Polonika XVI-XVII w. ze zbiorów Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Bydgoszczy : katalog

Pełen tekst

(1)Joanna Matyasik. Polonika X V I-X V II w. ze zbiorów Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Bydgoszczy KATALOG.

(2)

(3)

(4)

(5) Joanna Matyasik. P o lo n ik a XVI-XVII w . ze zb io ró w W ojew ód zk iej i M iejskiej B ib liotek i P ublicznej w B ydgoszczy. K atalog.

(6)

(7) Ili W O J E W Ó D Z K A i M IE J S K A B IB L IO T E K A P U B L IC Z N A IM . D R . W IT O L D A B E Ł Z Y W. BYD G O SZC ZY. Joanna Matyasik. P o lo n ik a XVI-XVII w . ze zb io ró w W ojew ód zk iej i M iejskiej B ib lio tek i P ublicznej w B ydgoszczy. K atalog. Bydgoszcz 2015.

(8) Recenzenci: dr Dorota Sidorowicz-Mulak (Zakład Narodowy im. Ossolińskich) prof. dr hab. Janusz Tondel (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu). Tłumaczenie streszczenia: Dagmara Reszkowska (^język angielski) Lucyna Partyka (język niemiecki). Fotografie: Grażyna Kowalska. Rycina na okładce: Maciej z Miechowa, Chronica polonorum. [Acc.:] Jost Ludwik Decjusz, De Sigismundi, Cracoviae, per Hieronymum Vieto 21 (tot. Wojciech Planer).. Projekt okładki: Marcin Jankowski. Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. dr. Witolda Bełzy Bydgoszcz, ul. Długa 39, tel/fax (52) 328-73-90 e-mail: sekretariat@wimbp.bydgoszcz.pl wimbp.man.bydgoszcz.pl Nakład: lOOegz. ISBN 978-83-85979-21-0 ISBN 978-83-62545-86-5 Wykonanie: Wydawnictwo KORONIS Bydgoszcz teł. 52 37 37 988. EGZEMPLARZ.

(9) Spis treści. Część I W stęp........................................................................................................................ 7. Summary................................................................................................................. 23 Zusammenfassung.................................................................................................. 25 Wykaz skrótów wraz z literaturą........................................................................... 27. Część II Alfabetyczny spis druków ..................................................................................... 35 Część III Konkordancja sygnatur i numerów katalogu........................................................241 Indeks autorów, tłumaczy, komentatorów, redaktorów, autorów dzieł w pracach zbiorowych, osób występujących w tytułach.....................................249 Indeks drukarzy, nakładców, księgarzy, firm wydawniczych i księgarskich....267 Wykaz druków według miast, drukarzy, nakładców, firm wydawniczych i drukarskich.............................................................................................................275 Indeks chronologiczny............................................................................................ 299 Indeks autorów dedykacji......................................................................................311 Indeks adresatów dedykacji....................................................................................315 Indeks autorów aprobaty.........................................................................................325 Indeks autorów ry cin ............................................................................................... 332 Indeks proweniencji................................................................................................ 334 Wykaz ilustracji zawartych w katalogu.................................................................345 Część IV Ilustracje. 5.

(10)

(11) Wstęp. Dział Zbiorów Specjalnych Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicz nej w Bydgoszczy został utworzony w 1953 r., ale historia przechowywanego w nim zasobu jest znacznie dłuższa i zaczyna się wraz z powstaniem bydgoskiej Książnicy w 1903 r., kiedy to zaczęły napływać pierwsze cenne dokumenty. Zbiory specjalne tworzy duży i zróżnicowany zasób, którego łączna liczba przekracza 60 tys. jednostek inwentarzowych. W jego skład wchodzą rozmaite materiały, poczynając od najliczniej szych i najbardziej wartościowych starych druków i rękopisów, poprzez szeroko pojętą ikonografię (grafika, obrazy, ekslibrisy, fotografie, pocztówki); kartografię, nuty, doku menty życia społecznego, medale, mikrofilmy, przezrocza, na współczesnych mate riałach elektronicznych kończąc. Najcenniejsze ze względu na ciągłość historyczną są kolekcje. Książnica bydgoska posiada trzy duże zespoły o takim profilu, wśród których największą wartość przedstawia „Bibliotheca Bernardina”, czyli dziedzictwo dawnego zakonu bernardynów w Bydgoszczy. Następną grupę tworzą rękopisy - listy królów oraz wybitnych osobistości polskich, sięgające początku XIV w., ofiarowane Biblio tece przez warszawskiego prawnika Kazimierza Kierskiego (1873-1944). Kolekcja trzecia obejmuje teatralia, które są darem od znanego dramaturga i krytyka teatralnego Adama Grzymały-Siedleckiego (1876-1967). Do tej pory Książnica bydgoska wydała dwa katalogi, zawierające spis jej najcenniejszych zbiorów tj. inkunabułów, należą cych głównie do biblioteki pobernardyńskiej oraz rękopisów królewskich, zgromadzo nych przez Kazimierza Kierskiego'. Oddawany do rąk czytelnika katalog poloników XVI-XV11 w. ma na celu wyselekcjonowanie kolejnej wartościowej grupy ze zbiorów Biblioteki. Zasób starych druków WiMBP liczy 8245 egzemplarzy, w tym 102 inkunabu ły', ok. 750 publikacji szesnastowiecznych, ok. 1200 siedemnastowiecznych i ok. 6200 osiemnastowiecznych. Wśród tej grupy znajduje się ok. 2 tys. poloników: 4 z XV w., 95 z XVI w. (dodatkowo 2 z przełomu XVI i XVII w., o nieustalonym roku wydania), 393 z XVII w., pozostałe, czyli ok. 1,5 tys., to druki osiemnastowieczne. Zakres chro nologiczny zawarty w katalogu, tj. od XVI do XVI! w. nie jest typowy, ale wynika ze specyfiki Książnicy bydgoskiej, która z jednej strony nie posiada tak licznych zbio rów jak największe placówki w kraju (np. BUWr, BN, BJ, ZNiO), co pozwoliłoby na zamknięcie publikacji na wieku XVI; z drugiej zaś strony jej zasób jest zbyt bogaty, aby skupić w jednym wydawnictwie wszystkie stare druki związane z Polską. Książnica bydgoska przewiduje w przyszłości uzupełnienie publikacji poprzez wydanie katalogu poloników osiemnastowiecznych, ale z uwagi na ich liczbę konieczne będzie skrócenie opisów bibliograficznych (np. o aprobaty i ryciny) oraz ograniczenie ilości indeksów. Zasób poloników XVI-XV!1 w. przechowywanych w WiMBP tworzy spójną typogra ficznie grupę, której liczba, nieprzekraczająca 500 pozycji bibliograficznych, pozwa la na utworzenie szczegółowego katalogu. Jest to także wartościowy zbiór, w którym 1 Katalog dokumentów i listów królewskich ze zbioru Kazimierza Kierskiego, opr. Justyna Eis, Bydgoszcz 2005.; Katalog inkunabułów Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Bydgoszczy, opr. Jolanta Ociepa, Bydgoszcz 1999.. 7.

(12) znajdujemy wiele interesujących druków (o czym szerzej niżej), przez co zasługujący na publikacyjną prezentację. Publikacja zawiera wykaz poloników w znaczeniu bardzo szerokim, ponieważ nie tylko obejmuje druki wydane w języku polskim, polskiego autorstwa oraz wytło czone na ziemiach I Rzeczypospolitej, ale również prace związane z kulturą i państwem polskim poprzez treść. Wśród tych ostatnich znalazły się dzieła zagraniczne w całości poświęcone sprawom polskim bądź odnoszące się do nich jedynie w sposób fragmen taryczny. Wszystkie za to posiadają wartość naukową i tworzą ciekawy warsztat pracy dla szerokiego zespołu badaczy, tj. historyków, badaczy zabytków sztuki drukarskiej, a także naukowców zajmujących się historią literatury i kultury staropolskiej. Katalog wpisuje się w badania poświęcone zasobom zabytkowych książek w Polsce, historii książki na ziemiach polskich, a także poszerza wiedzę o rozproszonych księgozbio rach historycznych. Druki zagraniczne dodatkowo jeszcze ilustrują stan wiedzy, skalę zainteresowania oraz opinie o ówczesnej Rzeczypospolitej, wyróżniającej się na tle pozostałych państw absolutystycznej Europy. Katalog przygotowano zgodnie z obowiązującymi w Polsce zasadami opisu bibliograficznego starych druków (Opis bibliograficzny - Stare druki PN-N-OI152-8), ale jak każda publikacja, również ta posiada indywidualne rozwiązania, dlatego w oce nie autorki zasadne jest ogólnikowe przybliżenie przyjętych norm. Wykaz druków ułożono w porządku alfabetycznym, przy czym stosując się do dawnej pisowni, nie wyodrębniono znaków polskich, dlatego połączono opisy na literę „i” z , j ”, „1” z „ł”, „s” z „ś” i „v” z „w”. Każda pozycja bibliograficzna otrzymała swój numer, ale z uwagi na istnienie kilku egzemplarzy jednego dzieła, rzeczywista liczba poloników Bibliote ki bydgoskiej jest wyższa niż wskazuje na to numeracja katalogu. Opis bibliograficz ny rozpoczyna się hasłem głównym, które stanowi nazwisko autora, a w przypadku prac zbiorowych bądź anonimowych, nazwa grupy zbiorów (m.in. Biblia, Konstytu cje), ewentualnie wyraz identyfikacyjny bądź nazwisko osoby występującej w tytule (np. Copia, Methodus, Protestacja). Z powodu funkcjonujących jednocześnie kilku wariantów nazwisk, używania przez autorów pseudonimów, problemów z ustaleniem autorstwa czy niekiedy istotnej roli tłumaczy i wydawców w powstaniu nowej edycji dzieła, a zwłaszcza z uwagi na fakt różnie sformułowanych haseł głównych w wyda nych wcześniej katalogach, pomiędzy poszczególnymi pozycjami znajdują się odno śniki, odsyłające czytelnika do konkretnego opisu (np. Costenus Marianus zob. Marian z Kościana, Otwinowski Walerian zob. Ovidius Naso Publius itd.) Kolejnym podstawowym elementem opisu bibliograficznego jest tytuł, który w celu zmniejszenia objętości publikacji występuje w formie skróconej. Zachowano części niezbędne dla rozpoznania druku, dotyczące treści, osób, nazw geograficznych, czasu, tłumaczy, komentatorów, wydawców itd.; a opuszczono wiele nieistotnych szczegółów, jak zwroty grzecznościowe, tytulaturę, informacje na temat poprzednich wydań itp. W przypadku gdy zapis oryginalny zająłby zbyt wiele miejsca, ważne infor macje umieszczono w nawiasie kwadratowym (np. Biblia [tł. Jan Leopolita]). W takiej formie przekazano też, o ile to możliwe, tytuł ujednolicony, wariant tytułu lub tytuł oryginału. Adres wydawniczy zachowano w postaci oryginalnej, przepisując go z karty tytułowej, frontispisu bądź kolofonu. Tradycyjnie obejmuje on miejsce wydania, fir mę drukarską lub nakładczą oraz datę wydania dzieła. Wszelkie brakujące informacje. 8.

