ć u w a ż a n y za przodka w p ro s te j lin ii d ru g ie g o . C o doty czę z n a c z n e j ilo ści b ró z d s z k liw o wych, k tó ry c h o b e c n o ść n a z ę b a c h tr z o now ych z K ra p in y u w a ż a n a j e s t za o b ja w p ry m ity w n y , to A d lo ff n ie p r z y w ią z u je I do n ich z b y tn ie j w a g i z te g o w z g lę d u , że w y s tę p u ją o n e p rz e w a ż n ie n a z ę b a c h n ie z u p e łn ie je s z c z e ro z w in ię ty c h , a k tó re po o sią g n ię c iu k o m p le tn e g o ro z w o ju i p o w y rż n ię c iu się, b y ć m oże u ja w n iły b y tę cechę w s to p n iu z n a c z n ie z m o d y fik o w a nym. W s z a k i u c z ło w ie k a s p ó łc z e s n e g o zęb y trz o n o w e , k tó r e z a le d w o w y rż n ę ły się, p o s ia d a ją w ię k s z ą ilo ść b ró z d sz k li
w ow ych n iż ta k ie , k tó r e ju ż b y ły w u ż y ciu i p rz y p u s z c z a ć n a le ż y , ż e i tu ta k ż e w z ę b a c h n ie z u p e łn ie je s z c z e ro z w in ię ty ch w ła ś c iw o ś ć ta u ja w n iła b y się w s to p niu je s z c z e siln ie jsz y m . C ie k a w y je st w k a ż d y m r a z ie fa k t, ż e o b a z ę b y tr z o n o w e z e z b a d a n e g o p rz e z A d lo ffa u ła m k a szc zęk i g ó rn e j, k tó r e j a k to w id a ć , p rz e z czas n ie d łu g i z a le d w ie p o z o s ta w a ły w u ż y ciu, p o s ia d a ją p o w ie r z c h n ię g ó r n ą z u p ełn ie g ła d k ą , b e z ś la d u b ró z d s z k li
w o w y c h . O b ja w te n , z d a n ie m A dloffa, b y łb y ró w n ie ż ty lk o w y ra z e m s iln e g o z ró ż n ic o w a n ia .
Z d a n ie m m o jem p o g lą d A d lo ffa n a s ta n o w isk o H o m o K r a p in e n s is j e s t z b y t p o s p ie s z n y i n ie d o ś ć u g r u n to w a n y . P r z e d e w sz y s tk ie m , co d o g u z k ó w ję z y k o w y c h na z ę b a c h s ie c z n y c h , A d lo ff n ie s łu s z n ie
o d rz u c a m o żliw o ść u p ro s z c z e n ia ich b u d o w y , je d n o c z e ś n ie z re d u k c y ą ic h r o z m ia ró w . Istn ie ją p rz e c ie ż k s z ta łty , k tó re w ro z w o ju sw y m u le g ły z a ra z e m i z m n ie j
sz e n iu i u p ro s z c z e n iu b u d o w y . P’a k t p o d o b n y m ó g ł w ła ś n ie z a jść w z a k re s ie g u z k a ję z y k o w e g o . Ż e H o m o K r a p i
n e n sis p o s ia d a rz e c z o n e g u zk i siln iej ro z w in ię te i b a rd z ie j zło żo n e, n iż H o m o s a p ie n s , tłu m a c z y się to tem , że u ż y w a ł p o k a rm u z n a c z n ie m niej p rz y g o to w a n e g o , an iże li c z ło w ie k s p ó łc z e sn y . N a s tę p n ie w m ia rę ro z w o ju k u ltu ry , g u zk i j ę z y k o w e m o g ły u le d z re d u k c y i p o d k a ż d y m w z g lę d e m .
C o d o ty c z ę z ę b ó w trz o n o w y c h , A d loff, zd a n ie m m ojem , n ie m a p o d s ta w d o s ta te c z n y c h , b y tw ie rd z ić , że b u d o w a ich , ja k o b a rd z ie j p ry m ity w n a u H o m o s a p ie n s, w y k lu c z a m o żliw o ść ro z w o ju od c z ło w ie k a z K ra p in y d o c z ło w ie k a s p ó ł
c z e sn e g o . R z e c z y w iś c ie w y b itn a 4-sęcz- k o w o ść z ę b ó w trz o n o w y c h d o ln y c h o ra z z le w a n ie s ię k o rz e n i j e s t o b ja w e m w ię k sze g o z r ó ż n ic o w a n ia ty c h z ę b ó w u c z ło w ie k a z K ra p in y ; lecz n a s u w a ją się tu d w a z a rz u ty , b y n a jm n ie j n ie p rz e c iw fa k to w i sam em u , ale p rz e c iw te m u z n a cz en iu , ja k ie A d lo ff m u n a d a je .
P rz e d e w s z y s tk ie m A d lo ff z b a d a ł z ę b y k ilk u o s o b n ik ó w z a le d w ie , a n a d to n a le ż ą c y c h p ra w d o p o d o b n ie d o je d n e j ro d zin y , — j a k z d a ją s ię ś w ia d c z y ć w a ru n k i, w ja k ic h sz c z ą tk i z o s ta ły z n a le zio n e. W ta k im ra z ie o b ja w s iln e g o z ró ż n ic o w a n ia m ó g ł b y ć p o p r o s tu c e c h ą ro d z in n ą , i in n e o so b n ik i n a le ż ą c e d o tej sam ej r a s y m o g ły p o s ia d a ć z ę b y t r z o n o w e b a rd z ie j p ry m ity w n e j b u d o w y . I g d y b y z b a d a n ie w ię k sz e j ilo śc i o s o b n ik ó w H o m o K ra p in e n s is b y ło m o ż liw e ,—- to b y ć m o że, że r e z u lta t s ta ty s ty c z n y w y k a z a łb y s to s u n k i b a r d z o zb liżo n e d o s to s u n k ó w , is tn ie ją c y c h u H o m o s a p ie n s , czy li że 4 -sę c z k o w o ść i z le w a n ie s ię k o rz e n i z ę b ó w trz o n o w y c h w y n io s ły b y n ie w ię k s z ą o d s e tk ę , ja k u c z ło w ie k a s p ó ł
c z e sn e g o . A d lo ff w ty m p r z y p a d k u z e
s ta w ia d a n e s ta ty s ty c z n e , o trz y m a n e n a
p o d s ta w ie b a r d z o n ie lic z n e g o m a te ry a łu ,
z re z u lta te m o s ią g n ię ty m n a p o d s ta w ie
m a te ry a łu liczn eg o. W tem tk w i b łą d .
