Wstęp
Portret pamiêciowy wykonywany jest na podstawie opisu s³ownego podanego przez œwiadka. Materia³em niezbêdnym do jego stworzenia jest wizerunek opisywanej osoby, który musi byæ zapamiêtany przez œwiadka, przechowany w jego pamiêci i odtworzony podczas próby opracowania portretu przy udziale rysownika. Istotnym elementem przy zapamiêtywaniu s¹ indywidualne predyspozycje jednostki, zaintereso-wania, motywacja. Zapamiêtujemy bowiem to, co jest dla nas wa¿ne lub bezpoœrednio nas dotyczy. Przecho-wywanie zapamiêtanych treœci wi¹¿e siê z ich selekcj¹. Przechowywane s¹ jedynie istotne, wa¿ne i interesuj¹-ce dla jednostki informacje. Przypominanie jest koñco-wym procesem, dziêki któremu mo¿na korzystaæ z za-pamiêtanych i przechowywanych w pamiêci informacji. Powstawanie portretu pamiêciowego jest mo¿liwe tylko wtedy, gdy wizerunek poszukiwanej osoby zaistnieje w trzech wy¿ej opisanych procesach pamiêciowych. Na zapamiêtywanie, przechowywanie i odtwarzanie wi-zerunku poszukiwanej osoby, a tym samym na powsta-wanie portretu pamiêciowego ma wp³yw szereg czynni-ków, jednak do najistotniejszych nale¿¹: rodzaj zdarze-nia, zaanga¿owanie œwiadka, czynniki zewnêtrzne, predyspozycje indywidualne.
Rodzaj zdarzenia
Twarz sprawcy przestêpstwa zapamiêtuje œwiadek zaanga¿owany, niezaanga¿owany lub pokrzywdzony. Portrety najczêœciej s¹ sporz¹dzane w przypadku ta-kich przestêpstw jak: zabójstwa, rozboje, uszkodzenia cia³a, zgwa³cenia, doprowadzenia do poddania siê in-nej czynnoœci seksualin-nej oraz oszustwa.
Wszystkie przestêpstwa wywo³uj¹ du¿e emocje, maj¹ce wp³yw na proces spostrzegania. W obliczu za-gro¿enia organizm przygotowuje siê do dzia³ania w for-mie walki lub ucieczki. Badania nad wp³ywem sytuacji stresowych na zachowanie cz³owieka wykazuj¹ znacz-ne ró¿nice indywidualznacz-ne w zdolnoœci tolerowania stre-su. W eksperymentach psychologicznych stwierdzono, ¿e stres wywo³uje u niektórych osób obni¿enie pozio-mu wykonania czynnoœci. S¹ jednak i takie osoby, u których stres nie tylko nie wp³ywa w wyraŸny sposób na obni¿enie sprawnoœci ogólnej, lecz nawet j¹
pod-wy¿sza. U osób tych pod wp³ywem stresu wytwarza siê stan pobudzenia emocjonalnego, zachowana zostaje zdolnoœæ do racjonalnego myœlenia i dzia³ania w dra-matycznych okolicznoœciach ¿yciowych.
Taki stan prof. Reykowski, dyrektor Instytutu Psy-chologii PAN, nazwa³ faz¹ mobilizacji. Wed³ug niego gdy jednostka znajdzie siê w sytuacji stresowej, nastê-puje „wzrost intensywnoœci reakcji (ruchy cz³owieka s¹ energiczniejsze i bardziej zamaszyste, tempo dzia³añ zwiêksza siê), jak i podwy¿szenie siê sprawnoœci pro-cesów intelektualno-poznawczych. W opisywanej fazie obserwuje siê przyspieszenie procesów myœlowych, polepszenie pamiêci, wzrost zdolnoœci dokonywania swobodnych skojarzeñ i nierzadko wzrost oryginalno-œci myœlenia, zwiêkszenie wra¿liwooryginalno-œci na bodŸce z oto-czenia”*.
