Tom 9 2009
Beata Woziwoda*
ZRÓ NICOWANIE SIEDLISK I DRZEWOSTANÓW W LASACH GMINY SZADEK
Wst p
Gmina Szadek jest regionem typowo rolniczym. Obecnie wi ksz cz powierzchni zajmuj pola uprawne, ł ki i pastwiska. Istniej ce kompleksy le ne s rozproszone w przestrzeni i charakteryzuj si du ym rozdrobieniem. Niejednokrotnie maj one charakter ródpolnych „wysp” o bardzo skompliko-wanym kształcie.
Analizuj c rozmieszczenie lasów Wysoczyzny Łaskiej1 od czasów najdawniejszych, wida wyra ne kurczenie si powierzchni le nych, trwaj ce a do drugiej połowy XIX w.2 Zwarte kompleksy le ne ulegały post puj cej fragmentacji, a nowe zalesienia, zwłaszcza prowadzone na gruntach prywatnych, powstawały – i nadal cz sto powstaj – bez adnej ł czno ci z ju istniej cymi lasami. Stałej redukcji powierzchni le nej towarzyszyło wielokrotnie przesuni cie granicy polno-le nej w obu kierunkach. Proces wylesiania został wyra nie zahamowany po II wojnie wiatowej. Notowany od lat pi dziesi tych ubiegłego wieku wzrost lesisto ci3 jest głównie wynikiem zakładania upraw
*
Beata Woziwoda, dr, jest adiunktem w Katedrze Geobotaniki i Ekologii Ro lin Uniwersytetu Łódzkiego.
1
Według podziału fizyczno-geograficznego Polski, obszar gminy Szadek poło ony jest w mezoregionie Wysoczyzna Łaska, wchodz cym w skład Makroregionu Niziny Południowo-wielkopolskiej i Podprowincji Nizin rodkowopolskich; J. Kondracki, Geografia fizyczna Polski, Warszawa, 2002.
2
A. Pietrzak, Zmiany zalesienia terytorium województwa łódzkiego od okresu porozbiorowego
do czasów obecnych, „Region Łódzki” 1973, cz. 3, s. 41–60; A. Majchrowska, Wpływ antropopresji na przemiany rodowiska przyrodniczego zachodniej cz ci województwa łódzkiego,
„Acta Geographica Lodziensia” 2002, z. 82, s. 1–174; D. Klementowicz, Lasy powiatu
sieradzkiego w połowie XIX w., „Biuletyn Szadkowski” 2008, t. 8, s. 151–160. 3
Lesisto (wska nik lesisto ci) jest to stosunek procentowy powierzchni lasów do ogólnej powierzchni geograficznej danej jednostki terytorialnej (województwa, powiatu, gminy lub kraju).
le nych na nieu ytkach i gruntach porolnych. W rezultacie długotrwałych wylesie , pl drowniczego pozyskiwania drzewostanów najstarszych oraz schematycznego zagospodarowania lasu (wprowadzanie jednowiekowych i jednogatunkowych drzewostanów sosnowych, stosowanie wielkopowie-rzchniowych zr bów) wydatnie zmniejszył si udział zbiorowisk naturalnych na rzecz zbiorowisk antropogenicznych4.
Powierzchnia zajmowana obecnie przez lasy oraz stan zachowania istniej cych zbiorowisk le nych stanowi wypadkow bezpo rednich i po re-dnich oddziaływa człowieka (antropopresji) oraz naturalnych zdolno ci regeneracyjnych lasu.
Powierzchnia i struktura własno ci istniej cych lasów
Według danych GUS, powierzchnia gruntów le nych5 w gminie Szadek wynosi ogółem 3450,1 ha6, z czego publiczne grunty le ne, b d ce własno ci Skarbu Pa stwa, zajmuj 2961,1 ha, a prywatne grunty le ne 489 ha. W zarz dzie Pa stwowego Gospodarstwa Le nego Lasów Pa stwowych pozostaje 2949,1 ha.
Prywatne grunty le ne stanowi w wi kszo ci własno osób fizycznych – 469 ha. Niewielk powierzchni – 14 ha – zajmuj prywatne grunty le ne wspólnoty gruntowej. Poza Skarbem Pa stwa pozostaj równie gminne grunty le ne – 9 ha lasów.