708 W S Z E C H Ś W IA T JSIs 45
P o w tó r e ty p 5 -s ę c z k o w y u c z ło w ie k a s p ó łc z e s n e g o n ie j e s t z n ó w ta k b a r d z o c z ę sty , ja k tw ie r d z i A d lo ff. C a łk o w ita b o w ie m 5 -s ę c z k o w o ś ć , t. j. 5 -s ę c z k o w o ś ć w s z y s tk ic h tr z e c h z ę b ó w tr z o n o w y c h d o ln y c h , s ta n o w i z a le d w ie 12°j0 . N a j
c z ę śc ie j, g d y ż u 9 3 % , w y s tę p u je 4 -sęcz- k o w o ś ć ty lk o u I-g o zę b a ; z a te m n a w e t i I-e trz o n o w e w 1 \ p r z y p a d k ó w p o s ia d a ją 4 sę c z k i. N a s tę p n ie , 5 -sę c z k o w o ść Ii-g o tr z o n o w e g o w y s tę p u je z a le d w ie u 12°|0; w r e s z c ie 5 -sę c z k o w o ść Iii-g o tr z o n o w e g o w y n o s i 43°|0 .
M ojem z d a n ie m 4 -g u z k o w o ś ć w y s t ę p u ją c a u c z ło w ie k a z K r a p in y j e s t ty lk o d o w o d e m , że p o d o b n ie u p r o s z c z o n a b u d o w a z ę b ó w tr z o n o w y c h w y s tę p o w a ł a ju ż u H o m o p rim ig e n iu s . S z e r s z e w n io s k i, o p a r te n a tej p o d s ta w ie , s ą n a z b y t r y z y k o w n e .
K . S ło ly h w o .
W Y S Y C H A N I E
AZYI Ś R O D K O W E J .
W p u s t y n i T a k l a M a k a n e o d k r y t o n i e d a w n o liczne r u i n y b u d d y j s k i e w m n ie j
szej l u b w i ę k s z e j o d l e g ło ś c i o d g r a n i c y o b e c n e j tej p u s ty n i. W p i e r w s z y c h c z a s a c h e r y c h r z e ś c i a ń s k i e j ta m , g d z i e o b e c n ie p a n u j e w s z e c h w ł a d n i e p i a s e k , i s t n i a ły k w i t n ą c e m ia s ta , o to c z o n e p o la m i u p r a w - n em i i k a n a ł a m i n a w a d n i a j ą c e m i. J a k a o k o l ic z n o ś ć z m u s i ł a lu d z i d o o p u s z c z e n i e t y c h m iejsc? M o g ło to b y ć a l b o n a j ś c i e p i a s k ó w , u n o s z o n y c h p r z e z w i a t r y , a lb o z m i a n a k lim a tu .
O p i e r a j ą c się n a p o s z u k i w a n i a c h w y p r a w y , k t ó r a u d a ł a się d o T u r k i e s t a n u c h i ń s k i e g o z r a m i e n i a w a s z y n t o ń s k i e g o i n s t y t u t u C a r n e g g i e g o i w k tó re j u c z e s t n ic z y ł, E l l s w o r t h H u n t i n g t o n o ś w i a d c z a się s t a n o w c z o z a p r z y p u s z c z e n i e m o s ta t - n iem . Z d a n i e m j e g o , m i a s t a p u s t y n i T a k l a M a k a n e w y m a r ł y z p o w o d u s t o p n i o w e g o w y s y c h a n i a , ja k ie d a j e się z a o b s e r w o w a ć w A z y i Ś r o d k o w e j o d p o
c z ą t k ó w o k r e s u h i s t o r y c z n e g o . W y s y c h a n i e to m a s t a n o w i ć o s t a t n i ą i naj
s ł a b s z ą z e z m ia n k l i m a t y c z n y c h zaszłych n a k u li ziem skiej o d p o c z ą tk u pleistoce- n o w e g o z l o d o w a c e n i a .
H u n tin g to n d o s z e d ł d o ta k ie g o w n io sk u p o z b a d a n iu o b s z a ru , c ią g n ą c e g o się u s tó p A lty n ta g u od K h o ta n u d o Lob- N o ru . W y g lą d o g ó ln y tej cz ęści T u r k ie s ta n u c h iń s k ie g o p rz e d s ta w ia się w sp o s ó b n a s tę p u ją c y . U s tó p g ó r sp o ty k a m y p r z e d e w s z y s tk ie m p ła s z c z y z n ę , p o k ry tą ż w ire m , le k k o k u p ó łn o c y n a c h y lo n ą , n a s tę p n ie „ b e lt“ (p a s ) la s ó w , z k tó re m i od s t r o n y p ó łn o c n e j s ty k a ją s ię p ia s k i p u s ty n i T a k la M ak a n e. W s z y s tk ie rzeki, c z e r p ią c e s w e z a s o b y ze ś n ie g ó w A lty n ta g u , p r z e c in a ją p r o s t o p a d l e te ro z m a ite p o ła c i ziem i, k ie ru ją c się d o je d n e g o p u n k tu w p u s ty n i T a r y m ie . A le, o p ró c z T c h e r c h e n D a ria , w p a d a ją c e j do Lob- N o ru , w s z y s tk ie in n e rz e k i g in ą p o d ro dze. N a jm n ie js z e z n ik a ją ju ż w ż w ira c h p o c z e m s ą c z ą s ię p o d z iem ią aż d o p a s a ro ś
lin n e g o , z a ś n a jw ię k s z e , p r z e b r n ą w s z y ob
s z a r z a le w n y , g d z ie p o w o łu ją d o życia o a z y , s c h o d z ą ze ś w ia ta n ie c o dalej, w p ia s k a c h .
D z ie s ię ć lu b d w a d z ie ś c ia w ie k ó w tem u m ia sta u m a rłe p u s ty n i s ta ły u szczy tu s w e g o ro z w o ju ; rz e k i d o c ie r a ły aż do n ic h , w y tw a r z a ją c w a r u n k i n ie z b ę d n e do ż y c ia p rz e z d o s ta r c z a n ie w o d y d o iry- g a c y i. N a w o d n ia n ie w ó w c z a s , ja k i d zi
s ia j, b y ło n a ty m o b s z a rz e k o n ie c z n o śc ią d la u p r a w y . O d te g o c z a s u a lb o p o to k i s k u r c z y ły się o c a łą o d le g ło ś ć ru in od p a s a le ś n e g o , cz y li w n ie k tó r y c h m iej
s c a c h o 40 k m , alb o w o d a ic h s ta ła się t a k s ło n ą , że n a w a d n ia n ie n ią je s t n ie m o ż liw e .