Ró¿nice reakcji jednostek na stres s¹ uzale¿nione od wielu czynników, w tym miêdzy innymi od osobowo-œci, lecz w g³ównej mierze od si³y emocji. Rodzaj zda-rzenia, w jakim uczestniczy³ œwiadek lub pokrzywdzo-ny, ma ogromny wp³yw na stopieñ zapamiêtywania wi-zerunku sprawcy tego¿ zdarzenia. W zale¿noœci od je-go intensywnoœci mo¿emy mówiæ o wp³ywie mobiliza-cyjnym b¹dŸ destruktywnym na proces zapamiêtywa-nia. Zazwyczaj jednak zdarzenia niespodziewane, wstrz¹saj¹ce, emocjonuj¹ce zajmuj¹ specjalne miej-sce w pamiêci. Takie wspomnienia zdaj¹ siê zastyg³e w czasie, nienaruszone w ¿adnym szczególe. Uczeni nazwali je „pamiêci¹ fleszow¹”, poniewa¿ jest podobna do fotografii – rejestruje sytuacjê w danym momencie, zachowuj¹c wiernoœæ szczegó³ów. Pamiêæ fleszow¹ nale¿y traktowaæ jako cechê przystosowawcz¹. Zapa-miêtywanie niespodziewanych i niebezpiecznych zda-rzeñ mo¿e siê przyczyniaæ do unikania podobnych sy-tuacji w przysz³oœci.
Podsumowuj¹c omawiane zagadnienie, zasadne wydaje siê przypuszczenie, ¿e naoczni œwiadkowie wiêcej uwagi poœwiêcaj¹ powa¿nym przestêpstwom ni¿ wykroczeniom mniejszego kalibru.
Zaangażowanie świadka
Pamiêæ cz³owieka ma charakter wybiórczy. Nie ma cz³owieka, który mia³by tak z³¹ pamiêæ, a jego zwi¹zki skojarzeniowe dzia³a³yby tak niesprawnie, ¿eby
PROBLEMY KRYMINALISTYKI 264 (kwiecieñ–czerwiec) 2009 43
Ewa Lewandowska
Czynniki mające wpływ na powstawanie
portretu pamięciowego
wszystko zapomnia³; tak samo jak nie ma cz³owieka, u którego funkcjonowa³yby one tak, aby wszystko pa-miêta³. Wybiórczy charakter pamiêci przejawia siê w tym, ¿e zapamiêtujemy przewa¿nie to, co jest dla nas istotne, wa¿ne i interesuj¹ce. Nastawienie mo¿e wp³ywaæ nie tylko na sam fakt zapamiêtywania, ale i na jego trwa³oœæ w pamiêci.
Ka¿dy z nas postrzega otaczaj¹cy œwiat zupe³nie inaczej. Nawet jeœli dwoje ludzi w tym samym czasie obserwuje tê sam¹ sytuacjê, zauwa¿a w niej inne rze-czy i inaczej j¹ oceniaj¹. Sami dokonujemy selekcji, or-ganizacji i interpretacji informacji, których dostarczaj¹ nam wszystkie nasze zmys³y. To w jakim stopniu obraz rzeczywisty pokrywa siê z obrazem spostrzeganym, zale¿y od wielu czynników. Niektóre z nich s¹ ze-wnêtrzne, a inne wewnêtrzne – zwi¹zane z osobowo-œci¹. Nasze indywidualne potrzeby, motywacja i zainte-resowania steruj¹ tym, co spostrzegamy i co zapamiê-tujemy. To, czy osoba bezpoœrednio uczestniczy³a w zdarzeniu, czy by³a biernym obserwatorem, jest bar-dzo wa¿ne przy
sporz¹-dzaniu portretu pamiê-ciowego. Osoba uczest-nicz¹ca bezpoœrednio w zdarzeniu musi po-dzieliæ swoj¹ uwagê, skupiæ j¹ nie tylko na ob-serwacji, ale równie¿ na obronie. Ponadto po-zostaje pod wp³ywem sil-nych emocji towarzysz¹-cych sytuacji zagro¿e-nia. Badania potwierdzi-³y, ¿e zranione ofiary nie potrafi¹ tak dok³adnie opisaæ napastnika jak
osoby, które nie odnios³y w wyniku napaœci fizycznych obra¿eñ. Bywaj¹ jednak takie sytuacje, ¿e œwiadek, po-mimo prze¿yæ zwi¹zanych ze zdarzeniem, jest w stanie podaæ dok³adn¹ charakterystykê wygl¹du zewnêtrzne-go sprawcy.