(13) odnotowywano za pomocą skrótów łacińskich: s.l., s.n. i s.a. W przypadku uzupełnie nia danych na podstawie bibliografii, przedmowy, dedykacji czy aprobaty, ustalenia podano w kwadratowym nawiasie, podając jeszcze źródło informacji w dalszej części opisu. Starano się zachować oryginalną pisownię zarówno tytułu jak i adresu wydawni czego, jedynie w przypadku rażącej odmienności języka staropolskiego, zastosowano pisownię współczesną przy jednoczesnym utrzymaniu dawnej fonetyki (zamiana v-u, majuskuły w minuskułę). Następnym elementem opisu katalogowego jest informacja dotycząca objętości druku, obejmująca liczbę stron, kart i niekiedy też arkuszy, dalej znajduje się oddzielony średnikiem format bibliograficzny. Po informacjach pozwalających na dokładną identyfikację druku następuje cy tata bibliograficzna. Jej najistotniejszą częścią jest Bibliografia polska Estreicherów. Jeśli konkretnego egzemplarza nie ma w tym wydawnictwie, co odnotowano znakiem E - . lub zawiera jedynie skrócony opis pozycji, wówczas dla lepszej identyfikacji podano obszerniejszy tytuł. Przyjęto, że na obowiązkową bibliografię składać się będą także następujące publikacje: katalog poloników XVI i XVII w. Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, Biblioteki Publicznej m. st. Warszawy, zbiorów Herzog August Bibliothek Wolfenbiittel oraz Nowy Korbut. W przypadku druków szesnastowiecznych cytatę bibliograficzną poszerzono także o katalog Biblioteki Kórnickiej, Biblioteki Jagiellońskiej oraz bibliografię zestawioną przez Teodora Wierzbowskiego. Przy wydawnictwach konstytucji sejmowych za konieczne uznano powołanie się tak że na bibliografie Eugenii Triller i Kazimierza Budzyka. W przypadku nieodnotowania danego egzemplarza w żadnej z powyższych publikacji rozpoczęto poszukiwanie jego opisu w innych mniej popularnych zestawieniach starych druków, przeglądając również katalogi on-line. Zapis cytaty bibliograficznej rozpoczyna zawsze Bibliografia polska Estreicherów, kolejne katalogi umieszczone są według roku wydania, niekie dy na końcu znajdują się monografie. Wszystkie zastosowane w tym miejscu skróty zostały rozwiązane w wykazie literatury. Jeśli dana pozycja nie została umieszczona w publikacji Estreicherów, w kolejnym punkcie opisu, zatytułowanym „Polonicum” wyjaśniono związek pomiędzy drukiem a kulturą i państwem polskim. Następnym elementem opisu bibliograficznego są dedykacje, na które składa ją się ich autorzy (jeśli nie są tożsami z autorami dzieła) oraz adresaci, wraz z piasto waną aktualnie funkcją publiczną. W pracach zbiorowych, w których najczęściej jest wielu adresatów, w celu zmniejszenia objętości katalogu, ograniczano się do dedykacji głównej zamieszczonej na początku dzieła, bądź w przypadku druków zagranicznych do dedykacji odnoszącej się do Polaka. Następnym punktem pozycji katalogowej są aprobaty, obejmujące nazwisko, miejsce i rok podpisania zezwolenia na wydanie dru ku. Informacje dotyczące zarówno dedykacji jak i aprobaty są niezwykle cenne dla rozwoju badań nad mecenatem magnackim, królewskim, kościelnym i mieszczańskim, dlatego zdecydowano się na umieszczenie ich w katalogu. W opisie bibliograficznym nie mogło też zabraknąć wzmianki o zamieszczonym w starym druku materiale iko nograficznym. W informacjach tych zawarto najistotniejsze cechy rycin, czyli technikę ich wykonania, treść, ilość i lokalizację. W przypadku defektu druku, o zaistniałym ubytku poinformowano w odpowiednim punkcie opisu. Formą łączącą cechy ogólne i indywidualne poloników ze zbioru WiMBP są uwagi umieszczone w punkcie NB. Zawarte zastały w nim zarówno informacje wspól. 9.

(14) ne dla wszystkich druków, jak np. czerwono-czarna karta tytułowa, pomyłki w pagina cji czy foliacji, uwagi dotyczące treści bądź wydania, ustalenie danych na podstawie bibliografii; jak również ty powe tylko dla egzemplarzy przechowywanych w Książnicy bydgoskiej, np. glosy i marginalia. Kolejne punkty opisują już tylko cechy charakterystyczne druków należących do zasobu WiMBP. Mamy więc informację o współoprawieniu dzieła z inną pozycją z katalogu, a także opis defektów, charakteryzujący ubytki i zniszczenia ze szkodą dla tekstu. W opisie bibliograficznym nie mogło zabraknąć też informacji o proweniencji w postaci wiernie przepisanych not proweniencyjnych. Większość skrótów z not proweniencyjnych znalazło rozwinięcie w nawiasie kwadratowym, zaś fragmenty znisz czone lub nieczytelne zostały wykropkowane. Jeśli znak własnościowy zachował się w formie pieczęci (pieczątki) lub ekslibrisu odnotowano ten fakt za pomocą odpowied nich skrótów. Kolejnym punktem opisu są dane dotyczące oprawy, które uwzględniają materiał użyty do wykonania okładziny, sposób jej zdobienia oraz datowanie. Infor macje o stanie zachowania, obejmujące zniszczenia, zmiany mikrobiologiczne, ślady żerowania owadów i wygląd papieru czy przeprowadzone prace konserwatorskie, rów nież znalazły się w niniejszym katalogu. Pozycje katalogowe wieńczy aktualna sygnatura i egzemplarz oraz uwaga dotycząca dawnego egzemplarza. Początkowo stare druki wpisywano do wspólnej księgi inwentarzowej i nadawano im kolejny numer wszystkich nabytków w danym roku, stąd ich sygnatury nie różnią się od sygnatur zwykłych książek, a więc zawierają numer egzemplarza i oddzielony kropką rok wpływu, ewentualnie w przypadku wydań 0 większych rozmiarach oznaczenie formatu, tj. quarto i folio (np. 3518.1972 (4) czyli inw. - 1972, egz. - 3518, format biblioteczny - 4). Od 2007 r. druki wydane od XV do końca XVIII w. mają odrębny inwentarz z numerem „01”, a ich sygnatura obejmuje symbol SD i liczbę porządkową, przypisaną już tylko tego typu zbiorom, względnie również format biblioteczny (np. SD 8235 (4) tj. inw. - 0 1 , egz. - 8235, format biblio teczny - 4). Do tej samej księgi inwentarzowej przeniesiono wszystkie woluminy z kolekcji pobernardyńskiej, jako numer egzemplarza pozostawiając ich stare liczby porządkowe od 1 do 1615 (np. sygn. B 1588, czyli inw. - 01, egz. - 1588). Obecnie trwa proces przesygnowania zbioru starych druków, co pozwoli na szybsze odnale zienie zamówionych woluminów i zwiększy ich bezpieczeństwo, poprzez natychmia stowe zauważenie ewentualnych braków. Nowe sygnatury zawierają wiek publikacji, format biblioteczny oraz liczbę porządkową (np. XVI, 8-34; co oznacza, że książka znajduje się wśród szesnastowiecznych ósemek na pozycji 34). Poza alfabetycznym wykazem poloników niniejsza publikacja obejmuje tak że szereg aneksów, które ułatwiają zrozumienie oznaczeń i poruszanie się po katalo gu. Mamy więc trzyczęściowy wykaz skrótów, obejmujący skróty literatury, wyrazów 1nazw. Zamieszczono także konkordancję sygnatur i numerów w katalogu, zaczynając od księgi inwentarzowej „01”, czyli kolekcji pobernardyńskiej i nabytków od 2007 r., przechodząc do zestawienia według roku wpływu, tj. od 1904 r. do 2002 r. (w I. 1903, 2003-2006 brak zakupionych poloników XVI-XVI1 w.) Dalej znajduje się szereg indeksów: osobowy, zawierający nazwiska autorów, autorów dzieł zamieszczonych w publika cjach zbiorowych, tłumaczy, wydawców, korektorów, osób występujących w tytułach. 10.