T o w y s y c h a n ie z o s ta je u d o w o d n io n e
z je d n e j s tr o n y p rz e z c o fa n ie s ię p a sa
z a le s io n e g o p r z e d p u s ty n ią , z d ru g ie j —
p rz e z w y g lą d s a m y c h ru in . B e z w o d y
n ie m a d rz e w . W sam ej rz e c z y , n a z e w -
n ą tr z lin ii w y g a s a n ia k ilk u p o to k ó w ,
w o d le g ło ś c i 13— 80 k m od g r a n ic y o b e c
nej la s ó w , n ie n a p o ty k a s ię ju ż g ro m a d n ie
z w ię d ły c h ta m a r y s z k ó w . Z a te m w o d a
b ie ż ą c a i d rz e w a u s t ą p i ł y z c a łe g o teg o
o b s z a r u n a p o łu d n ie . Z 17-u w ię k s z y c h
X2 45 W S Z E C H Ś W IA T 709
po toków , o p u s z c z a ją c y c h A lty n ta g m ię
dzy K h o ta n e m a k ra ń c e m w s c h o d n im L ob-N oru, czy li n a p rz e s trz e n i 1100 k m , pięć p o s ia d a u u jś c ia w p u s ty n i ś la d y w y ra źn e ta k ie g o c o fa n ia s ię ro ś lin n o ś c i.
Z re sz tą z ja w is k o to z a c h o d z i i o b e c n ie . M iędzy K h o ta n e m a T c h a rk lik ie m , n a sk ra ju p a s a z a le s io n e g o , p rz y le g a ją c y m do p u s ty n i, d rz e w a s ą m a r tw e alb o d o g o ry w ają; c z ę s to n a w e t c a ły la s j e s t n a w y m arciu .
H u n tin g to n o d r z u c a p rz y p u s z c z e n ie , że las m o g ło z n is z c z y ć n a jś c ie p ia s k ó w , już c h o c ia ż b y z te g o w z g lę d u , że w d u
żej ilo ści p u n k tó w s p r a w a ta k a się n ie o d b y w a; z a ś w ty c h rz a d k ic h b a r d z o z re sz tą w y p a d k a c h , k ie d y p ia s e k p o s u w a się n a p rz ó d , d r z e w a w a lc z ą z nim s k u tecznie.
Z b a d a n ie ru in d o s ta r c z y ło H u n tin g to now i w a ż n y c h a r g u m e n tó w n a k o rz y ś ć jeg o te o ry i.
Na b rz e g a c h t r z y n a s tu „ ta lw e g ó w " (ło
żysk rz e c z n y c h ), d z isia j s u c h y c h i p o ło żo n y c h w ś ro d k u p u s ty n i n a o b s z a rz e , 0 k tó ry m m ó w im y , o d k r y to ru in y , p o ch o d z ące z o k r e s u b u d d y js k ie g o , a w ię c z p rz e d 10— 12 w ie k ó w . W s z e ś c iu m ie j
sc o w o śc ia c h is tn ie je ty lk o je d n a g r u p a ru in , n a to m ia s t w p ię c iu o d n a le z io n o ślad y d w u k o le jn y c h o s a d , w je d n e j — n a w e t trz e c h , p o c h o d z ą c y c h z ro z m a i
tych c z a s ó w .
H u n tin g to n z b a d a ł c z te r y ta k ie m ia sta um arłe; z a p o z n a jm y s ię z je d n e m z n ich .
88 k m n a p ó łn o c o d N iy a , z a ś 6,5 k m od m iejsca, w k tó re m r z e k a p rz e s ta je istn ie ć, c z y li w sz c z e re j p u s ty n i, w id n ie ją ru in y m ia sta , k tó r e , s ą d z ą c z je g o ro z m ia ró w , lic z y ło z p e w n o ś c ią ty le ż m ie s z k a ń c ó w , co o a z a o b e c n a n a p o łu d n iu , 1 k tó re s k u tk ie m te g o p o tr z e b o w a ło n ie m niej w o d y do n a w a d n ia n ia , niż o s a d a N iy a p o tr z e b u je d zisiaj. D a le j n a p ó ł
noc, w o d le g ło ś c i 38 k m od p u n k tu , p o z a k tó ry n ie p rz e c h o d z i d z isia j w o d a b ie żąca, w id a ć ś la d y s ie d lis k lu d z k ic h , je s z cze s ta r s z y c h .
W s ą s ie d z tw ie ty c h ru in s p o ty k a się je d y n ie s u c h e p n ie ta m a r y s z k ó w i to p ó l, z a ś k o ło ru in p ó łn o c n y c h w y łą c z n ie k o rz e n ie , w ia tr z d o ła ł tu ju ż in n e części
d rz e w zn isz c z y ć . W id o c z n a w ięc , że p o to k i c o fn ę ły się n a p o łu d n ie . Ż e z ja w i
sk o to o d b y w a ło się b a r d z o d a w n o , w ty m sam y m m niej w ię c e j czasie, k ie d y m ia s to z o s ta ło p rz e z lu d n o ś ć o p u sz c z o n e , w y n ik a z p e w n e g o fa k tu , z a o b s e r w o w a n e g o w o k o lic a c h D u m ak a . O k o ło r o k u 1840 o a z a ta w y lu d n iła się, a c h o c ia ż p o w ie rz c h n ia je j od te g o c z a s u n ie b y ła iry g o w a n a , to je d n a k ro ś lin n o ś ć tam j e s t je s z c z e b a r d z o o b fita i z d ro w a . S tą d w n io s e k , że tr z e b a b y ło b a r d z o d łu g ie g o c z asu , a b y d rz e w a , p o z b a w io n e w o d y , d o szły do ta k ie g o s ta n u , ja k i p r z e d s ta w ia ją p n ie ro z rz u c o n e w ś ró d ru in N iy a . P o n ie w a ż , z d ru g ie j s tro n y , d u ż o c z a s u m u sia ło u p ły n ą ć m ięd zy o k re s e m , k ie d y z u p e łn y b r a k w o d y w p ły n ą ł n a w y m a rc ie lasu , — w ię c is tn ie je w s z e lk ie p ra w d o p o d o b ie ń s tw o , źe c o fn ię c ie się ro ś lin n o ś c i w tem m ie jsc u j e s t s p ó ź n io n y m w y n ik ie m z ja w is k a , k tó r e w y g n a ło m ie s z k a ń c ó w z o w y c h m iast.