Wi¹¿e siê to ze zjawiskiem analgezji postresowej, polegaj¹cej na znieczuleniu doznañ bólowych w stresie ekstremalnym, zwi¹zanym z uszkodzeniem cia³a np. ¿o³nierze ranni lub kontuzjowani sportowcy w trakcie trwania stresu pourazowego nie odczuwaj¹ bólu. Zja-wisko to mo¿e trwaæ kilka minut b¹dŸ kilka godzin po zadzia³aniu bodŸca stresu. Nale¿y jednak dodaæ, ¿e analgezjê postresow¹ wywo³uj¹ jedynie te sytuacje, których nie da siê unikn¹æ, co œwiadczy, ¿e ma ona charakter przystosowawczy, pozwalaj¹cy zwierzêciu b¹dŸ cz³owiekowi uciec od sytuacji traumatycznej lub skróciæ jej dzia³anie. Biologiczny sens analgezji postre-sowej przejawia siê w wy³¹czeniu reakcji zbêdnych
w sytuacji stresowej i uruchomieniu takich, które w tym momencie maj¹ najwiêksz¹ wartoœæ adaptacyjn¹, zwi¹zanych z przezwyciê¿aniem bezpoœrednich skut-ków Ÿród³a stresu.
Nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e przy zapamiêtywaniu du-¿¹ rolê odgrywaj¹ czynniki emocjonalne. Materia³ za-barwiony uczuciowo, zarówno odnosz¹cy siê do przy-jemnych prze¿yæ, jak i ten przypominaj¹cy nam przykre zdarzenia, pamiêta siê w ró¿nych warunkach lepiej ni¿ uczuciowo obojêtny.
Czynniki zewnętrzne
Bardzo wa¿nym wyznacznikiem s¹ okolicznoœci ze-wnêtrzne towarzysz¹ce fazie zapamiêtywania, czyli miejsce, w którym dosz³o do zdarzenia, pora dnia, ro-dzaj i intensywnoœæ oœwietlenia, d³ugoœæ trwania serwacji twarzy przestêpcy, jak równie¿ odleg³oœæ ob-serwatora od sprawcy. Oczywiste s¹ zale¿noœci tych czynników. Im bli¿sza odleg³oœæ od obiektu obserwacji,
d³u¿szy czas spostrzegania, lepsze oœwietlenie, tym trwalszy i bardziej dok³adny œlad pozostaje w pamiêci osoby spostrzegaj¹cej. Ìród³o oœwietlenia oraz jego umiejscowienie równie¿ nie pozostaj¹ bez wp³ywu na wygl¹d obiektu. Boczne oœwietlenie potrafi bardzo znacz¹co zniekszta³ciæ, wrêcz zdeformowaæ, wygl¹d twarzy. Wa¿na jest tak¿e perspektywa, p³aszczyzna wi-dzenia (ryc. 1) oraz pozycja, z jakiej œwiadek obserwu-je napastnika (ryc. 2). W zale¿noœci od tego, czy œwia-dek le¿y, czy siedzi, zapamiêtuje twarz postrzeganej osoby pod ró¿nym k¹tem (uniesiony koniec nosa, zu-pe³nie inny kszta³t twarzy, niskie czo³o itd.).
Predyspozycje indywidualne
Wp³yw na zapamiêtywanie wygl¹du twarzy osoby poszukiwanej maj¹ równie¿ predyspozycje indywidual-ne œwiadka. Zaliczyæ do nich mo¿na wiek obserwatora,
PROBLEMY KRYMINALISTYKI 264 (kwiecieñ–czerwiec) 2009 44
Ryc. 1. Twarz w ró¿nych p³aszczyznach u³o¿enia Fig. 1. Face in different positions
ostroœæ widzenia, wykszta³cenie, wykonywany zawód, osobowoœæ, a nawet p³eæ. Na co dzieñ rzadko ujdzie uwadze kobiety to, czy jej kole¿anka jest gustownie ubrana. Z kolei mê¿czyŸni nie omieszkaj¹ zauwa¿yæ, ¿e np. pan Kowalski kupi³ sobie nowy samochód. Peter Powers z Uniwersytetu w Waszyngtonie chcia³ bli¿ej zbadaæ to zjawisko. W swoim eksperymencie pokazy-wa³ badanym film, w którym spaceruj¹ca para, mijaj¹c parking samochodowy, dostrzeg³a bójkê. Mê¿czyzna ruszy³ w kierunku walcz¹cych, kobieta natomiast po-bieg³a do telefonu, aby wezwaæ pomoc. Badane przez Powersa kobiety trafniej i dok³adniej ni¿ mê¿czyŸni przypomina³y sobie wygl¹d i zachowanie g³ównej bo-haterki filmu, a mê¿czyŸni wiêcej potrafili powiedzieæ na temat g³ównego bohatera i stoj¹cego nie opodal sa-mochodu.