Według danych Starostwa Powiatowego w Zdu skiej Woli7, powierzchnia prywatnych gruntów le nych wzrosła w 2008 r. do 505,27 ha; w tym 487,03 ha zajmuj grunty zalesione. Powierzchnia gruntów le nych Lasów Pa stwowych to obecnie 2970,64 ha.
4
B. Woziwoda, Changes in oak-hornbeam forest in the north part of the Wysoczyzna Łaska
mesoregion (Central Poland), „Ecological Questions” 2002, Vol. 2, s. 117–129; ta , Differentiation of forests communities in the Tilio-Carpinetum association habitat as a result of forest management, [w:] S. Bruneel (ed.), History & Forest Biodiversity. Challenges for Conservation. Program and Abstracts. An International Symposium 13, 14 and 15 January 2003. Katholieke Universiteit Leuven, Belgium 2003, s. 54.
5
Powierzchnia gruntów le nych – w rozumieniu ustawy o lasach z 28 lutego 1991 r. – obejmuje grunty: (1) o zwartej powierzchni co najmniej 0,10 ha, pokryte ro linno ci le n (powierzchnia zalesiona) lub przej ciowo jej pozbawione (powierzchnia niezalesiona), przeznaczone do produkcji le nej lub stanowi ce rezerwaty przyrody, wchodz ce w skład parków narodowych lub wpisane do rejestrów zabytków; kategoria ta w statystyce GUS jest okre lana jako „powierzchnia lasów”; (2) grunty zwi zane z gospodark le n , zaj te pod wykorzystywane dla potrzeb gospodarki le nej: budynki i budowle, linie podziału przestrzennego lasu, drogi le ne, szkółki le ne, miejsca składowania drewna, urz dzenia melioracji wodnych, tereny pod liniami energetycznymi, parkingi le ne i urz dzenia turystyczne.
6
Główny Urz d Statystyczny (dalej: GUS), Le nictwo, 2008, stan na 31 XII 2007 r.
7
Lesisto gminy wynosi 22%8. Jest ona nieco wy sza od lesisto ci województwa łódzkiego – 20,9% (najni szej w kraju w 2007 r.) i znacz co ni sza od lesisto ci Polski, wynosz cej 28,9%.
W granicach administracyjnych gminy Szadek znajduje si 20 kompleksów le nych Lasów Pa stwowych (tabl. 1, ryc. 1). Lasy te s administrowane przez Nadle nictwo Podd bice i Rejonow Dyrekcj Lasów Pa stwowych w Łodzi. Gospodarka le na jest realizowana przez 6 le nictw: Jamno, Szadek, Wilamów i Zygry z Obr bu Bogda ce oraz Reduchów i Ro d ały z Obr bu Sieradz. adne z le nictw nie jest ograniczone terytorialnie wył cznie do obszaru gminy Szadek.
Najwi ksze zwarte powierzchniowo kompleksy le ne gminy to uroczyska:
Kobyla-Jamno, Szadkowice-Kromolin (granicz ce od południa z uroczyskiem Wojsławice), Wilamów i Las Szadkowski (tabl. 1). Ponad 400 ha zajmuje
uroczysko Prusinowice, obejmuj ce zwarty obszar le ny, przedzielony rzek Pichn (Szadkówk ). Południowo-zachodni cz ci gminy porastaj lasy b d ce cz ci du ego kompleksu Reduchów, poło onego w wi kszo ci w gminie Warta. Pozostałe lasy zajmuj kilka–kilkadziesi t hektarów.
Niewielkie powierzchniowo fragmenty kompleksów le nych, podlegaj cych administracji pa stwowej, s cz sto poprzedzielane podobnej wielko ci zalesionymi działkami własno ci indywidualnej, tworz c tzw. „szachownic własno ci”. Lasy prywatne zajmuj od kilkudziesi ciu arów do kilku hektarów.