(15) (do każdej postaci dodano krótkie objaśnienie zawierające lata życia, formę działalno ści i sprawowaną funkcję); alfabetyczny drukarzy, nakładców, księgarzy, firm wydawniczych i księgarskich, wraz z latami życia, działalności oraz lokalizacją oficyny ; - topograficzny, a więc spis druków według miast, drukarzy, nakładców, firm wydaw niczych i drukarskich; - chronologiczny, czyli wykaz książek według roku wydania; - alfabetyczny autorów dedykacji; alfabetyczny adresatów dedykacji (obydwa zawierające poza nazwiskiem również lata życia oraz aktualnie pełnioną i najwyższą funkcję); - alfabetyczny autorów aprobaty, wraz z miejscem i rokiem podpisania akceptacji dzieła; - alfabetyczny autorów rycin; proweniencji, zawierający alfabetyczny wykaz poprzednich właścicieli książek, zarówno osób indywidulanych jak i instytucji (autorka nie zdecydowała się na identyfi kację większości postaci, ponieważ bez osobnych i specjalistycznych badań, mogłoby dojść do licznych pomyłek, np. na druku Marcina Grymosza widnieje niepełna infor macja o ty m, że książka należała do klasztoru sandomierskiego, podczas gdy w Sando mierzu od kilku wieków istniało wiele zakonów, jak choćby cystersów, dominikanów, klarysek i jezuitów); - wreszcie wykaz ilustracji zawartych w katalogu. W tym miejscu warto zaznaczyć, że indeksy opracowano przede wszystkim na podstawie wewnętrznej bazy danych, z której korzystają pracownicy Książnicy bydgoskiej (CKHW w systemie Prolib), oraz literatury kluczowej dla identyfikacji postaci, czyli Polskiego Słownika Biograficznego, spisu Urzędników dawnej Rzeczy pospolitej XII-XVII! wieku, wydawnictwa prezentującego Drukarzy dawnej Polski od XV do XVIII wieku, wreszcie kilku opracowań lokalnych, jak Wielkopolski słownik biograficzny, Bydgoski słownik biograficzny i Słownik biograficzny Pomorza Nadwi ślańskiego. Z powodu problemów z identyfikacją niektórych osób niezbędne okazało się poszerzenie bibliografii o herbarze i słowniki, których nie umieszczono w wykazie literatury, ograniczonej jedynie do prac ważniejszych, po które sięgano wielokrotnie w czasie sporządzania indeksów. Niniejszą publikację zamyka 16 fotografii, przedstawiających najciekawsze i najbardziej wartościowe polonika ze zbiorów WiMBP. Z reguły obrazują one najpięk niejsze ryciny miedziorytnicze lub drzeworytnicze, stanowiące osiągnięcia polskiej i zagranicznej sztuki typograficznej od XVI do XVII w. Wybrano zarówno samodzielne i większe ilustracje, np. frontispisy i tablice dołączone do druku, jak również te mniej sze i wkomponowane w tekst, czyli finaliki, kolofony, ozdobne ramki. Poza rycinami fotografie przedstawiają cechy indywidualne egzemplarzy znajdujących się w Książni cy bydgoskiej, a więc ciekawe oprawy, pieczęcie władców, pieczątki i zapiski proweniencyjne, glosy i marginalia. W zbiorze poloników bydgoskiej Książnicy znajduje się 490 pozycji biblio graficznych, zawartych w 517 egzemplarzach (25 dzieł znajduje się w dwóch egzem plarzach, 1 tytuł w trzech). Najstarszym drukiem umieszczonym w katalogu jest Opusculum eruditum Filipa Beroaldo, wydany w Erfurcie około 1505 r. Na ziemiach polskich najwcześniej pojawiła się rozprawa francuskiego filozofa i teologa Jacąues a.

(16) d E tap lesa Lefevre'a pt. Introductiones in libros Physicorum, odbita w tłoczni Jana Hallera w 1510 r. Warto również wymienić rozprawę filozoficzną Panmlus philosophiae naturalis z objaśnieniami prof. Akademii Krakowskiej Jana ze Stobnicy, któ rą wydał wspomniany Jan Haller wespół z Florianem Unglerem w 1513 r. W oby dwu księgach drukarze podjęli próbę umieszczenia rycin drzeworytniczych, pierwsza zawiera herby Polski, Litwy i Krakowa na karcie tytułowej i wykres wszechświata na karcie A2, druga zaś herb Krakowa w kolofonie. Polonika XVI-XV1I w. ze zbiorów WiMBP pochodzą z niemal wszystkich znaczniejszych polskich oficyn. Dominują wydawnictwa krakowskie, ze względu na szybki rozwój tamtejszych drukarń. Z kolekcji bydgoskiej polskie druki szesnastowieczne w większości wyszły z tłoczni krakowskich: 12 dzieł z Drukarni Łazarzowej, 9 z oficyny rodziny Szarfenbergów (Macieja, Marka, Hieronima i Mikołaja), 5 wyda no u Floriana Unglera i wdowy po nim Heleny, 4 u Hieronima Wietora, tyleż samo u Siebeneicherów (Mateusz, Jakub), 2 u Jana Hallera. Wśród egzemplarzy siedemna stowiecznych również znaczną część opublikowano w stolicy Małopolski. Najwięcej ksiąg pochodzi z 3 oficyn o długich tradycjach i uznanej pozycji w kraju. Aż 50 dzieł, głównie zawierających konstytucje sejmowe i rozprawy teologiczne, wydano w drukar ni Piotrkowczyków: Andrzeja (17), jego syna imiennika (26), dla odróżnienia od ojca zwanego młodszym, wdowy Anny Teresy (3) i wnuka założyciela - Stanisława (4). Nieco mniej, gdyż 33 pozycje bibliograficzne, w tym wielotomowy słownik polskołacińsko-grecki, powstało w oficynie Cezarych: Franciszka (23), wdowy Barbary (4) i wnuka protoplasty - również Franciszka (6). Ostatnia większa grupa dzieł, w liczbie 29, pochodzi z firmy Schedlów: Krzysztofa (5), jego małżonki Anny i synów Jerzego Romualda i Mikołaja Aleksandra (24). Pozostałe druki krakowskie wytłoczono w dru karni Kupiszów (6), Akademii Krakowskiej (5), Macieja Jędrzej owczy ka (5), Mikołaja Loba (4), Baltazara Smieszkowica (działającego w wówczas odrębnym Kazimierzu, 6) oraz wielu innych. W zbiorze poloników znajdują się również dzieła wytłoczone w firmach dru karskich działających w innych miastach prowincji małopolskiej: Lublinie (4), Zamo ściu (Drukarnia Akademicka-2), Sandomierzu (jezuici-1) i Jarosławiu (1). Prężnie roz wijał się także rynek wydawniczy w Wielkopolsce, co przełożyło się na ilość wydanych tam poloników. W zasobie Książnicy bydgoskiej są dzieła opublikowane przez jezu itów w Kaliszu i Poznaniu (odpowiednio 13 i 4) oraz familię Wolrabów: publikującej początkowo w Budziszynie, a później także w Poznaniu i Kaliszu (Jan starszy wydał 2, Jan młodszy 6 dzieł). Mazowsze reprezentuje jedynie Warszawa, skąd jednak pochodzą druki późniejsze: 4 dzieła ukazały się u Jana Rossowskiego w latach 20 i 30 XVII w., 5 w połowie tego stulecia w oficynie Piotra Elerta i jego spadkobierców, zaś w końcu wieku 6 prac wytłoczono w drukarni pijarów, po jednej u jezuitów i Piotra Michała Łęskowskiego. Kolekcja WiMBP wywodzi się też z oficyn drukarskich działających na Pomorzu, choć wówczas nie wszystkie leżały w granicach Rzeczypospolitej. Jedną z najbardziej znaczących firm prowadziła rodzina Rhetów: Georg, wdowa Anna Rich ter oraz ich synowie Johann Walentin, Filip Chrystian i Dawid Fryderyk. W ciągu półwiecza wydali oni w sumie 28 dziel z niniejszego zbioru poloników (25 w Gdańsku i 3 w Szczecinie). Duże uznanie zdobył również gdański księgarz i nakładca Georg.

(17) Forster oraz jego małżonka Anna Konstancja Reiniger, która rozszerzyła działalność firmy na Amsterdam. Ich sumptem ukazało się 10 druków zawartych w tym katalogu (8 w Gdańsku i 2 w Amsterdamie). Poza Gdańskiem wśród innych ośrodków drukar skich na Pomorzu należy wymienić Oliwę (dawniej będącą odrębną miejscowością, gdzie pracowała tłocznia cystersów-8), Toruń (3), Elbląg (3), Sopot (1), Braniewo (1), a także leżące poza granicami Rzeczypospolitej Szczecin (4) i Kołobrzeg (1). Niewiel ka część zbiorów WiMBP pochodzi z drukarń śląskich, można tu wymienić jedynie pojedyncze dzieła opublikowane w Zgorzelcu i Bardzie. Odrębną grupę tworzą polonika wydane na ziemiach, które w wiekach XVIXVII stanowiły integralną część Rzeczypospolitej i jawiły się jako ośrodki polskości lub miały status lenna Królestwa Polskiego, a dziś znajdują się w granicach państw sąsiednich. Książnica bydgoska posiada kilkadziesiąt druków wydanych do 1700 r. na obszarze dzisiejszej Litwy (14 dzieł opublikowano w Wilnie, w tym 6 w drukar ni Akademickiej, 4 bez dokładnego adresu wydawniczego, 2 u ojców bazylianów i tyleż samo u Jana Karcana), Ukrainy (4 księgi wydano we Lwowie, 1 w Dobromilu), Rosji (3 w Królewcu/Kaliningradzie) oraz Białorusi (1 w protestanckiej oficynie Radziwiłłów w Słucku). Obok druków polskich w zbiorze poloników znajduje się wiele dzieł wytło czonych w oficynach zagranicznych. Wśród nich zdecydowanie przeważają publikacje niemieckie, które ukazały się w następujących miejscowościach: Kolonia (19), Frank furt n. Menem (11), Wittenberga (7), Lipsk (4), Hanau (2), Magdeburg (2), Mogun cja (2) oraz pojedyncze dzieła w Erfurcie, Lrankfurcie n. Odrą, Heidelbergu, Helmstadzie, Ingolstadzie, Marburgu, Monachium i Strasburgu. Jak ustalił Jacek Puchalski duża ilość poloników wydanych na ziemiach niemieckich wynikała z roli pisarzy polskich w działaniach kontrreformacyjnych, faktu traktowania polskiego piśmiennictwa jako źródła informacji na temat wschodnich sąsiadów Rzeczypospolitej: Turcji, Węgier i chanatów tatarskich, wreszcie zainteresowania niemieckiej opinii publicznej wojnami 0 Inflanty i konfliktami z Moskwą23. Sporo poloników z zasobu WiMBP wytłoczono także na terenach dzisiejszej Holandii (Amsterdam-13, Lejda-2, Franeker-1, Haga-1) 1Belgii (Antwerpia - głównie w oficynie Plantiniana-8, Louvain-1, Bruksela-1), ponad to we Francji (Lyon-6, Paryż-4), Włoszech (Wenecja-3, Neapol-1), Austrii (Wiedeń-2, Innsbruck-1) i Szwajcarii (Bazylea-3). Pod względem treściowym księgozbiór poloników WiMBP jest dość zróż nicowany. Zdecydowanie przeważają druki o tematyce teologicznej, w tym teologia pastoralna, homiletyka, żywoty świętych, mszały, literatura dogmatyczna i apologetyczna, rozważania polemiczne, dzieła panegiryczne, różne wydania Biblii, komentarze biblijne. W murach Książnicy bydgoskiej przechowywane są wszystkie trzy wyda nia pierwszego pełnego przekładu Pisma Świętego doktora teologii Jana Leopolity (1561, 1575, 1577). Druki ukazały się w oficynie Szarfenbergów w Krakowie, stąd inne ich nazwy: Biblia Szarfenbergówska lub Krakowska\ Pod koniec wieku (dokład nie w 1599 r.) w Drukarni Łazarzowej wytłoczono Biblię Jakuba Wujka, uważaną za 2 J. Puchalski, Polonika z obszaru niemieckojęzycznego - poza granicami Rzeczypospolitej w XVI wieku, Warszawa 1997, s. 158-161. 3 E. Belcarzowa, Polskie i czeskie źródła przekładu Biblii Leopolity, Kraków 2006, s. 10..