Jeœli mówimy o zale¿noœci pamiêci i wieku, to nale-¿y zastanowiæ siê, czy pamiêæ w ogóle siê rozwija. Zdolnoœæ do d³ugotrwa³ego pamiêtania osi¹ga punkt kulminacyjny stosunkowo wczeœnie. Dane co do
bar-dziej dok³adnego okreœlenia jej poziomów zale¿nie od wieku, nie s¹ zupe³nie zgodne. Wed³ug badañ daw-niejszych, do 13 roku ¿ycia roœnie zdolnoœæ do uczenia siê, zaœ od 13 do 16 roku ¿ycia obserwuje siê szybszy rozwój mo¿liwoœci pamiêciowych. Wed³ug nowszych danych okres szczególnie intensywnego rozwoju pa-miêci przypada na lata nastêpuj¹ce bezpoœrednio po rozpoczêciu nauki w szkole. Od 13 roku ¿ycia ob-serwuje siê pewne obni¿enie tempa rozwoju pamiêci. Zwiêkszone tempo rozpoczyna siê ponownie od 16 ro-ku ¿ycia. W wiero-ku 20–25 lat pamiêæ cz³owieka pracuj¹-cego umys³owo osi¹ga swój najwy¿szy poziom. U ludzi kontynuuj¹cych pracê umys³ow¹ i æwicz¹cych sw¹ pa-miêæ mo¿e byæ ona zachowana jeszcze d³ugo, do 50–55 lat.
Ci¹g³y rozwój gromadzonej wiedzy, przechowywa-nej w systemie pamiêci, wywiera istotny wp³yw na to,
w jaki sposób przyswajana jest nowa informacja. Istnie-je ró¿nica miêdzy sposobem zapamiêtywania cji przez dziecko, a sposobem w jaki ta sama informa-cja zostaje zapamiêtana przez doros³ego cz³owieka. Na pocz¹tku wiêkszoœæ pojêæ znajduj¹cych siê w pa-miêci jest tylko w czêœci zdefiniowana i s³abo powi¹za-na z innymi przechowywanymi informacjami. W póŸ-niejszych latach ¿ycia uczenie siê nabiera zazwyczaj innego charakteru. Bardzo rzadko cz³owiek doros³y styka siê z czymœ zupe³nie nowym, co nie jest powi¹-zane z jego struktur¹ pojêciow¹. Nawet wówczas, gdy odbierana informacja jest wyraŸnie sprzeczna z do-œwiadczeniami, cz³owiek doros³y woli odrzuciæ te sprzeczne informacje lub zmieniæ ich znaczenie, ani¿e-li przebudowaæ lub zmodyfikowaæ system swych prze-konañ. Struktura pojêciowa u dzieci jest znacznie s³a-biej ukszta³towana i powi¹zana ni¿ u doros³ych. Nowe doœwiadczenie przyswajane jest w du¿ych dawkach, poniewa¿ sprzecznoœci pojawiaj¹ siê rzadko. Oczywi-œcie, trwa³oœæ pamiêci zale¿y od ca³ego szeregu wa-runków – od stanu zdro-wia, a przede wszystkim uk³adu nerwowego, od typu pamiêci, od umiejêt-noœci.