Z re s z tą ta d o lin a N iy a d o s ta r c z a d o w o d ó w b e z p o ś re d n ic h s k u rc z e n ia się p o to k u o d c z a su , k ie d y m ie jsc o w o śc i, d ziś o p u sz c z o n e , z n a jd o w a ły s ię w s ta n ie k w it
n ą c y m . N iy a z u ż y tk o w u je d zisiaj c a łą w o d ę rz ek i do n a w o d n ia n ia , a le o a z a ta is tn ie je d o p ie ro o d s tu la t. Z te g o w y n ik a , że w te d y ju ż , k ie d y n ik t w o d y z p o to k u n ie z a b ie ra ł, b y ł o n z b y t n ik ły , a b y d o trz e ć do ru in n a jb a rd z ie j o d le g ły c h . W p rz e c iw n y m b o w ie m ra z ie is tn ia ła b y b o g a ta ro ś lin n o ś ć d o o k o ła o w y c h s z c z ą t
k ó w , k tó re j j a k w id z ie liśm y , n ie m a . C o n a j- w y ż e j, w c z a sa c h , k ie d y o a z a d z isie jsz a je s z c z e n ie is tn ia ła , w o d a d o c h o d z iła do ru in n ajd ale j n a p o łu d n ie w y s u n ię ty c h , w sam ej rz e c z y z n a jd u ją się ta m je s z c z e ta m a ry sz k i i to p o le z k ilk o m a o c a la łe m i g a łę ź m i; ale i o n e w k ró tc e z a k o ń c z ą sw ó j ż y w o t. W ą tp liw e je s t,z d a n ie m H u n tin g to n a , ż e b y w o d y N iy a m o g ły , g d y b y n ie b y ły w ię z io n e w o a z ie , d o trz e ć dzisiaj do o w y c h ru in .
In n e m z ja w is k ie m z a c h o d z ą c e m o d c z a s u o p u s z c z e n ia m ia s t u m a rły c h N iya, je s t s to p n io w e z w ię k s z a n ie się z a w a r to ści so li w w o d zie. N p. w p e w n e j m ie j
sc o w o śc i, g d z ie p o to k d o g o ry w a , w o d
le g ło ś c i 20 km n a p o łu d n ie o d p ie rw s z y c h
710 W S Z E C H Ś W I A T N8 45
ru in , w o d a j e s t z b y t s ło n a , a b y m o ż n a b y ło je j u ż y w a ć do iry g a c y i. N a tu r a ln ie d alej w d ó ł w o d a b y ła b y je s z c z e b a r d z ie j sło n a , i d la te g o n ie m o g ła b y s łu ż y ć k u p o trz e b o m ro ln ic tw a . T y m c z a s e m , lic z n e k a n a ły , w id o c z n e d o o k o ła ru in , w s k a z u ją , że w o k re s ie B u d d y , k r a jo w c y u c ie k a li się d o n a w o d n ia ń n a s z e r o k ą s k a lę .
O p ie r a ją c s ię n a w y ło ż o n y c h d o w o d a c h , H u n tin g to n s ą d z i, że j a k ie 10— 20 w ie k ó w te m u k lim a t te j cz ęści A z y i b y ł m niej p u s ty n io w y m , to z n a c z y b a rd z ie j w ilg o tn y m , co p o c ią g a ło z a so b ą , że rz e k i o b fito w a ły w w o d ę , o k o lic z n o ś ć , j k tó r a p r z e d łu ż a ła ic h b ie g n a r ó w n in ie o ra z z m n ie js z a ła ic h s ło n o ś ć . W y s y -
jc h a n ie z a z n a c z a się i o b e c n ie . W o d y | je s t w c ią ż c o r a z m n iej i s ta je s ię c o r a z b a rd z ie j sło n ą : a b y z n a le ź ć j ą w o d p o w ie d n ie j d la u p r a w y ilo śc i i ja k o ś c i, k r a jo w c y z m u sz e n i s ą s to p n io w o e m ig ro w a ć n a p o łu d n ie . P o d ty m w z g lę d e m ś w ia d e c tw a p o d ró ż n ik ó w s ą z g o d n e z u p e łn ie . W k s ią ż c e p. t. „ S a n d - b u r ie d R u in s of K h o ta n “ A . S te in z w ie lk ą p o w ś c ią g liw o ś c ią w y r a ż a się o p rz y c z y n a c h , j a k ie d o p ro w a d z iły d o p o r z u c e n ia p rz e z m ie s z k a ń c ó w m ia s t b u d d y js k ic h . W k a ż d y m r a z ie z a z n a c z y ć n a le ż y , ż e n ie o d rz u c a o n m o ż liw o śc i z m ia n y k lim a tu . Z d a n ie m S te in a , w y lu d n ie n ie n a s tą p iło z p o w o d u c o ra z w ię k s z y c h tr u d n o ś c i n a w a d n ia n ia ; z tej r a c y i w y m ie n ia o n n a w e t d w ie o a z y , k tó r e w c z a s a c h o b e c n y c h m u s ia n o p rz e n ie ś ć z p o w o d u z m n ie j
sz e n ia się ilo śc i w o d y b ie ż ą c e j.
Z m ia n y , z a c h o d z ą c e w je z io r z e L o b - N o r, są, z d a n ie m H u n tin g to n a , w y n ik ie m te g o sa m e g o z ja w is k a k lim a ty c z n e g o , j a k ie z n is z c z y ło m ia s ta T a k la M a k a n e .
W ia d o m o , ż e P rż e w a ls k ij z a p a tr y w a ł się n a K a ra -K o c h u n , d e p r e s y ę , w k tó r ą T a r y m w le w a o b e c n ie s w e w o d y , ja k o n a p o z o s ta ło ś ć d a w n e g o je z io r a , ja k ie o z n a c z o n e j e s t n a m a p a c h c h iń s k ic h w ty c h s tro n a c h , a le o je d e n s to p ie ń b a r d z ie j n a p ó łn o c . Z a te m z n a k o m ity p o d r ó ż n ik ro s - sy jsk i r ó w n ie ż s ą d z ił, ż e w c ią g u o k re s u h is to ry c z n e g o k lim a t u le g ł z m ia n ie n a k o rz y ś ć p u s ty n i. N a to m ia s t S v e n H e d in s ta n o w c z o o d rz u c a ta k i p o g lą d . B a d a n ia b a r d z o s z c z e g ó ło w e d o p r o w a d z iły g o d o
r o z ró ż n ie n ia n a o p is y w a n y m o b sza rze d w u d e p r e s y j, p rz e d z ie lo n y c h p o ła c ią ziemi z u p e łn ie p ła s k ą : j e d n a z n ic h p ó łn o c n a — to L o b -N o r s ta r y c h m a p ch iń sk ic h , d ru g a p o łu d n io w a — to K a r a - K o c h u n . S v en H e d in są d z i te d y , że, p o d w p ły w e m o k o lic z n o ś c i p rz y p a d k o w y c h , w o d y e m ig ro w a ły z je d n e j w a n n y do d ru g ie j. Na ty c h o b s z a ra c h , ta k je d n o s ta jn y c h , w y s ta r c z a d iu n a , u tw o rz o n a p rz e z b urzę, a b y n a d a ć in n y k i e r u n e k w o d z ie bieżącej.