(18) najwyższe osiągnięcie polskich przekładów biblijnych. Jakub Wujek - jezuita, rektor Akademii Wileńskiej i doktor teologii, korzystał ze wsparcia wpływowego zakonu jezu itów oraz postępowego papieża Grzegorza XIII. Książnica bydgoska jest w posiadaniu dwóch egzemplarzy Biblii z 1599 r. oraz kilku późniejszych wydań protestanckich (1632, 1660) Obok Pisma Świętego zbiór dzieł teologicznych uzupełnia bogata literatura polemiczna. Wspomniany Jakub Wujek jest autorem odpowiedzi na krytyczne utwory wymierzone w Kościół Katolicki pióra Jakuba Niemojewskiego i Grzegorza z Żar nowca (Dialysis to iest Rozwiązanie albo rozebranie Asserciy ... naprzeciw Jezuitom poznańskim wydanych, Poznań 1580 oraz Apologia tho iesth obrona postylle katholiczney przeciw sprośnym wykrętom y potwarzam postylle heretyckiey, Kraków 1584). W duchu katolickim pisali także Adrian Jerzy Junga (Rozwiązanie 52 kwestiy mini strów nowoewangelickich Jezuitom zadanych, Kraków 1599), Fabian Adam Birkowski (Exorbitancye ruskie z Greków odszczepieńcow, Kraków 1633) oraz Stanisław Hozjusz. Ten ostatni jest autorem Wyznania wiary katolickiej, które zawierało program odnowy w Kościele Katolickim i doczekało się bardzo wielu wydań (w WiMBP jest druk wie deński z 1560 r.) Licznie reprezentowana jest także hagiografia, m.in. poprzez Żywoty świętych Piotra Skargi (Kraków 1619, 1644) czy Żywot y cuda wielebnego lana Kan iego autorstwa Adama Opatowczyka (Kraków 1632). Bardzo bogaty jest zbiór kazań, na który składają się prace Fabiana Adama Birkowskiego, Franciszka Rychłowskiego, Aleksandra Lorencowica, Tomasza Młodzianowskiego i Pawła Kaczyńskiego. W bydgoskiej kolekcji poloników licznie reprezentowaną dziedziną jest rów nież filozofia, zarówno scholastyczna jak i humanistyczna. Do najbardziej wartościo wych pod względem merytorycznym i nierzadko także edytorskim należą dzieła wybit nych myślicieli starożytności i renesansu, jak Arystoteles (Physica, Kraków 1519; A. Ruvio, Commentariorum in universam Aristotelis dialecticam, Kraków 1608), Erazm z Rotterdamu (Dialogus, Kraków 1530 i De contemptu mundi epistoła, Kraków 1542), Marek Cyceron (Księgi o starości, Wilno XVI/XV11 i Fragmentu, Hanau 1610) czy Jan Duns Szkot (komentarze Piotra z Poznania i Mariana z Kościana). Zbiór ten uzupełniają podręczniki filozoficzne np. Hieronima Wildenberga Philosophiae totius humanae (Lyon 1562) i Michała Falkenera Introductorium dialecticae (Norymberga 1511). Na szczególną uwagę zasługuje wydana w 1519 r. Physica Arystotelesa, któ ra pochodzi z okresu połączenia oficyny Hallera z warsztatem innego krakowskiego typografa - pochodzącego z Bawarii Floriana Unglera, stąd pojawił się w niej inicjał w postaci białego Cfum], wkomponowanego w motyw roślinny na czarnym tle, charak terystyczny dla druków Bawarczyka4. Dużą grupę tworzą dzieła z zakresu prawa, historii, polityki i dyplomacji. W skład pierwszej dziedziny wchodzą zbiory praw, ustaw, statutów, konstytucji, przy wilejów itp., zebrane m.in. przez Jakuba Przyłuskiego, Bartłomieja Groickiego, Jana Januszowskiego, Teodora Zawackiego i Wojciecha Madalińskiego. WiMBP posiada 3 wydania pracy polskiego historyka i prawnika Jana Herbuta pt. Statutu Regni Poloniae (Kraków 1563, Gdańsk 1620 i 1693), 2 edycje lus municipale sekretarza kró 4 11. Dubowik, K. Sarnowska, Dzieje drukarstwa na przykładzie starodruków Biblioteki Miej skiej w Bydgoszczy, Bydgoszcz 1967, s. 48.. 14.

(19) lewskiego Pawła Szczerbica (Lwów 1581, Poznań 1610), oraz ciekawą pracę księdza i doktora obojga praw Stefana Franciszka Żuchowskiego, zatytułowaną Ogłoś processow crimalnych na Żydach (Sandomierz 1700). Z dzieł z zakresu historii Rzeczypospolitej na uwagę zasługują liczne rozpra wy sekretarza królewskiego Marcina Kromera, kronika wszechstronnie wykształcone go Macieja z Miechowa, prace poświęcone dziejom Prus autorstwa Krzysztofa Jana Hartknocha i Piotra z Dusburga, historia Litwy pióra Wojciecha Wijuka Kojałowicza czy opis przebiegu walk o tw ierdzę jasnogórską w czasie potopu, sporządzony przez ojca Augustyna Kordeckiego5. Sporo informacji na temat losów Rzeczypospolitej wno szą także dzieła pośw ięcone historii powszechnej jak Kronika wszystkiego świata Mar cina Bielskiego (2 wydania: 1554 i 1564) oraz rozprawy dotyczące przeszłości sąsied nich państw (C. Vanel, Histoire des troubles de Hongrie, Amsterdam 1686; P. Rycaut, Monarchia turecka, Słuck 1678) i ich władców (S. Pufendorf, Siehen Biicher von denen Thaten Carl Gustavs, Nory mberga 1697). Za cenne, szczególnie z pozycji borykającej się z wadliwym ustrojem Rze cz) pospolitej, uznaje się prace dotyczące ówczesnych systemów politycznych. Książ nica bydgoska jest w posiadaniu rozprawy opisującej funkcjonowanie republik autor stwa słynnego Mikołaja Machiavellego (Disputationum de republica, Frankfurt 1608), dwóch książek zwolennika reform projektowanych przez stronników króla Jana Kazi mierza - marszałka wielkiego koronnego Łukasza Opalińskiego (De officiis, Amster dam 1668 i Polonia defensa contra loan. Barclaium, Gdańsk 1648) oraz dzieła sekre tarza królewskiego Łukasza Górnickiego pt. Dworzanin polski (Kraków 1639). Uzu pełnieniem literatur) politycznej są publikacje bieżących aktów urzędowych. WiMBP posiada liczne wydania konstytucji sejmowych, które ukazywały się głównie w drukar ni Piotrkowczyków, edyktów królewskich (Augusta II Mocny), traktatów' pokojowych (Jam Zapolski 1582 r., Oliwa 1660, Karłowice 1699), dokumentów sejmikowych, pism z okresu bezkrólewia (propozycje kandydatów do korony polskiej z 1697 r.) W skład druków o tematyce humanistycznej wchodzą także dzieła filolo giczne tj. literatura piękna, retory ka, gramatyka i słowniki. Do pierwszej grupy należą zarówno utwór) rodzime i ory ginalne, w tym m.in. dzieła Jana Kochanowskiego, jak i przekłady klasyków literatury powszechnej (np. przygotowana przez Jana Andrzeja i Stanisława Morsztynów polska wersja Fedry>L. A. Seneki, Andromacha J. Racine'a, Cyda P. Comeille a i Psyche Apulejusza z Madaury). Do literatur)' pięknej zaliczyć także można wydawane drukiem mowy okolicznościowe, wygłaszane z okazji ślubów, pogrzebów, awansów itd. na część mecenasów, polityków i innych znaczących postaci państwa polsko-litewskiego. Książnica bydgoska posiada kilkanaście mów pochwal nych, wymieńmy tu chociażby orację Marcina Widziewicza o dokonaniach wojewody wileńskiego Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła, kazania pogrzebowe Mateusza Bembusa o życiu wojewody łęczyckiego Adama Czamkowskiego czy mowę Fabiana Myślimskiego wygłoszoną w upominku weselnym dla marszałka nadwornego litewskiego Kazimierza Leona Sapiehy. Z zakresu gramatyki ciekawy jest podręcznik Bartłomieja Kazimierza Malickiego zatytułowany Klucz do ięzyka francuskiego, wydany w Kra5 Zob. więcej: A. Kersten, Pierwszy opis obrony Jasnej Góry w 1655 r. Studia nad Nową Gigantomachią ks. Augustyna Kordeckiego, Warszawa 1959. %\ p "3 15.