Pogl¹d odnosz¹cy siê do wp³ywu wieku na mo¿liwoœci zapamiêty-wania okreœla, ¿e nabyt-ki pamiêci dziecinnej s¹ trwalsze, zdobycze pa-miêci dojrza³ej – obszer-niejsze. Doros³y mo¿e opanowaæ wiêkszy materia³ i operowaæ nim, natomiast podczas gdy to, co utrwali³o siê w pa-miêci dziecka, utrzymuje siê d³u¿ej. U osób starszych natomiast zauwa¿a siê os³abienie pamiêci, które pod-lega tzw. prawu Ribota. Prawo to g³osi, ¿e zanik pamiê-ci nastêpuje w okreœlonej kolejnoœpamiê-ci, a mianowipamiê-cie: od rzeczy nowszych do starszych; od bardziej z³o¿o-nych do prostszych. Zanikowi ulegaj¹ z pocz¹tku twory najnowsze. Rozk³ad pamiêci odbywa siê w kolejnoœci odwrotnej do jej rozwoju.
Wymieniaj¹c czynniki wp³ywaj¹ce na powstawanie portretu pamiêciowego, podkreœliæ nale¿y, ¿e bardzo wa¿n¹ cech¹ rozwoju pamiêci jest jej specjalizacja zwi¹zana z wykonywaniem przez cz³owieka pracy, tzw. pamiêæ zawodowa. W zwi¹zku z wykonywaniem zawo-du wyrabia siê u ka¿dego cz³owieka okreœlona organi-zacja pracy pamiêci, przystosowana do w³aœciwoœci je-go dzia³alnoœci. Dziêki temu czêsto spotyka siê ludzi, którzy nie posiadaj¹c w ogóle dobrej pamiêci,
pamiêta-PROBLEMY KRYMINALISTYKI 264 (kwiecieñ–czerwiec) 2009 45
Ryc. 2. Ró¿nice w proporcjach poszczególnych elementów budowy zewnêtrznej twarzy wynikaj¹ce z ró¿nych p³asz-czyzn jej u³o¿enia
j¹ dobrze wszystko, co ma zwi¹zek z ich prac¹ zawo-dow¹.
Podsumowanie
Czynników maj¹cych wp³yw na powstawanie portre-tu pamiêciowego jest znacznie wiêcej. Te przedstawio-ne w artykule nale¿¹ do najbardziej istotnych, wp³ywa-j¹cych w du¿ej mierze zarówno na powstawanie portre-tu pamiêciowego, jak i na jego stopieñ podobieñstwa do wygl¹du rzeczywistego sprawcy przestêpstwa. Jest to szczególnie wa¿ne w czynnoœciach poszukiwaw-czych, w zwi¹zku z którymi zlecono wykonanie portre-tu. Mimo ró¿nic indywidualnych osób opisuj¹cych wize-runek sprawcy, pewne zale¿noœci odnosz¹ siê do wiêk-szoœci przypadków. Rodzaj zdarzenia, zwi¹zany z sy-tuacj¹ stresow¹ zabarwion¹ silnie negatywnymi emo-cjami, zaanga¿owanie œwiadka powi¹zane z celem dzia³ania, czynniki zewnêtrzne (odleg³oœæ, oœwietlenie, czas obserwacji, p³aszczyzna widzenia) i predyspozy-cje indywidualne (wiek, p³eæ, zawód) s¹ bezpoœrednio zwi¹zane z pozytywnym zakoñczeniem czynnoœci opracowania portretu pamiêciowego. Portretu bêd¹ce-go form¹ graficzn¹ œladu pamiêciowebêd¹ce-go – wielokrotnie jedynego œladu dokonanego przestêpstwa.