Nadzór nad gospodark w lasach, które nie s własno ci Skarbu Pa stwa, sprawuje starosta9 Starostwa Powiatowego w Zdu skiej Woli lub nadle niczy Nadle nictwa Podd bice. Wi kszo lasów prywatnych gminy Szadek jest nadzorowana przez Nadle nictwo Podd bice. Realizacja zada hodowlano-le nych, zgodna z uproszczonym planem urz dzenia10, jest obowi zkiem wła ciciela lasu. Mo e ona by wspomagana przez pracowników stosownych le nictw, w obr bie których znajduj si zalesione grunty. Gospodarka w lasach niepa stwowych, pomimo e znaczna ich cz posiada plany zagospodaro-wania, ma cechy naturalnej i jest wybitnie ekstensywna11.
8
GUS.
9
Por. „Dziennik Ustaw” 2005, nr 45, poz. 435 ze zm.
10
Por. Uproszczony plan…
11
Ekstensywna gospodarka le na charakteryzuje si niskimi (przy danym poziomie techniki) nakładami pracy i rodków technicznych.
Tablica 1. Uroczyska le ne lasów pa stwowych zlokalizowane na obszarze gminy Szadek
Le nictwo Kompleks le ny Powierzchnia
[ha] Kobyla-Jamno 627,00 Prusinowice 409,27 Jamno Razem: 1 036,27 Szadkowice-Kromolin 502,08 Chojne 53,42 Przatów 24,87 Wojsławice 10,04 Zimna Woda 7,73 Klonek 1,33 Szadek Razem: 599,47 Wilamów 374,94 Las Szadkowski 329,69 Rzepiszew 76,81 Góra 6,67 Za Tartakiem 4,00 Wilamów Razem: 792,11 Wola Łobudzka II 49,03 Lichawa 35,12 Wola Łobudzka I 29,16 O b r b B o g d a ce Zygry Razem: 113,31 Reduchów 356,67 Boczki 53,62 Reduchów Razem: 410,29 Ro d ały 11,04 Górki Prusinowskie 8,15 R D L P Ł ó d , N ad le n ic tw o P o d d b ic e O b r b S ie ra d z Ro d ały Razem: 19,19 Razem: 2 970,64
Jamno Wilamów Zygry Szadek Reduchów Ro d ały SZADEK Las Szadkowski Rzepiszew Za tartakiem Góra Wilam ów Kobyla-Jamno Prusinowice I Prusinowice II Chojne Szadkowice -Krom olin Wojsławice Zim na Woda Klonek Lichawa Wola Łobudzka I Wola Łobudzka II Reduchów Boczki Ro d ały Górki Prusinowskie
kompleksy (= uroczyska) le ne lasów pa stwowych
granice admninistracyjne Le nictw
granica gminy Szadek
Ryc. 1. Lokalizacja kompleksów lasów pa stwowych na obszarze gminy Szadek
Potencjalna ro linno naturalna12 (le na)
Istotne znaczenie w ocenie stanu zachowania lasów danego obszaru ma analiza ro linno ci potencjalnej, okre laj ca siedliskowe uwarunkowania wyst powania poszczególnych typów zbiorowisk le nych.
Na mapie potencjalnej ro linno ci naturalnej Polski13 obszar gminy Szadek znajduje si w areale wyst powania zespołu gr du subkontynentalnego
Tilio-Carpinetum w odmianie geograficznej małopolskiej. Obecno jodły wyró nia
wy ynn form tej odmiany. Potencjalne siedliska lasów d bowo-grabowo-lipowych dominuj powierzchniowo. Znacz cy udział maj tu tak e siedliska kontynentalnego boru mieszanego Querco-Pinetum i suboceanicznego boru sosnowego wie ego Leucobryo-Pinetum.
12
Ro linno potencjalna – ro linno , która wykształciłaby si na danym obszarze po całkowitym wył czeniu go z bezpo rednich i po rednich oddziaływa człowieka, uzale niona wył cznie od panuj cych warunków siedliskowych.
13
W. Matuszkiewicz, J. B. Fali ski, A. S. Kostrowicki, J. M. Matuszkiewicz, R. Olaczek, T. Wojterski (red.), Potencjalna ro linno naturalna Polski. 1:300 000, Warszawa, 1995.