(20) kowie w 1700. Na zakończenie przeglądu prac humanistycznych warto wspomnieć o książce z dziedziny pedagogiki pt. Krotka irformatia o sweywoley studentów Akademiey Krakowskiey (Kraków 1632), autorstwa wykładowcy tejże uczelni Sebastiana Koszuckiego. W zbiorze poloników Książnicy bydgoskiej znaleźć też można dzieła z zakre su nauk ścisłych i technicznych: ekonomii, geografii, matematyki, astronomii, przyro dy i medycyny. Pierwszą dziedzinę reprezentuje traktat polskiego ekonomisty Jakuba Kazimierza Haura pt. Skład abo skarbiec znakomitych sekretów oekonomiey ziemiańskiey, wydany w Krakowie w 1693 r. przez Mikołaja Aleksandra Schedla. Była to ency klopedia ziemiańska, zawierająca materiał zarówno o tematyce agrarnej, jak i obycza jowej, dodatkowo przeplatana dykteryjkami i anegdotami. Do dzieł ekonomicznych zaliczają się także dwa warianty (w języku polskim i łacińskim) rozprawy o systemie monetarnym Rzeczypospolitej (Krotka a prawdziwa damnorum z rozney monetey, 1660). Z kolei z dziedziny geografii w zbiorach WiMBP znaleźć można traktat Rudimenta cosmographiae (Kraków 1630), autorstwa siedmiogrodzkiego kartografa Jana Hontera. Wśród poloników są także druki z zakresu astronomii. Jan Heweliusz i Fryde ryk BUthner prowadzili w Gdańsku obserwacje meteorologiczne i astronomiczne, a ich wyniki publikowali w wielu pracach. Pierwszy wydał dzieło o tytule Machinae coelestis, zawierający szczegółowy opis instrumentów astronomicznych; drugi zaś w latach 1680-1682 opublikował informacje dotyczące zaobserwowanych przez siebie komet. Najmniej liczny jest zbiór druków z dziedziny przyrody i medycyny. Wymienić tu moż na jedynie następujące książki: litewskiego polityka i ekonomisty Krzysztofa Dorohostajskiego Hippika o koniach (Kraków 1647), włoskiego alchemika i medyka Aleksego Pedemontana Taiemnice wszystkim oboyga płci nie tylko ku leczeniu rozmaitych chorob (Kraków 1620), a także polskiego botanika, zielarza i lekarza Marcina z Urzędowa Herbarz Polski {Kraków 1595), czyli ilustrowana encyklopedia zawierająca wiadomo ści o występujących na ziemiach polskich roślinach, zwierzętach i minerałach. Część poloników- przechowywanych w WiMBP zawiera drzeworytnicze lub miedziorytnicze ryciny. Najczęściej są to drobne ilustracje w postaci sygnetów drukar skich, herbów adresatów dedykacji bądź ramek złożonych z ozdobników drzeworytni czych, ale nie brak również rycin większych, umieszczonych na frontispisach i tabli cach składanych. Niektóre stoją na wysokim poziomie artystycznym i zostały wykona ne przez znanych artystów polskich i zagranicznych. Wśród nich są ryciny autorstwa jednego z najznakomitszych rytowników europejskich Jeremiasza Falcka. Chodzi o frontispis dzieła Andrzeja Maksymiliana Fredry', Gęsta popułi Poloni i sztychowa ną kartę tytułową pracy Jana Dymitra Starowolskiego Polonia nunc denuo recognita etaucta, obydwa druki wydane sumptem Georga Forstera'*1. WiMBP posiada także kilka publikacji krakowskich, do których ilustracje przygotował śląski miedziorytnik Dawid Tscherning. Artysta często współpracował z Łukaszem Kupiszem, czego przykładem jest miedziorytniczy frontispis w 3 tomach Opera omnia Diego Niseno, a także z dru karnią Franciszka Cezarego, gdzie wytłoczono z rycinami Tscherninga Orbis Polo 6 A. Gosieniecka, „Sztuka w Gdańsku - malarstwo, rzeźba, grafika”, [w:J Gdańsk, jego dzieje i kultura, Warszawa 1969, ss. 267-362, s. 347.; J. Talbicrska, Grafika XVII wieku w Polsce. Funkcje, ośrodki, artyści, dzieła, Warszawa 2011, s. 139-158.. 16.

(21) nus Szymona Okolskiego oraz Chronice gestorum Pawła Piaseckiego7. W katalogu poloników znajdują się także dwa druki z miedziorytniczymi frontispisami autorstwa pochodzącego z okolic Poznania Jana Aleksandra Gorczyca. Pierwszym są wydane w oficynie Schedlów Roczniki polskie Wespazjana Kochowskiego, drugim wytłoczo na w drukarni Franciszka Cezarego Machina exhibendo Stanisława Solskiego8. Warto wspomnieć też o sztychach umieszczonych w rozprawie Jana Heweliusza Machinae coelestis, rytowanych przez Izaaka Saa'a, według rysunków nadwornego portrecisty Jana III Sobieskiego - Andrzeja Stecha9 oraz o popularnej Monarchii Tureckiej Paula Rycauta, którą ilustrował mało znany rytownik z Mohylewa - Maksym Woszczanka10. Wśród zawartych w' katalogu poloników szczególnie bogato zdobione rycina mi są druki zagraniczne, zwłaszcza norymberskie wydanie De rebus a Carolo Gustavo Samuela Pufendorfa, zawierające m.in. pierwszą panoramę Bydgoszczy w wykona niu Erika Dahlbergha; wydana we Frankfurcie nad Menem Topographia Electoratus Brandenburgici Martina Zeillera oraz Historia di Leopoldo cesare, której autorem jest Galeazzo Gualdo-Priorato. Wszystkie zawierają kilkadziesiąt, a nawet kilkaset tablic przedstawiających portrety, sceny batalistyczne, mapy, plany i widoki miast; przygoto wane przez niemieckich i flamandzkich rytowników. Większość poloników niniejszego katalogu ma bardzo bogatą historię i nosi po kilka not proweniencyjnych, na innych z powodu uszkodzenia bądź braku wyklejek, kart ochronnych i skrajnych składek, nie zachowały się nazwiska poprzednich właści cieli. Stare druki trafiły do biblioteki drogą zakupu, jako depozyty, poprzez dary lub wymianę dubletów. W strukturze proweniencyjnej dominują woluminy należące do biblioteki bydgoskich bernardynów. Księgozbiór pobernardyński jako najstarsza, naj liczniejsza i najcenniejsza kolekcja starych druków w mieście, jest prawdziwą chlubą Biblioteki i Bydgoszczy. Obecnie zabytkowy zbiór liczy 1381 woluminów, głównie z XVI i XVII w. Największą wartość przedstawiają inkunabuły, których jest 97 pozy cji bibliograficznych zawartych w 99 egzemplarzach, a wśród nich cymelia i unikaty, szczególnie cenne ze względu na osiągnięcia sztuki typograficznej bądź przepiękne zdobienia i inicjały wykonane przez jednego z zakonników - brata Aleksego. Obecnie kolekcja tworzy wystawę stałą, zorganizowaną w pomieszczeniu specjalnie stylizo wanym na wzór średniowiecznej celi klasztornej. Wśród najcenniejszych eksponatów należy wymienić jedyny zachowany na świecie egzemplarz ulotki Hieronima Savonaroli Reguła dla wszystkich zakonników, wydany we Florencji w 1489 r., a wyjęty z makulatury wyściełającej okładki innej książki; ponadto rękopiśmienny Brewiarz franciszkański z przełomu XV i XVI w., czy pierwszą edycję słynnego Malleus maleficarum Heinricha Kramera. Znaczną część tego zbioru, dokładnie 122 dzieła, stanowią Zob. więcej: J. Talbierska, op.cit., s. 169-172.; A. Więcek, Dawid i Jan Tscherningowie oraz ich ryciny o polskiej tematyce: z dziejów śląsko-polskich stosunków artystycznych na przeło mie XVII i XVIII stulecia. Biuletyn Historii Sztuki, t. 18, nr 4 (1956), s. 482-502. 8 J. Kołaczkowski, Słownik rytowników polskich tudzież obcych w Polsce zamieszkałych lub czasowo w niej przebywających od najdawniejszych do najnowszych czasów jako przyczynek do historji sztuk pięknych w Polsce, Lwów 1874, s. 24.; J. Talbierska, op.cit., s. 172-175. 9 T. Grzybkowska, Andrzej Stech malarz gdański, Warszawa 1979, s. 106.; M. Pelczar, „Nauka i kultura w Gdańsku”, [w:| Gdańsk ..... ss. 499-606, s. 530. 10 J. Talbierska, op.cit., s. 101.. 17.

(22) polonika wydane do 1700 r. Większość ksiąg pochodzi z przydziału prow incjałów bądź z zakupów z jałmużny i zapisów testamentarnych gwardianów, kaznodziei, zakonni ków, mieszczan, okolicznej szlachty oraz księży. Wśród ofiarodawców odnajdujemy zarówno inne konwenty (np. bernardynów poznańskich, jezuitów kaliskich, karmeli tów bydgoskich czy reformatów wejherowskich) jak i prywatnych darczyńców (m.in. Piotr Nosilski, Andrzej Żychowski, Cyprian Chrząstowski). Wprawdzie z całego księ gozbioru pobernardyńskiego można wyodrębnić większe grupy o wspólnej prowenien cji, ale akurat w przypadku interesujących nas druków mamy do czynienia zazwyczaj z pojedynczymi darami. Wyjątek stanowi kilka woluminów podarowanych przez Mar cina z Osiecznej czy Waleriana Twardowicza". Zbiór poloników nie tylko poprzez kolekcję bernardynów wiąże się z historią regionu, ponieważ wiele innych egzemplarzy należało wcześniej do instytucji, towa rzystw i wybitnych przedstawicieli miasta i okolic. 16 siedemnastowiecznych konstytu cji sejmowych i innych wydań źródłowych podarował placówce Jan Klein (1885-1940) - duchowny, historyk, burmistrz Solca Kujawskiego, kustosz BM, wreszcie organiza tor i pierwszy dyrektor Muzeum Miejskiego w Bydgoszczy. Jego działalność na rzecz regionu przerwała II wojna światowa, w trakcie której został zamordowany w obozie koncentracyjnym Oranienburg-Sachsenhausen112. Kolejną znaczącą postacią i jedno cześnie darczyńcą Biblioteki był Jan Maciaszek (1876-1932), który jako powstaniec wielkopolski i pierwszy komisaryczny prezydent miasta zasłużył się w procesie odzy skania niepodległości i odbudowy państwa polskiego. Z jego kolekcji pochodzi kilka woluminów o tematyce prawniczej, ofiarowanych w latach 1933-1937, a więc już po śmierci właściciela, przez wdowę - Lucję Maciaszek13. Wśród darczyńców znalazło się także Towarzystwo Historyczne Obwodu Nadnoteckiego (1880-1902), które zaj mowało się badaniem historii regionu i gromadzeniem pamiątek historycznych z nim związanych. W 1903 r. stowarzyszenie przekazało Bibliotece Miejskiej m.in. wspo mnianą historię Prus autorstwa Krzysztofa Jan Hartknocha i korespondencję wydaną przez Justusa Lipsiusa14. Warto również wspomnieć o drukach pozyskanych w Anty kwariacie Naukowym “ Dom Książki” (obecnie Bydgoski Antykwariat Naukowy Wie sław Dreas), który działając od 1952 r. stał się częścią życia kulturalnego miasta. Co ciekawe obok 159 książek zakupionych w sklepie antykwarycznym, odnajdujemy też 4 woluminy uzyskane w wyniku wymiany dubletów. Znaczna grupa poloników XVI-XVII w., wchodzących w skład zbiorów WiMBP, pochodzi z majątków okolicznego ziemiaństwa. W czasie II wojny światowej zbiory te uległy zagubieniu i rozproszeniu, a pojedyncze egzemplarze trafiły także do Książnicy bydgoskiej. Ze wspaniałych, liczących w okresie międzywojennym wiele 11 F. Mincer, Biblioteka bernardynów bydgoskich i jej ofiarodawcy, Kronika Bydgoska, t. 11 (1989), Bydgoszcz 1991, s. 221-236.; J. Ociepa, Biblioteka Bernardyńska, Bibliotekarz Ku jawsko-Pomorski, nr 2 (21), 2003, s. 38-42.; K. Sarnowska, Bibliotheca Bernardina, [w:] Z życia i pracy bydgoskiej książnicy. Księga pamiątkowa 1903-1963, Bydgoszcz 1965, s. 69-79. 12 Bydgoski Słownik Biograficzny, red. J. Kutta, t. 1, Bydgoszcz 1994, s. 64. 13 Ibidem, t. 2, Bydgoszcz 1995, s. 94-96. 14 G. Ohlhofif, Towarzystwo Historyczne dla Dystryktu Nadnoteckiego w Bydgoszczy, Kronika Bydgoska, t. 16(1994), s. 111.. 18.