Streszczenie
Portret pamiêciowy, bêd¹cy przekszta³ceniem œladu pamiêcio-wego w formê graficzn¹, opracowywany jest na podstawie opisu s³ownego podanego przez œwiadka. Jego powstawanie poprzedzo-ne jest trzema fazami procesów pamiêciowych; zapamiêtywa-niem, przechowywaniem w pamiêci wizerunku sprawcy oraz przypominaniem. W przypadku portretu pamiêciowego przypo-minanie to odtwarzanie po³¹czone z rozpoznawaniem (baza zdjê-ciowa systemu POLSIT). Na trwa³oœæ i jakoœæ zapamiêtanych przez osobê i przechowywanych w jej pamiêci treœci, a tym sa-mym na powstawanie portretu pamiêciowego oraz stopieñ jego podobieñstwa do poszukiwanej osoby, maj¹ wp³yw nastêpuj¹ce czynniki: rodzaj zdarzenia, zaanga¿owanie œwiadka, czynniki ze-wnêtrzne i predyspozycje indywidualne. Mimo ró¿nych mo¿li-woœci dokonywania analizy i syntezy wzrokowej przez poszcze-gólne osoby, a tak¿e uwarunkowañ psychologicznych (indywidu-alny próg odpornoœci na stres) wy¿ej opisane czynniki bezpoœred-nio zwi¹zane s¹ z powstawaniem portretu pamiêciowego z uwa-gi na wynikaj¹ce z nich, wzajemne zale¿noœci.
S³owa kluczowe
przestêpstwo, czynnoœci poszukiwawcze, œwiadek, pamiêæ, portret pamiêciowy.
Summary
Photofit picture – being the transformation of memory trace into graphic form – is generated on basis of verbal description by a witness. Photofit generation process is preceded by three sta-ges of memory functions: memorising, keeping in memory and
recalling. In case of photofit, recalling combines also recognition of certain elements with use of POLSIT photo collection. Dura-bility and quality of contents kept in memory by a particular person are determined by the following factors: type of incident, degree of witness involvement, external factors, individual di-sposition. Despite various possibilities for visual analysis and synthesis characterisitc to individual persons as well as psycho-logical factors (proness to stress), aforementioned factors are di-rectly linked to photofit generation due to resultant relations.
Keywords:criminal offence, search activities, witness, me-mory, photofit picture.
PRZYPISY
*Diagram reakcji na stres psychologiczny, (wg J. Reykowski), 1966, [w:] J. Strelau, A. Jurkowski, Z. Putkiewicz: Podstawy psychologii dla nauczycieli, PWN, Warszawa 1979, s. 388.
BIBLIOGRAFIA
1. Dêbiñski Z., Kozie³ T., Nizia³ek Z.: Antroposkopia kry-minalistyczna – podstawy rysopisu cz³owieka, Wydawnictwo CLK KGP, Warszawa 1994.
2. Dodwell P.C.: Podstawowe mechanizmy widzenia, [w:] „Czucie i percepcja”, [red.] Richard L. Gregory, Andrew M. Colman, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznañ 2002.
3. Eysenck H. i M.: Podpatrywanie umys³u, Gdañskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdañsk 1996.
4. Fr¹czek A., Kofta M.: Frustracja i stres psychologicz-ny, [w] „Psychologia”, red. Tadeusz Tomaszewski, PWN, Warszawa 1977.
5. Harley M.: Dobry stres Рprzewodnik, Wydawnictwo JednoϾ, Kielce 2002.
6. Kurcz I.: Uczenie siê i pamiêæ, [w] Psychologia [red.] T. Tomaszewski, PWN, Warszawa 1977.
7. Lindsay P.H., Norman D.A.: Procesy przetwarzania in-formacji u cz³owieka – wprowadzenie do psychologii, PWN Warszawa 1984.
8. Oniszczenko W.: Stres – to brzmi groŸnie, Wydawnic-two ¯ak, Warszawa 1998.
9. Stawiska A.M., Maruszewski T.: Pamiêæ autobiogra-ficzna po traumie, [w:] Cz³owiek w sytuacji zagro¿enia – kry-zysy, katastrofy, kataklizmy, [red.] Katarzyna Popio³ek, SPA Poznañ 2001.
10. Strelau J., Jurkowski A., Putkiewicz Z.: Podstawy psychologii dla nauczycieli, PWN, Warszawa 1975.
11. Wrona L.: Pamiêæ, [w:] Podstawy psychologii – pod-rêcznik dla studentów kierunków nauczycielskich, [red.] W. Pilecka, G. Rudkowska, L. Wrona, Wydawnictwo Naukowe A.P., Kraków 1999.
12. Zimbardo P.G.: Psychologia i ¿ycie, PWN Warsza-wa 2001.
PROBLEMY KRYMINALISTYKI 264 (kwiecieñ–czerwiec) 2009 46