EUROPA WSCHODNIA POLSKA EUROPA ZACHODNIA Bory sosnowe subkontynentalne suboceaniczne Bory wierkowe “Kwa ne” d browy oligotroficzne
Bory bagienne Brzeziny bagienne
mezotroficzne “Kwa ne” d browy
Bory mieszane
sosnowo-d bowe Bory mieszane(osikowo-) wierkowo-d bowe Bory wierkowo-jodłowe
Lasy jodłowe Kwa ne buczyny
ubogie postacie lasów li ciastych
yzne buczyny subatlantyckie rodkowoeuropejskie yzne gr dy subkontynentalne yzne lasy d bowe D browy ciepłolubne B O R Y B O R Y M IE S Z A N E L A S Y M IE S Z A N E L A SY Gradient kontynentalizmu G ra d ie n t y z n o c i s ie d lis k a
Ryc. 2. Miejsce obszaru gminy Szadek w geograficznym gradiencie zró nicowania lasów Polski
ródło: opracowano na podstawie pracy W. Matuszkiewicza, Regionalizacja
geobotaniczna, [w:] T. Trampler, A. Kliczkowska, E. Dmyterko, A. Sierpi ska,
W. Matuszkiewicz (red.), Regionalizacja przyrodniczo-le na na podstawach
ekologiczno-fizjograficznych, Warszawa, 1990, s. 134–156
Fragmentarycznie notowane s siedliska wła ciwe dla ródl dowych borów sosnowych suchych Cladonio-Pinetum, subkontynetalnych borów sosnowych wilgotnych Molinio-Pinetum i borów sosnowych bagiennych Vaccinio
uliginosi-Pinetum. Obszar gminy Szadek poło ony jest przy północnej granicy
wyst powania ni owo-wy ynnych lasów jodłowych oraz borów mieszanych z jodł 14 Querco-Pinetum z Abies alba. Doliny rzeczne Pichny (Szadkówki), Pisi
i stałych bezimiennych cieków s potencjalnymi siedliskami ni owych ł gów jesionowo-olszowych Fraxino-Alnetum. Miejsca podtopione ze stagnuj c okresowo wod i yznymi glebami to siedliska rodkowoeuropejskich olsów porzeczkowych Ribeso nigri-Alnetum.
14
W. Matuszkiewicz, J. M. Matuszkiewicz, Przegl d fitosocjologiczny zbiorowisk le nych
Zró nicowanie siedliskowe15 i fitocenotyczne16 istniej cych lasów
Istniej ce kompleksy le ne charakteryzuje znaczne zró nicowanie warunków siedliskowych. W lasach pa stwowych udział rednio yznych i yznych siedlisk lasowych i ubogich siedlisk borowych jest do wyrównany (ryc. 3a, b). Zalesienia prywatne s zwykle lokowane na glebach najsłabszych, tote wyra nie dominuj tu siedliska borowe, zajmuj ce ponad 80% powierzchni (ryc. 3b ). a) ha 0 100 200 300 400 500 600 700 800 B s B w B w B M w B M w B M b L w L w L M w L M w L M b Ol OlJ
typ siedliskowy lasu
lasy pa stwowe lasy prywatne
15
Typy siedliskowe lasu (TSL) wyró niane s w oparciu o analiz : (1) wła ciwo ci gleb (typ, rodzaj i gatunek gleby, skład mechaniczny, forma próchnicy i inne), (2) składu gatunkowego runa oraz (3) składu gatunkowego, warstwowo ci i bonitacji drzewostanu. Obszary nale ce do tego samego typu siedliskowego lasu wykazuj podobne zdolno ci le no-produkcyjne i przydatno dla hodowli lasu; Siedliskowe podstawy hodowli lasu, 2003.
16
b)
typ siedliskowy lasu 0 10 20 30 40 50 60 Bs B w Bw BM w B M w BM b L w L w L M w L M w L M b Ol Ol J % lasy pa stwowe lasy prywatne
Ryc. 3. Typy siedliskowe lasu w pa stwowych i prywatnych lasach gminy Szadek: a) udział powierzchniowy, b) udział procentowy.