(23) tysięcy tomów librarii udało się pozyskać zaledwie po kilka bądź kilkadziesiąt egzem plarzy. Jedną z największych majętności w okolicach Bydgoszczy i w ogóle w pro wincji wielkopolskiej posiadali Skórzewscy, właściciele dóbr łabiszyńskich z siedzibą w Lubostroniu oraz ordynacji radomicko-czerniejewskiej. Z ogromnej kolekcji, liczą cej w sumie ok. 70 tys. woluminów, zaledwie 4 polonika wydane do końca XVII w. tra fiły do Książnicy by dgoskiej (poz. 126, 340, 347,487)15. W 1942 r. do zasobu biblioteki włączono także dwa siedemnastowieczne polonika ze zgromadzonego przez Kruszyń skich i Sczanieckich księgozbioru w Nawrze, położonej niedaleko Torunia (poz. 416, 463)16. Kalksteinowie - właściciele pobliskiego majątku w Pluskowęsach, również posiadali cenną kolekcję książek, która zaginęła w czasie wojny17. Książnica bydgoska posiada zaledwie jeden siedemnastow ieczny polonik z tej biblioteki (Monarchia turec ka, Słuck 1678). Ponad tysiąc stary ch druków, obecnie przechowywanych w' WiMBP, dawniej należało do księgozbioru Ponińskich, zgromadzonego w Kościelcu Kujaw skim. Najstarszym i jednocześnie jedynym w tej grupie polonikiem wydanym do końca XVII w. jest Biblia w tłumaczeniu Jakuba Wujka (Kraków 1599)18. Nie wszystkie druki mają proweniencję regionalną, znaczna część zbiorów pochodzi z różnych zakątków Polski lub nawet spoza jej granic. Są wśród nich polonika należące do Biblioteki Ordynacji Zamoyskiej, założonej przez XII ordynata Stanisława Kostkę Zamoyskiego, a zniszczonej podczas bombardowania Warszawy we wrześniu 1939 r. i w sierpniu 1944 r. (poz. 212, 380)19. W okresie międzywojennym Książnica bydgoska otrzymała od Towarzystwa Naukowego w Płocku dublety z księgozbioru utworzonego przez Gustawa Zielińskiego w majątku Skępe w ziemi dobrzyńskiej (poz. 211, 240, 426, 475)20. W Bibliotece bydgoskiej znajdują się także książki należące do Ponińskich, osiadłych w Horyńcu oraz ich spadkobierców z Szelejewa. Z biblioteki liczącej przed I wojną światową 40 tys. tomów, WiMBP uzyskała 4 szesnastowieczne polonika (poz. 21, 381, 420, 482)21. Ponadto w zbiorach Książnicy przechowywa. 15 Zob. więcej: R. Nowicki, Skórzewscy właściciele dóbr łabiszyńskich. Rola w życiu społecznopolitycznym wielkopolskiego ziemiaństwa, Toruń 2003; Idem, Semper Recte. Z dziejów rodu Skórzewskich, Lubostroń 1998. 16 Zob. więcej: B. Chrapkowski, Sz. Wierzchosławski, Nawra gmina Chełmża. Zespół pałacowo-parkowy, Toruń 1995, s. 7-17, 30-31.; J. Dygdała, Sz. Wierzchosławski, Nawra Kru szyńskich i Sczanieckich. Studium z dziejów szlachty i ziemiaństwa ziemi chełmińskiej, Toruń 1990, s. 71-73, 150-165.; F. Stolkowski, Nawra z tamtych lat, Toruń 2014, s. 174-180. 17 Zob. więcej: J. Chrostowska, B. Zobolewicz, Pluskowęsy gmina Chełmża. Zespółpałacowoparkowy, Toruń 2000, s. 14-33. 18 Zob. więcej: R. Nowicki, Fragment księgozbioru Ponińskich z Kościelca w zbiorach Woje wódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Bydgoszczy, Biblioteka, nr 11 (2) 2007, s. 29-44. 19 K. Ajewski, Stanisława Kostki Zamoyskiego życie i działalność 1775-1856, Warszawa 2010, s. 234-254. 20 A. M. Stogowska, Wpisany w epokę Gustaw Zieliński 1809-1881, Płock 1996, s. 189-195, 193-204, 223-230. 21 Zob. więcej: Katalog Bibjoteki Horynieckiej XX. Ponińskich, cz. 1: Inkunabuły i polonica XVI wieku, opr. A. Kawecka-Gryczowa, K. Piekarski, Warszawa 1936.; M. Leszczyński, Dzieje biblioteki horynieckiej książąt Ponińskich, Rocznik Lubaczowski, t. 9-10 (2000), s. 5-12.. 19.

(24) ne są druki z kolekcji hrabiów Mielżyńskich w Pawłowicach (poz. 332)22, Celińskich w Cekowie (443, 446)23, czy Bocheńskich z Szańca, Nadzowa i Czuszowa (poz. 430). Wśród poprzednich właścicieli poloników można doszukać się także bibliotek miejskich (Gdańsk-40, Królewiec-19), placówek edukacyjnych (8 pochodzi z prote stanckiej szkoły Kolegium Gróninga w Stargardzie, 8 z Uniwersytetu Jagiellońskie go, 7 z Biblioteki Uniwersytetu w Poznaniu) czy zakonnych (klasztor kapucynów w Krakowie-5). Pojedyncze egzemplarze pochodzą z zagranicznych ośrodków, jak np. Biblioteki Narodowej im. Szechenyi ego na Węgrzech. Przy okazji ogólnej analizy zbioru poloników warto wspomnieć o oprawach. Woluminy znacznej części księgozbioru zachowały się w oryginalnych okładzinach, zwłaszcza w przypadku kolekcji pobernardyńskiej i egzemplarzy o dużych rozmiarach (folia i czwórka). Dominują książki z tradycyjną oprawą, złożoną z desek, pokrytych skórą (brązową, brunatną lub jasną) bądź pergaminem. Ten typ najczęściej charaktery zuje się zdobieniami w postaci wytłoczonych ślepych lub złoconych wzorów ornamen towych. Niekiedy zachowały się także klamry, ewentualnie ślady po klamrach i innych elementach metalowych. Woluminy o mniejszym formacie bibliotecznym tzn. ósemka i szesnastka najczęściej mają oprawy złożone z pokrytej pergaminem lub ozdobnym papierem tektury albo też samego pergaminu. W tej grupie jest też najwięcej książek o okładzinach późniejszych, głównie prostych czyli tekturowych względnie kartono wych wykonanych w okresie międzywojennych lub w połowie ubiegłego wieku, choć zdarzają się też pięknie zdobione oprawy secesyjne czy pochodzące z różnych okresów rekonstrukcje okładzin oryginalnych. Przy tej okazji warto wspomnieć o wybitnym introligatorze Piotrze Karowskim, który w ciągu 40 lat pracy dla Książnicy bydgoskiej (od 1927 do 1967 r.), ocalił ogromną liczbę druków przed zniszczeniem24. Stan zachowania przeważającej części zbioru poloników jest zadowalający. Większość jest bardzo dobrze zachowana i nie wymaga żadnej ingerencji konserwato ra. Brak zniszczeń wynika z dobrej jakości materiału drukarskiego, właściwego prze chowywania książek lub też z przeprowadzonych już prac konserwatorskich. Niektóre jednak wymagają pilnej konserwacji, o czym świadczą widoczne zmiany zarówno na papierze jak i okładzinie. Zniszczenia dotyczą głównie opraw, które nie stanowią dobre go zabezpieczenia bloków. Deski (tektury/kartony) mają duże ubytki lub ich struktura została na tyle naruszona, że nie spełniają warunków konstrukcyjnych. Pokrywająca je skóra (papier/płótno) jest zdeformowana, wysuszona, starta, przedarta w wielu miej scach, przebarwiona i mocno zabrudzona. Do najczęściej spotykanych defektów opra wy należą zniszczone grzbiety (ubytki skóry, przetarte zwięzy), uszkodzone wyklejki, ozdoby metalowe, klamry i wiązania. Papier na ogół jest pofalowany, kruchy, puszysty, przebarwiony, bibulasty, cienki, z ubytkami, ze śladami zalania, zmian mikrobiologicz nych, żerowania owadów i mechanicznymi uszkodzeniami skrajnych składek. Księgo zbiór ten, tak jak i pozostałe zbiory specjalne, przechowywany jest w pomieszczeniach klimatyzowanych, ponadto zabezpieczonych przed kradzieżą i kataklizmami. Panują 22 B. Cynalewski, Zamki i pałace Wielkopolski, Poznań 1978, s. 44-45. 23 Celińscy, biblioteka w Cekowie [BUW], [w:| Baza CERL Thesaurus, record 00009338. 24 O dokonaniach Piotra Kurowskiego i Introligatorni WiMBP zob. więcej: H. Pokorzyńska, Z dziejów introligatorni Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej im. dr. Witolda Bełzy w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2013.. 20.