G e o g r a f s z w e d z k i p o r ó w n y w a c z ę ś ć dolną T a r y m u do w a h a d ła , k tó r e g o p r ę t wyo- b r a ż a r z e k ę s a m ę , c i ę ż a r —je z io ro L ob-N or.
W Ill-im w ie k u n a p e łn io n e w o d ą było z a g łę b ie n ie p ó łn o c n e , n a k tó r e g o b rz e g a c h w z n o s iło się m ia s to L u la n a ; o becnie s c h r o n is k o w o d y s ta n o w i w a n n a p o łu d n io w a . N a w io s n ę 1901 r. S v e n H ed in z a u w a ż y ł, że w o d y s k ie r o w u ją s ię na p ó łn o c . „B yć m oże, p is z e o n , że d o trą z n ó w d o d a w n e g o L o b -N o ru .“
T a z m ia n a k ie ru n k u n ie o k a z a ła się j e d n a k tr w a łą . W 1903 r., k ie d y b y ł tu H u n tin g to n , m ie jsc a , p o k r y te za b y tn o ści S v e n a H e d in a w o d ą , p o w ró c iły do d a w n e g o s ta n u p u s ty n n e g o , a p o z io m K ara- K o c h u n z n ó w s ię p o d n ió s ł.
Z a p o ż y c z a ją c się o d o b u d w u w yżej w y ło ż o n y c h te o ry j, H u n t i n g t o n p ro p o n u je trz e c ią , n a s tę p u ją c ą . W p rz e c ią g u p ie r w s z y c h w ie k ó w n a s z e j e r y o b a za
g łę b ie n ia z a ję te b y ły p rz e z je d n ę p o łą c z o n ą p ła s z c z y z n ę w o d n ą , w k tó re j część p o łn o c n ą w p a d a ł T a ry m , to c z ą c y w te d y s w e w o d y w z d łu ż p o d s ta w y p o łu d n io w e j K u rr u k -ta g u . S z e r o k o ś ć je z io ra w y n o s iła w te d y w e w s z y s tk ic h k ie ru n k a c h o k o ło 120 k m . L ic z n a lu d n o ś ć o b sia d ła je g o w y b rz e ż a , s p o tr z e b o w u ją c w ce la ch ir y g a c y jn y c h d u ż ą ilo ść w o d y . N ieco p ó ź n ie j p ła s z c z y z n a w o d n a tr o c h ę z m a la ła , p o m im o , że m ia s ta n a je j b rz e g a c h o p u s to s z a ły , a co z a te m id z ie n ie c z e r
p a n o j u ż w o d y z j e z io r a do n a w a d n ia n ia . W w ie k a c h ś r e d n ic h z n ó w n a s tą p iło roz- w ie lm o ż n ie n ie się w ó d , k tó r e z kolei w o s ta tn ic h s tu le c ia c h u s tą p iło m iejsca s k u r c z e n iu s ię p ła s z c z y z n y w o d n e j.
D o k o ła z a g łę b ie n ia L o b -N o ru w id o c z n y
j e s t s z e r e g d a w n y c h lin ij b rz e g o w y c h ,
o d p o w ia d a ją c y c h . o w y m zm ian o m po*-
N9 45 W S Z E C H Ś W IA T 711
ziom u w ó d . W e d łu g H u n tin g to n a p rz e biegają o n e p rz y b liż e n ie w w y s o k o śc i
1 8 0 ,9 0 ,
34,5, 10,5, i 3,6 m n a d o b e c n y m poziom em K a ra -K o c h u n u . N a jn iż s z a lin ia ma p o ch o d z ić z c z a s ó w h is to ry c z n y c h . T arasy , k tó r y c h z a k o ń c z e n ie s ta n o w ią owe linie, s k ła d a ją się z p o p rz e p la ta n y c h w a rstw g lin y o ra z p ia s k ó w i ż w iru ; p ie rw sz e s ą o c z y w iś c ie p o c h o d z e n ia j e ziornego, d ru g ie , z d a n ie m H u n tin g to n a , za w d zięc zają s w e p o w s ta n ie w ia tro m . Jezioro te d y m ia ło p r z e b ie d z p rz e z sze
reg ro z s z e rz e ń s ię i z w ę ż e ń , ró w n o le g ły c h z czasem w a h a ń in te n s y w n o ś c i lo d o w c o wej w c ią g u p le is to c e n u .
B a d a n ia , d o k o n a n e p o p rz e d n io w P e rs y i w sch o d n iej i S is ta n ie , d o p ro w a d z iły H u n tin g to n a do w n io s k ó w id e n ty c z n y c h . W tej cz ęści A z y i, p o d o b n ie ja k w de- p re sy i T a r y m u , w a h a n ia k lim a ty c z n e w y raziły się w k o le jn y c h o k re s a c h o p a d ó w o b fity ch i s k ą p y c h . N a s tę p n ie d e p r e s y a z a m k n ię ta S is ta n u p rz e c h o d z iła p rz e z fazy p o zio m u w ó d w y s o k ie g o i n isk ie g o . Np. w k o ń c u p le is to c e n u o b s z a r te n p o k ry ty b y ł w o d ą aż do w y s o k o ś c i 7,5 m etra p o n a d p o zio m em o b e c n y m je z io r a H am un; p o c z e m n a s tą p iło z n a c z n e z m n ie j
szenie się je z io r a . W re s z c ie , p ó ź n ie j, p ła s z c z y z n a w o d n a z n ó w s ię p o d n io s ła , nie,, d o ta r łs z y je d n a k d o p o p rz e d n ie g o sw eg o p o zio m u . T e n o s ta tn i e p iz o d m iał m iejsce z a c z a s ó w h is to ry c z n y c h , k ilk a s e t c o n a jw y żej la t te m u . O d te g o c z a su j e zio ro H a m u n w c ią ż się zm n iejsza . Z r e sztą w h is to ry i z n a le ź ć m o ż n a p o tw ie r dzenie s to p n io w e g o w y s y c h a n ia te ry to - ry u m o p is y w a n e g o j u ż o d cz asó w n a j
d a w n ie jsz y c h .