Bs – bór suchy, B w – bór wie y, Bw – bór wilgotny, BM w – bór mieszany wie y, Bmw – bór mieszany wilgotny, BMb – bór mieszany bagienny, L w – las wie y,
Lw – las wilgotny, LM w – las mieszany wie y, LMw – las mieszany wilgotny, LMb – las mieszany bagienny, Ol – ols, OlJ – ols jesionowy
ródło: Plan urz dzenia gospodarstwa le nego Nadle nictwa Podd bice
na lata 2007–2012
Spo ród siedlisk borowych najwi ksze powierzchnie zajmuj bory wie e (B w) i bory mieszane wie e (Bmw) (ryc. 3a). Bory wie e stanowi ok. 1/5 areału lasów pa stwowych i ponad 1/4 areału lasów prywatnych (ryc. 3b). Ich siedliska obejmuj powierzchnie z do ubogimi glebami bielicowymi, rdzawymi wła ciwymi i rdzawo-bielicowymi, pozostaj cymi pod słabym wpływem wód gruntowych. Z reguły zaj te s one przez zubo one florystycznie zbiorowiska borów sosnowych wie ych z zespołu Leucobryo-Pinetum. Na terenach zmeliorowanych i odwodnionych B w wyst puje na glebach typowych dla siedlisk wilgotnych, takich jak gleby glejobielicowe wła ciwe i glejowe wła ciwe, cz sto w mozaice z borem mieszanym wie ym. Wła ciwe siedliska borów mieszanych wie ych zwi zane s z yznymi (mezotroficznymi) glebami rdzawymi wła ciwymi i bielicowo-rdzawymi. Niewielkie płaty tych siedlisk wykształciły si równie na zdegradowanych czarnych ziemiach, na glebach brunatnordzawych oraz na antropogenicznych glebach próchnicznych. BM w s zdecydowanie dominuj cym typem siedliskowym lasu w grupie lasów prywatnych (ryc. 3a, b) oraz jednym z najcz ciej notowanych w lasach
pa stwowych (ryc. 3b). Wykształcaj si tu zbiorowiska borów mieszanych wie ych Querco-Pinetum, borów sosnowych wie ych Leucobryo-Pinetum lub ubo szych gatunkowo gr dów z podzespołu Tilio-Carpinetum calamagrostietosum.
Silniej uwilgotnione gleby glejobielicowe borów wilgotnych (Bw), zlokalizowanych najcz ciej w bezodpływowych obni eniach u podnó y piaszczystych wydm, zajmuje zbiorowisko boru sosnowego wilgotnego
Molinio-Pinetum, zwanego te borem trz licowym. Odmienne warunki panuj na
szczytach wydm eolicznych17, gdzie notowane s tak e fragmentaryczne siedliska borów suchych (Bs). Charakteryzuje je bardzo gł boki poziom wód gruntowych oraz skrajnie ubogie, oligotroficzne gleby. Podobne warunki siedliskowe charakteryzuj lu ne zalesienia sosnowe lub sosnowo-brzozowe na bardzo ubogich gruntach porolnych. Wykształcaj si tu zbiorowiska ródl dowych borów sosnowych suchych Cladonio-Pinetum, nazywane borami chrobotkowymi ze wzgl du na dominacj w runie krzaczkowatych porostów z rodzaju Cladonia. W wyniku naturalnych przemian ro linno ci, wi kszo płatów borów chrobotkowych ulega z czasem przekształceniu w bory sosnowe
wie e.
wie e i wilgotne gleby mezotroficzne ( rednio yzne) i eutroficzne ( yzne) zaj te s przez lasy li ciaste. Siedliska lasów wie ych L w dominuj powierzchniowo w lasach pa stwowych (ryc. 3a). Wraz z lasami mieszanymi wie ymi (LM w) obejmuj one gleby brunatne, rdzawe i płowe; sporadycznie wykształcaj si na odwodnionych w wyniku melioracji glebach glejowych. S to naturalne siedliska gr dów typowych (lasów d bowo-grabowo-lipowych)
Tilio-Carpinetum typicum i borów mieszanych Querco-Pinetum.
Znikome powierzchnie zajmuj lasy mieszane bagienne (LMb), olsy (Ol) i olsy jesionowe (OlJ) (ryc. 3a, b). Siedliska te charakteryzuje silny lub bardzo silny wpływ wód gruntowych. W lasach mieszanych bagiennych oraz w olsach wyra nie zaznaczaj si pionowe wahania poziomu stagnuj cych długookresowo wód gruntowo-opadowych. W warunkach tych wykształcaj si płaty bagiennych lasów olszowych (olsów porzeczkowych Ribeso
nigri-Alnetum) lub gr dów niskich Tilio-Carpinetum stachyetosum sylvaticae.