(25) tam optymalne warunki, gwarantujące odpowiednią wysokość i stabilność temperatu ry, wilgotności i nasłonecznienia. Dodatkowo druki chronione są przed zakurzeniem, zabrudzeniem i intensywnym użytkowaniem. Destrukty i egzemplarze skażone mikro biologiczne przechowywane są oddzielnie bądź w pudłach ochronnych, które uniemoż liwiają rozprzestrzenianie się cząsteczek grzybów i pleśni, oraz sukcesywnie poddawa ne są konserwacji25. Z powyższego wywodu wynika, że polonika XVI-XVII w. przechowywane w Książnicy bydgoskiej tworzą spójny typograficznie i wartościowy zbiór. Ich liczeb ność, tj. 490 pozycji bibliograficznych zawartych w 517 egzemplarzach, pozwoliła na stworzenie obszernego katalogu, obejmującego rozbudowane opisy bibliograficzne oraz szczegółowe indeksy. W kolekcji tej znajdują się rzadkie i cenne publikacje, jak choćby pierwsze wydanie dzieła Macieja z Miechowa Chronica Polonorum, które zachowało się zaledwie w kilku egzemplarzach. Wysoką wartość mają także druki wytłoczone w najstarszych oficynach polskich, dokumentujące najwcześniejszą historię książki drukowanej na ziemiach Rzeczypospolitej. Cenne są również woluminy zawierają ce ryciny, których autorami są najwybitniejsi przedstawiciele grafiki polskiej w XVI i XVII w. Zbiór bydgoskich poloników także interesująco wygląda pod względem proweniencyjnym. Największą grupę tworzą dzieła z księgozbioru po zakonie bydgoskich bernardynów, który obecnie jest chlubą i wizytówką Bydgoszczy. Pozostałe woluminy również mają ciekawą proweniencję, ilustrującą zwłaszcza powojenne losy księgo zbiorów okolicznego ziemiaństwa. Prezentowany katalog oraz dalsze badania koncen trujące się na kolejnych typach zbiorów jak druki renesansowe i polonika XVIII w., pozwolą w pełni odsłonić wartość i dzieje kształtowania się zasobu WiMBP. Na zakończenie chciałabym serdecznie podziękować osobom, które przyczy niły się do powstania niniejszej publikacji bądź pozwoliły usunąć jej błędy i niedocią gnięcia. Szczególną wdzięczność wyrażam recenzentom: Pani dr Dorocie SidorowiczMulak, kierownikowi Działu Starych Druków Zakładu Narodowego im. Ossolińskich za pomoc i zaangażowanie wykraczające poza ramy standardowej recenzji oraz Panu prof. Januszowi Tondelowi za cenne wskazówki i fachowe rady merytoryczne. Słowa podziękowania kieruję również do koleżanek i kolegów bibliotekarzy, którzy zechcieli podzielić się ze mną swoją wiedzą i doświadczeniem w celu rozwiązania napotykanych trudności. Dziękuję zatem Pani Barbarze Dzierżanowskiej, kierownikowi Zakładu Sta rych Druków BN za pomoc w ustaleniu wydania poz. 386, Pani Monice Michałowicz z Zakładu Zbiorów Ikonograficznych BN za wyjaśnienie symboliki frontispisu poz. 333, Panu Pawłowi Balcerowiczowi z Sekcji Starych Druków Biblioteki UMK w Toru niu za uwagi dotyczące transliteracji poz. 275, Panu dr. Jackowi Partyce, kierownikowi Sekcji Starych Druków BJ i o. Bogumiłowi z Archiwum Krakowskiej Prowincji Kapu cynów za próbę ustalenia proweniencji poz. 295 oraz Pani Krystynie Wyszomirskiej, kierownikowi Działu Zbiorów Specjalnych Książnicy Kopernikańskiej w Toruniu za konsultacje w sprawie wydania poz. 317. Podziękowanie pragnę złożyć również 25 Zob. więcej: J. Matyasik, Księgi w remoncie. Konserwacja starych druków ze zbiorów książ nicy bydgoskiej w latach 2012-2014, Bibliotekarz Kujawsko-Pomorski, nr 2 (43) 2014, s. 17-32.. 21.

(26) Dyrekcji Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Bydgoszczy - Pani Ewie Stelmachowskiej i Pani Danucie Kaczmarek za pozytywne ustosunkowanie się do pomysłu utworzenia katalogu i zapewnienie możliwości jego wydania. Wdzięczność wyrażam także moim współpracownikom: Mirosławie Kiełkowskiej, Grażynie Kowal skiej, Dagmarze Reszkowskiej i Lucynie Partyce za pomoc w pracach redakcyjnych.. 22.

(27) Summary I6th -I8th Century Polonica Calatogue contains a list o f documents stored in The Voivodeship and Municipal Public Library in Bydgoszcz. This is the third publication along with Incunabula Catalogue and Royal Manuscripts Catalogue describing the most valuable collection of the library. The publication covers not only the documents written in Polish, by Polish authors and printed in Poland, but also those related to the content of culture and the Polish State. Chronological scope of the catalogue is due to the character of the library, which does not have as many sets as the largest libraries in the country, hovvever, it is large enough to focus only on the old prints associated with Poland. The list of documents is arranged in an alphabetical order. Each description includes: headword, title in abbreviated fonu, publisher’s address, bibliographic format, bibliographic cataloguing citation. The basie data are supplemented with dedications (authors and recipients), approval, notes, information about figures, the language (if the form contains a passage in different language), defects, preservation condition of the publication, provenance, the binding, and finally the given signature. Apart from the alphabetical list, the catalogue contains auxiliary list meant to enhance its informative value. There are also: the list of literaturę, abbreviations and the concordance of book cataloguing numbers with the numbers in the catalogue. Moreover, there are indexes such as: the index of authors and persons found in titles of works, the index of publishers, the typographic index, the chronological index, the index of the authors and recipients of dedications, author’s of the approval, figures and provenance’s index). Additionally, publication contains a few pictures of the most interesting and most valuable works from the collection gathered in The Voivodeship and Municipal Public Library. The library is in possession of 490 Polonica, including 97 books from 16th century and 393 from the 17th century' which were mostly printed in Poland. The largest number of copies are products of Cracow’s printing houses (Piotrokowczyk and Cezary'). Others were printed by publishers from Great Poland (Jesuit’s printing house and Wolrab), Pomerania (The Rhet’s Family, Georg Forster, Cistercian from Oliwa). There are also item printed in Masovia, on the Easter borderlands o f Poland (Vilnius, Lviv) as well as in Germany, Netherlands and France. In terms o f content, WiMBP collection o f Polonica is quite diverse. The collection consists of items concerning: theology (e.g. three editions o f the first fuli translation of the Scriptures with Jan Leopolit’s amendments), philosophy (mostly commentaries and works of leading ancient and renaissance thinkers like Aristotle’s Phisica, published in Cracow in 1519), law (acts, statutes), history (including works of Marcin Kromer and Maciej Miechowita), philology (literaturę, rhetoric, grammar). There are hardly any items of science and medicine (works of Jan Heweliusz and most precious Herbarz Polski by Marcin from Urzędów, published in Cracow in 1595). Many of Polonica contained in this catalogue has an interesting history. The provenance notes marked on their pages show that they belonged to Bernardin convent. This collection is theoldest one, furthermore, the largest and the most valuable collection of old prints in By dgoszcz. The library holdings contains 1555 items including 122 Polonica published until the end of 17th century, w hich constitute permanent exposition.. 23.

(28) The large number of documents is strictly connected with the history o f the region, as many of them used to be a part of nobles collections (e.g. Szanieccy from Nawra, Kalstein from Pluskowęsy, Skórzewscy from Lubostroń). Some o f them belonged to societies or prominent nobles from the city (e.g. Jan Klein - the founder and the first director of City Museum in Bydgoszcz, Jan Maciaszek - the first post-war president of the city). Almost all Polonica are well-preserved with original binding, especially the Bernardine monastery collection. The most damaged copies undergo conservation treatment. The modern binding is represented by works of Piotr Karowski, who during his forty-year career in library in Bydgoszcz restored many precious volumes. All copies are held in specially adopted, air-conditioned rooms.. 24.

(29) Zusammenfassung Der Katalog der Polonica aus dem XV1-XV11 Jahrhundert aus der Sammlungen der ÓfFentlichen Wojewodschafts- und Stadtbibliothek in Bydgoszcz ist die dritte - neben dem Katalog der Inkunabeln und dem Katalog der konglichen Manuskripte - von den Veroffentlichungen dieser Bibliothek, die ihre \vertvollste Sammlungen beschreiben. Der Katalog umfasst nicht nur die in der polnischen Sprache, von den polnischen Verfassem oder in Polen geschriebene Drucke, sondem auch die Drucke, die inhaltlich mit Polen verbunden sind. Der Zeitbereich des Katalogs wurde zu dem XVI und XVII Jahhundert abgegrenzt, weil es zu wenig von den Alten Drucken, die vom XVI Jahrhundert stammen, im Besitz der Bibliothek gibt. Es ware auch unmóglich, damit ein Katalog alle Alten Drucke, die sieli in der Bibliothek befinden, umfasste, weil diese Sammlung zu umfangreich ist. Der Katalog wurde alphabetisch geordnet. Ftir die bibliographische Beschreibung legen: der Schlagwort, der gekurzte Titel, der Erscheinungsort und -jahr, der Umfang, der bibliographische Format, das bibliographische Angebot, Widmungen (Autoren und Empfanger), Bewilligungen, Anmerkungen, Informationen uber Abbildungen, uber die Sprache (wenn es in der Schrift eine Passage in der anderen Sprache ais die Sprache des Titels gibt), uber Defekte, den Zustand, Provenienzen, den Einband zusammen. Am Ende der Beschreibung befindet sich die Signatur und die Exemplarnummer. Die Benutzung des Katalogs erleichtem folgende Verzeichnisse: ein Litera tur-, Abkurzungs-, Provenienzen- , Abbildungsverzeichnis, ein topographisches, chronologisches Register, die Signatur- Katalognummer-Konkordanz, die Personenregister: von den Verfassern, Personen, die im Titel erwahnt sind, Drucker und Verieger, Autoren der Widmungen, Empfanger der Widmungen, Autoren von den Zustimmungen, Auto ren von den Abbildungen. Am Ende wurden dem Katalog einige Dutzend von Abbildungen beigefugt. Die Óffentliche Wojewodschafts- und Stadtbibliothek in Bydgoszcz aufbewahrt 490 Polonica, darunter 97 Drucke aus dem XVI und 393 aus dem XVII Jahr hundert. Sie stammen aus fast allen bedutenden polnischen Veriagshauser. Das sind Verlage aus Kraków (die Familien: Piotrkowczyk, Cezary), Verlage aus Grosspolen (Druckstelle von Jesuiten, die Familie Wolrab) und pommersche Verlage (die Familie Rhet, Georg Foster, Zisterzienser in Oliwa) uberwiegend. Es gibt auch Exemplare, die in Masowien, in den Stadten der fruheren polnischen Ostgebieten (vor allem Wilno, Lwów) oder die im Ausland veroffentlicht worden sind. In inhatlicher Hinsicht ist die Sammlung der Polonica der Óffentlichen Wo jewodschafts- und Stadtbibliothek in Bydgoszcz ziemlich vielfaltig. Deutlich uberwiegen die Drucke, die Theologie (u.a. drei Ausgaben der ersten ungekiirzten Ubersetzung der Bibel mit den Korrekturen von Jan Leopolita - 1561, 1575, 1577), Philosophie (vor allem Kommentare und Werke der hervorragenden Denker des Altertums und der Renaissance, z.B. in Kraków im Jahre 1519 herausgegebene „Physica” von Aristoteles), Rechtswissenschaft, Geschichte (u.a. die Verhandlungen von Marcin Kromer und Maciej Miechowita) und Philologie betreffen. Es gibt bedeutend weniger Werken vom Bereich der exakten Wissenschaften, der Naturkunde und der Medizin.. 25.