W y s y c h a n ie n ie ty lk o z o s ta ło s tw i e r dzone w d e p r e s y i T a r y m u i w S is ta n ie , ale w id o c z n e j e s t o n o ró w n ie ż w c z ę śc i p u sty n i G o b i, z a w a rte j m ię d z y L o b -N o - rem a T u rfa n e m , g d z ie z m n ie js z e n ie się p o w ie rz c h n i w ó d j e s t b a r d z o w y ra ź n e . W te n s p o s ó b b a d a n ia E lls w o rth a H u n tin g to n a s ta n o w ią p o w a ż n y p rz y c z y n e k do c z ę sto o b e c n ie d y s k u to w a n e j z z a p o c z ą tk o w a n ia K ro p o tk in a k w e s ty i zm ian k lim a ty c z n y c h w A zy i.
W y b itn y g e o g r a f ro s s y js k i s ą d z i, że w y s y c h a n ie E u ra z y i tr w a bez p rz e rw y
o d o k r e s u lo d o w e g o . N a to m ia s t, w e d łu g H u n tin g to n a , w y s y c h a n ie to j e s t ty lk o je d n e m o g n iw e m w ła ń c u c h u p o w ta r z a ją c y c h się o d c z a su p a r o k s y z m u lo d o
w e g o w a h a ń k lim a ty c z n y c h .
W d y sk u sy i, jak a n a s tą p iła p o r e f e ra c ie K ro p o tk in a w L o n d y ń s k ie m T o w a rz y s tw ie G e o g ra fic z n e m , D o u g la s W . F re s h fie ld s łu s z n ie z a z n a c z y ł, że w j e d n y m p u n k c ie z a s a d n ic z y m te o ry a K r o p o tk in a j e s t w sp rz e c z n o śc i z e z ja w i
sk iem b a r d z o w a ż n e m d la k w e sty i w a h a ń k lim a ty c z n y c h , a m ia n o w ic ie z w a h a n iam i lo d o w c ó w . O d p o c z ą tk u w ie k u X V III-g o aż do ś ro d k a X IX -g o lo d o w c e n a całej ku li ziem sk iej o lb rz y m io , ja k się z d a je , się w y d łu ż y ły ; o s ią g n ę ły o n e w te d y ro z m ia ry n a jw ię k s z e w c ią g u o k re s u h is to ry c z n e g o , lu b c o n a jm n ie j ro z m ia ry , j a k ich n ie p o s ia d a ły o d d a w n a . D la c z e g o te d y z ja w is k o to , k tó r e w y d a je s ię b y ć o g ó ln em , bo stw ie rd z o n o je w N o rw e g ii, n a Is la n d y i, w A lp a c h , n a A la s c e , n ie u ja w n iło s ię n a ró w n in a c h A z y i p rz e z z n a c z n ie o b fits z e o p a d y ?
(L a G e o g ra p h ie , 1907, IV ).
L. H .
K A T A L O G O W A N I E
P O R T R E T Ó W .
W c z a s o p iś m ie „ N a tu rę " (17 X 1907) z n a jd u je m y a r ty k u ł F ra n c is z k a G a lto n a , d o ty c z ą c y k la s y fik a c y i p o r tr e tó w , a ra c z e j s y lw e te k lu d z k ic h . A u t o r w ło ż y ł w ielk i z a s ó b p ra c y , a b y n a d ro d z e d o ś w ia d c z a l
nej z n a le ś ć p u n k ty w y ty c z n e i s ta łe dla p rz e d s ta w ie n ia o d rę b n o ś c i tw a r z y p o s z c z e g ó ln y c h o só b , ro d z in , a n a w e t r a s z a p o m o cą p o m ia ró w . W ie lk a ilo ść d o k o n a n y c h p o m ia ró w d o p ro w a d z iła G a lto n a d o w y n ik ó w , k tó r e p o d a je m y tu w s t r e s z cz e n iu .
G a lto n z w r a c a u w a g ę ty lk o n a n a j
p ro s ts z ą fo rm ę p o r tr e tu , lin ię tw a r z y od
b rw i d o p o d b ró d k a , j a k ją w id z im y n a
c ie n iu lu b s y lw e tc e . L in ia p o d o b n a n ie
712
z a w ie ra śc iśle o k re ś lo n y c h p u n k tó w , k tó r e n a d a w a ły b y się d o p o m ia ró w , le c z p u n k ty ta k ie m o g ą b y ć , z d o s ta te c z n ą d o k ła d n o śc ią , s tw o r z o n e s z tu c z n ie , ja k o p r z e c ię c ia s ty c z n y c h w z g lę d e m p e w n y c h k rz y w y c h . Z o b a c z y m y d a le j, że m o żn a u ło ż y ć p o r t r e ty w k s ię g i, z e s ta w ia ją c re z u lta ty p o m ia ró w m ię d z y n ie w ie lk ą ilo ś c ią ta k ic h ś c iś le o k re ś lo n y c h p u n k tó w , w p o d o b n y s p o s ó b j a k u k ł a d a s ię s ło w a w p o r z ą d k u a lfa b e ty c z n y m w o d p o w ie d n ic h s ło w n ik a c h . W t e d y o d ię b n o ś c i t w a r z y d a ją się o k re ś lić z n a c z n ie d o k ła d niej, a n iż e lib y ś m y m o g li o c z e k iw a ć .
In d y w id u a ln o ś ć fiz y o g n o m ii z a le ż y b a r dziej o d w z g lę d n e g o p o ło ż e n ia s z e ś c iu k a r d y n a ln y c h z a r y s ó w t w a r z y (p a trz ry s . p o n iż e j) a n iż e li o d k s z ta łtu lin ij łą c z ą c y c h je , o ile n a tu r a ln ie o g ó ln y c h a r a k t e r ty c h o s ta tn ic h j e s t ty lk o z g r u b a z a z n a c z o n y .
N ie w ie lk a ilo ść w z o r o w y c h ty p ó w , w o g ó l
nej lic z b ie m o że d z ie się c iu (a c z k o lw ie k a u t o r w o li p rz y jm o w a ć w ię k s z ą ilo ś ć t y p ó w ) p r z e d s ta w ia w k lę s łe , w y p u k łe i fa lis te k o n tu r y tw a r z y m ię d z y p a r a m i p o w y ż e j w y m ie n io n y c h s z e ś c iu p u n k tó w k a r d y n a ln y c h .