(30) Die Mehrheit der Polonica, die im Katalog beschrieben wurden, hat sehr reiche Geschichte und tragt ein paar Provenienz-Notizen. In der Provenienzstruktur iiberwiegen Bandę, die der Gemeinschaftsbibliothek der Bemardinermonche in Bydgoszcz, die die alteste, zahlreichste und wertvollste Sammlung sowohl der Bibliothek, ais auch der Stadt ist, gehoren. Diese alte Sammlung, die eine Daueraustellung bildet, zahlt zur Zeit 1555 bibliografischen Einheiten (darunter 122 Polonica, die zum Ende des XVII Jahrhunderts herausgegeben worden sind). Viele von diesen Drucken sind mit der Geschichte der Region verbunden. Fruher gehorten viele von ihnen den Magnatensammlungen, den Gesellschaften oder den hervorragenden Biirgern der Stadt und der Gegend. Der Zustand der Sammlung der Polonica ist zufriedenstellend. Die ani meisten beschadigten Bandę unterzieht man allmahlich der Konservierung. Die Mehrheit der Polonica hat bis heute originelle Einbande. Unter den jungeren Einbanden sind diese besonders wertvoll, die von Piotr Karowski gefertigt worden sind. Der hervorragende Buchbinder, der in den Jahren 1927-1967 in der Bibliothek tatig war, hat viele Drucke gerettet. Die Polonica, wie alle anderen Sondersammlungen, sind in klimatisierten Raume aufbewahrt. Sie sind vor dem Diebstahl und Katastrophen geschiitzt.. 26.

(31) Wykaz skrótów w raz z literaturą. Wykaz ważniejszej literatury wraz ze skrótami - Ajewski K., Stanisława Kostki Zamoyskiego życie i działalność 1775-1856, Warszawa 2010 .. - Bakę W., Yerzeichnis der pommerschen Drucke bis zum Jahre 1600, Pyritz [1934], BB - Bibliothecae Baumgartenianae. Pars II. Sectio /, ąuae historica, philosophica cum physicis et medicis, philologica et aha ad disciplinas humaniores spectantia complecitur cum appendice epistolorum, Halae 1766. - Belcarzowa E., Polskie i czeskie źródła przekładu Biblii Leopoldy, Kraków 2006. Bibl.Gd. - Historia Gdańska, t. 5: Bibliografia Gdańska, red. E. Cieślak, Sopot 1997. Bibl.Lubl. - Bibliografia starych druków lubelskich 1630-1800, oprać. 1. DziokStrelnik, Lublin 1997. Bibl.Warsz. - Katalog druków XVI wieku w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, t. 3: C-E, red. H. Mieczkowska, Warszawa 2007. Buchwald - P. Buchwald-Pelcowa, Krzysztof Kazimierz Klokocki i drukarnia w Słucku, Odrodzenie i Reformacja w Polsce, t. 12 (1967), s. 135-172. Budź. - Budzyk K., Bibliografia konstytucyj sejmowych XVII wieku w Polsce, Wrocław 1952. Budz.Groicki - Budzyk K., Bibliografia dziel prawnych Bartłomieja Groickiego wiek XVI, Wrocław 1951. - Bydgoski słownik biograficzny, red. J. Kutta, t. 1-2, Bydgoszcz 1994-1995. - Chrapkowski B., Wierzchosławski Sz., Nawra gmina Chełmża. Zespól pałacowoparkowy, Toruń 1995. - Chrostowska J., Zobolewicz B., Pluskowęsy gmina Chełmża. Zespół palacowoparkowy, Toruń 2000. - Cynalewski B., Zamki i pałace Wielkopolski, Poznań 1978. Cytowska - Cytowska M., Bibliografia druków urzędowych XVI w., Wrocław 1961. DBE - Deutsche Biographische Enzyklopddie, Ausgabe Herausgegeben von Rudolf Vierhaus, red. B. Jahr i in., Munchen 2005. DE - Sekulski J., Bibliografia druków elbląskich 1558-1772, Warszawa 1988. DK - Bielska K., Bibliografia starych druków kaliskich do końcaXVIII w., WarszawaPoznań 1980. DL - Bibljograjjapolskich druków lwowskich XV/-XVI/I wieku, Lwów 1928. Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku, t. I, cz. 1: red. A. KaweckaGryczowa, Wrocław-Łódź 1983; cz. 2: red. J. Pirożyński, Kraków 2000; t. 3, cz. 1: oprać. A. Kawecka-Gryczowa, K. Korotajowa, J. Sójka, Wrocław-Gdańsk 1977; cz. 2: red. K. Korotajowa i J. Krauze-Karpińska, Warszawa 2001; t. 4: oprać. A. KaweckaGryczowa, Wrocław-Kraków 1962; t. 5: oprać. A. Kawecka-Gryczowa, K. Korotajowa, W. Krajewski, Wrocław-Kraków 1959; t. 6: oprać. A. Kawecka-Gryczowa, WrocławKraków 1960. DS - Dramat staropolski od początków do powstania sceny narodowej. Bibliografia,. 27.

(32) t. 1: Teksty dramatyczne i drukiem wydane do r. 1765, red. nauk. A. Kawecka-Gryczowa, opr. W. Korotaj i in., Wrocław 1965 - Dubowik H., Sarnowska K., Dzieje drukarstwa na przykładzie starodruków Biblioteki Miejskiej w Bydgoszczy, Bydgoszcz 1967. Dygdała J., Wierzchosławski Sz., Nawra Kruszyńskich i Sczanieckich. Studium z dziejów szlachty i ziemiaństwa ziemi chełmińskiej, Toruń 1990. E - Bibliografia polska, K. Estreicher, S. Estreicher, K. Estreicher mł., t. 8-33, Kraków 1882-1951. EH - Heinemann E., Collection a vendre de monumens typographiąues et autres ouvrages rares, imprimes aux XV et XVI siecles, Offenbach 1840. - Eis J., Katalog dokumentów i listów królewskich ze zbioru Kazimierza Kierskiego, Bydgoszcz 2005. Goedeke - Goedeke K., Grundriss zur Geschichte der deutschen Dichtung aus den Quellen, Bd. 3, Dresden 1887. Gołuszka - Polnische Drucke und Polonica 1501-1700: Katalog der Herzog August Bibliothek Wolfenbiittel, {Druki polskie i polonica 1501-1700: Katalog zbiorów Herzog August Bibliothek Wolfenbiittel), Bd. 1-2, Tl. 1-2, 1-3, bearb. M. Gołuszka, M. Malicki, Miinchen 1992-1994. - Gosieniecka A., Sztuka w Gdańsku - malarstwo, rzeźba, grafika, [w:] Gdańsk, jego dzieje i kultura, Warszawa 1969, s. 267-362. - Grzybkowska T., Andrzej Stech malarz gdański, Warszawa 1979. H - Hain L., Repertorium bibliographicum, in quo libr i omnes ab arte typographica inventa usąue ad annum MD typis expressi ordine alphabetico vel simpliciter enumerantur vel adcuratius recensentur, Stuttgart, Paris, 1826, 1831, Vol. I, P. I i Vol. II, P. I. Hohenemser - Hohenemser P., Flugschriftensammlung “Discursuspolitici”, Frankfurt n/M 1930. Jędrzejowska - Jędrzejowska A., Książka polska we Lwowie w XVI w., LwówWarszawa, 1928. KBP11 - Katalog starych druków Biblioteki Publicznej m. st. Warszawy, cz. II: Polonica XVI wieku, oprać. A. Kawecka-Gryczowa, Warszawa 1957. KBP III - Katalog starych druków Biblioteki Publicznej m. st. Warszawy, cz. III.: Polonica XVII wieku, oprać. J. Rudnicka, Warszawa 1976. Kersten - Kersten A., Pierwszy opis obrony Jasnej Góry w 1655 r. Studia nad Nową Gigantomachią ks. Augustyna Kordeckiego, Warszawa 1959. Kochanowski - Piekarski K., Bibljografja dzieł Jana Kochanowskiego: wiek XVI i XVII, Kraków 1930. Katalog Bibjoteki Horynieckiej XX. Ponińskich, cz. I : Inkunabuły i polonica XVI wieku, oprać. A. Kawecka-Gryczowa, K. Piekarski, Warszawa 1936. - Kołaczkowski J., Słownik rytowników polskich tudzież obcych w Polsce zamieszkałych lub czasowo w niej przebywających od najdawniejszych do najnowszych czasów jako przyczynek do historji sztuk pięknych w Polsce, Lwów 1874. Kotarski S., Słownik zlatynizowanych nazw miejscowych ze szczególnym uwzględnieniem osiedli słowiańskich. Warszawa 1955. Leszczyński M., Dzieje biblioteki horynieckiej książąt Ponińskich, Rocznik Lubaczowski, t. 9-10 (2000), s. 5-12. 28.