P ie rw s z e m z a d a n ie m w d ro d z e d o c e lu b y ło w y z n a c z e n ie ty c h w ła ś n ie s z e śc iu p u n k tó w , k tó r e m o g ły b y p rz e d s ta w ia ć ja k b y z e ś r o d k o w a n ie p o w y ż e j w z m ia n k o w a n y c h s z e ś c iu k a r d y n a ln y c h r y s ó w tw a r z y . T e ry s y , z le k k a n a r y s o w a n e n a r y s n r . 2, o z n a c z o n e s ą m ałem i lite ra m i a lfa b e tu , a z a s tę p u ją c e je p u n k ty — w ie l- k iem i lite ra m i n a ry s . n r. 3. M a m y w ię c n a ry s . n r. 2: c — z a ^ s p o d b ró d k a , l — d o ln ą i u — g ó r n ą w a rg ę ; m — z a g łę b ie n ie p o m ię d z y g ó r n ą w a r g ą a n o sem ; n — k o n ie c n o sa ; f — z a g łę b ie n ie p o m ię d z y n o s e m a b rw ia m i. D la z n a le z ie n ia p u n k tó w , o k r e ś la ją c y c h p o w y ż s z e s z e ś ć c z ę ś c i t w a r z y , n a le ż y n a ry s . 2
•Ns 45
p rz e c ią g n ą ć s ty c z n ą Y Y d o k rz y w y c h c i / i k r ó tk ą s ty c z n ą w z g lę d e m n ró w n o le g le do Y Y. S ty c z n a do c i n p rz e tn ie p r o s t ą Y Y w p u n k c ie C, a ró w n o le g łą d o n iej s ty c z n ą d o n w p u n k c ie N. P ro sta , p rz e c h o d z ą c a p rz e z N i s ty c z n a do / da n a m p o p rz e c ię c iu z Y Y p o ło ż e n ie p u n k tu F. W te n s p o s ó b o trz y m u je m y z a sa d n ic z y tr ó jk ą t CNF, w k tó r y m p ro sta
Y C F Y s łu ż y ja k o o ś o d c ię ty c h Y, a d łu g o ś ć CF (p o d z ie lo n a n a s to ró w n y c h c z ę ś c i, z w a n y c h p rz e z a u t o r a „c en ts") d a je s k a lę p o m ia ro w ą . W p o d o b izn ie d o ro s łe g o c z ło w ie k a 1 p o d z ia łk a „ 1 cent"
m o ż e b y ć w p rz y b liż e n iu u w a ż a n a jak o r ó w n a 1 ’/4 mm, cz y li o k o ło '|10 ca la . P u n k t M, a w ię c i tr ó jk ą t CM N , j e s t re z u lta te m p rz e c ię c ia s ię d w u p r o s ty c h , p rz e c h o d z ą - c3fch je d n a p rz e z C, d r u g a p rz e z N i s ty c z n y c h d o m. U i L z n a jd u ją s ię n a p rz e c ię c iu s ty c z n y c h r ó w n o le g ły c h w obu p rz y p a d k a c h d o X i d o CN. P u n k ty te m n iej się u w id o c z n ia ją n iż p o p rz e d n ie d la te g o , że u \ l są z a z w y c z a j s to s u n k o w o b a r d z o m ałe.
M ie jsc a z a jm o w a n e p rz e z p o w y ż sz e sz e ść p u n k tó w k a r d y n a ln y c h m o g ą być w y z n a c z o n e w d w o ja k i s p o s ó b , a m ia
n o w ic ie : a lb o (1) ja k n a ry s . 3 zap o m o c ą w s p ó łr z ę d n y c h p ro s to k ą tn y c h , g d z ie Y C Y p r z e d s ta w ia o ś o d c ię ty c h Y, a leżąca p r o s to p a d le d o n iej p r o s ta X C X , oś rz ę d n y c h X.
D ru g i s p o s ó b (2) w y z n a c z e n ia m iejsca p u n k tó w k a r d y n a ln y c h j e s t sp o so b em tr ó jk ą tó w i p r z e d s ta w io n y z o s ta ł n a ry s.
4. W ty m ra z ie p r z y d a tn a b y w a lin ia p o m o c n ic z a N P , p rz e c h o d z ą c a p r z e z N p r o s to p a d le d o Y C Y . O b a s p o s o b y w y z n a c z e n ia p u n k tó w k a r d y n a ln y c h m ają s w e z a le ty i w a d y , lecz a u to r n a s z b a r d ziej p rz e c h y la się k u m e to d z ie w s p ó ł
r z ę d n y c h p r o s to k ą tn y c h .
W p r a c y s w e j G a lto n p o s łu g iw a ł się p rz e w a ż n ie p ro filo w e m i p o r tr e ta m i J e rz e g o V a n c e , k tó ry w y d a ł w r. 1809 d z ie łk o , z a w ie ra ją c e 68 c z y s ty c h p rp filó w , w p r z y b liż e n iu ’1, n a tu ra ln e j w ielk o ści, z n a k o m ity c h m ę ż ó w w s p ó łc z e s n y c h . G a l
to n z e s ta w ił te p o r tr e ty z u w z g lę d n ie n ie m
p o m ia ró w r z ę d n y c h d la N i M (razem
4 p o m ia ry ) i z n a la z ł, że, p o p ie rw s z e , n ie
W S Z E C H Ś W I A T
X2 45 W S Z E C H Ś W IA T 713
b y ło d w u je d n a k o w y c h lic z b o w o p o m ia ró w i, p o d ru g ie , że n a jm n ie js z a ró ż n ica m ię d z y d w ie m a n a jb a rd z ie j zbliżo- n em i p a ra m i, w y n o s iła 3 c z ę śc i p o d z ia łk i w jed n ej lu b w ię c e j z c z te re c h m ie rz o n y ch w ie lk o ś c i. T a w id o c z n a ró ż n ic a o d p o w ia d a ’|s— ’|; c a la w p o r tr e c ie n a tu ra ln e j w ie lk o ś c i i n ie m o że b y ć p r z y p i
sa n a n ie d o k ła d n o ś c i s p o s o b u m ie rz e n ia lub ja k ie m u ś b łę d o w i. Z te g o w y n ik a , że z b ió r 68 p o r tr e tó w b y ł u ło ż o n y z w ie lk ą d o k ła d n o śc ią .
Z b ió r z 1000 p ro f iló w o d b r w i do p o d b ró d k a , d o k o n a n y n a ta k ie j p o d s ta w ie , m oże b y ć u ło ż o n y z ła tw o ś c ią i p o s iłk o w a n ie się n im n ie n a p o tk a u tru d n ie ń . W 667 p rz y p a d k a c h p ro file b ę d ą m ia ły z u p e łn ie ś c iś le o k re ś lo n ą fo rm u łę , w p o z o s ta ły c h 333 p r z y p a d k a c h b ę d ą się tr a f ia ły w ą tp liw e d u p lik a ty a n a w e t p o tró jn e p o d o b ie ń s tw a .
W r a p o r c ie k o m is y i z w o ła n e j w r. 1894 p rz e z s e k r e t a r z a s ta n u d la z n a le z ie n ia n a jle p s z e g o s p o s o b u u to ż s a m ie n ia z a w o d o w y c h z b r o d n ia rz y , z n a jd u je s ię n a s t ę p u ją c y u s tę p : „ W ie lk i n a k ła d p r a c y i c z a su z u ż y w a się n a b a d a n ie a lb u m ó w z fo to g ra fia m i. W je d n y m n p . p rz y p a d k u 21 o fic e ró w p o lic y i ro z p o z n a w a ło 20 w ię ź n ió w — c z a s z u ż y ty w y n o s ił o g ó łe m 57J . g o d z in y , a r o z p o z n a w a n o 7 p rz e s tę p c ó w . Z u ż y to w ię c z g ó r ą d w ie g o d z in y cz asu n a r o z p o z n a w a n ie k a ż d e g o w ię ź n ia , a w ię cej n iż o sie m g o d z in n a je d n o u to ż s a - m ie n ie u.
P o d o b n e p o s z u k iw a n ia w z b io rz e je d n a k o w e j ilo śc i p o r tr e tó w , s k a ta lo g o w a n y c h s y ste m e m G a lto n a , z a ję ło b y p r a w d o p o d o b n ie , z d a n ie m a u to ra , m niej m in u t niż d la d o ty c h c z a s o w e g o s y s te m u fo to g ra fic z n e g o p o trz e b a w ty m c e lu g o d zin . W k o ń c u G a lto n z a z n a c z a , że z a s to - s o w y w a ł s w o ję m e to d ę d o p o r tr e tó w lu d zi ró ż n y c h n a r o d o w o ś c i i ra s , o trz y m u ją c z a w s z e p o d o b n e d o d a tn ie w y n ik i.
w . w .
Przejście M erkurego przez tarczę słońca 14 listopad k r. b.
14 li s to p a d a , we c z w a rte k , n a t a r c z y s ło ń c a u k a ż e się p l a n e t a M e r k u r y w p o sta c i czarnej, o k rą g łe j plam ki. R z a d k ie to zjaw isko, z d a rz a ją c e się ra z n a lat kilka, b ę d z ie m o g ło b y ć o g l ą d a n e — j a k o t e m w y ra ź n ie u p rz e d z ić m u sim y , — ty lk o z a p o m o c ą lu n e t lub siln y c h lo rn e te k . G o łe m okiem będzie b e z w a r u n k o w o n i e w idzialne, g d y ż ś r e d n ic a t a r c z y M e r k u r e g o ob ejm o w ać b ę d z ie t y lk o 9",8, t o je s t zaledw ie --- ś r e d n ic y słońca.
200
P ie rw s z e ze tk n ię c ie się p l a n e t y ze s ło ń cem n a s t ą p i o godz. 11 m in. 47 r a n o (w 3 m in u ty p o przejściu s ł o ń c a p rz e z p o ł u d nik), w p u n k c ie o b w o d u sło ń ca, o d l e g ł y m 0 63" (licząc k ą t y ze ś r o d k a s ło ń c a ) o d n a jw y ż s z e g o p u n k tu n a je g o t a r c z y > ze s t r o n y w sch o d n ie j (lew ej). P o u p ły w ie 2 min. 40 sek. o d t e g o m o m e n tu , p l a n e t a c a ła już w e jdzie n a s ło ń c e , p o c z e m za cz
nie się o d d a l a ć od b r z e g u , p o d ą ż a j ą c ku z a c h o d o w i. Jeż eli n a s ło ń c u b ę d ą p l a my, to p rz e z l u n e t ę ł a t w o b ę d z ie z a u w ażyć, że p l a n e t a j e s t od n ic h zn a c z n ie cz arniejsza, g d y ż „ p l a m y ” w rz e c z y w is to ś c i j a s n o św iecą, a cie m n e s ą ty lk o w s k u te k k o n t r a s t u z b a r d z ie j j a s k r a w ą p o w i e r z c h n i ą słońca.
Q g odz. 1 min. 30 M e r k u r y n a jb a rd z ie j się zbliży d o ś r o d k a s ło ń c a , n a o d le g ło ś ć 12^' ( p r o m i e ń s ł o ń c a 16',2); c ię c iw a d r o g i M e r k u r e g o b ę d z ie w ię c d o ś ć k r ó t k a . P o tej chw ili zacznie on s c h o d z ić z t a r c z y sło ń c a , aż o g o d z. 3 min. 15 zu p e łn ie z niej zniknie i p r z e s ta n ie b y ć w id o cz n y , j a k nie b y ł w id o c z n y i p r z e d w ejściem n a w e t p rz e z n a jw ię k s z e te l e s k o p y . N a 2 min. 40 sek. p r z e d t e m n a s t ą p i p r z e d o s ta tn ie z e tk n ię c ie się o b w o d u M e r k u r e g o z o b w o d e m ił o ń c a . O d l e g ł o ś ć k ą t o w a t e g o p u n k tu o d n a jw y ż s z e g o p u n k t u t a r c z y s ł o ń c a — 450. 1 )
C ałe zjaw isko p o t r w a 3 g o d z. 28 m in.
1 sło ń c e zajdzie już p o znik n ięc iu M e rk u r e g o , o g o d z . 4 min. 10.
D o d o strze żeń , n i e z b ę d n e jest, o p ró c z l u n e t y a lb o lornetki, c ie m n e szkło, bez
' ) O d le g ło ść od n a jb a rd z ie j p ó łn o c n e g o p u n k tu n a s ło ń c u (k ą t p o z y c y jn y ) w y n o s ić będzie: p o d c z a s w e jś c ia 6 3 °, p o d c z a s w y jś c ia 345°. D a n e te p o z w a la ją w y k re ślić p rz e b ie g z ja w is k a .