Olsy jesionowe zlokalizowane s wzdłu ródle nych cieków i rowów melioracyjnych ze stałym przepływem wody. Ich wyst powanie jest zwi zane z poziomymi ruchami wód gruntowych. W warunkach naturalnych wykształcaj si tu fitocenozy ł gu olszowego Circaeo-Alnetum lub gr du niskiego
Tilio-Carpinetum stachyetosum sylvaticae.
17
Wydmy eoliczne – wydmy piaszczyste, powstałe w wyniku akumulacji (osadzania) drobnych cz stek niesionych przez wiatr.
Wi kszo siedlisk yznych lasów li ciastych – gr dów, d brów, olsów i ł gów – została zaj ta pod uprawy rolne lub u ytki zielone18. Zarówno lasy stare, tzn. pozostaj ce w ci głym u ytkowaniu le nym od ponad 200 lat, jak i lasy młode zwykle odbiegaj swym składem gatunkowym i struktur pionow od zbiorowisk naturalnych. Cz sto maj one charakter tzw. le nych zbiorowisk zast pczych19.
Skład gatunkowy i struktura wiekowa drzewostanów.
Zgodnie z zasadami sporz dzania inwentaryzacji lasu20, udział powierzchniowy poszczególnych gatunków drzew jest okre lany według tzw. gatunków panuj cych21. Nie odzwierciedla on w pełni listy i faktycznego udziału poszczególnych gatunków drzew w zbiorowiskach le nych. W rzeczy-wisto ci, lasotwórcza rola gatunków li ciastych jest znacznie wi ksza ni wykazywana w zestawieniach.
W gminie Szadek zdecydowanie przewa aj drzewostany iglaste22 – zajmuj one 80,9% powierzchni zalesionej w lasach pa stwowych (ryc. 4) i 74,3% w lasach prywatnych (ryc. 5).
Najbardziej rozpowszechnionym gatunkiem lasotwórczym jest sosna zwyczajna Pinus sylvestris. Drzewostany sosnowe zajmuj ponad 3/4 powierzchni zalesionej (ryc. 4, 5); dominuj zarówno na siedliskach borowych, jak i lasowych (!). W wi kszo ci pochodz z sadzenia, cho w borach wie ych sosna odnawia si tak e naturalnie z samosiewu. Drzewostany sosnowe maj przewa nie typowo produkcyjny charakter. Cz sto s to czyste jednowiekowe monokultury. Powszechna obecno młodników wskazuje na stałe protegowanie tego gatunku w uprawie.
Cennym gatunkiem lasotwórczym jest jodła pospolita Abies alba, cho jako gatunek panuj cy zajmuje niecałe 3% powierzchni zalesionej (ryc. 4). Na analizowanym obszarze jodła osi ga północn granic zasi gu w Polsce23. Naturalne drzewostany jodłowe wyst puj w le nictwach: Jamno, Szadek
18
U ytki zielone – grunty (ł ki i pastwiska) zaj te pod upraw traw lub innych upraw zielnych, zarówno naturalnych, jak i powstałych w wyniku działalno ci rolniczej (zasianych).
19
Le ne zbiorowiska zast pcze, tj. z reguły jednowiekowe i jednogatunkowe uprawy drzew iglastych lub li ciastych, posadzone w miejsce naturalnych zbiorowisk le nych, o składzie gatunkowym niezgodnym z siedliskiem, np. monokultury sosnowe na siedlisku lasu d bowo-grabowo-lipowego.
20
Zasady hodowli lasu, Bedo 2003; S. Szyma ski, Ekologiczne podstawy hodowli lasu, Warszawa 2000.
21
Gatunki lasotwórcze – gatunki drzew panuj cych lub współpanuj cych w drzewostanie okre lonego obszaru geograficznego.
22
Plan urz dzenia gospodarstwa le nego Nadle nictwa Podd bice na lata 2007–2012. 23
i Wilamów. Mieszane drzewostany z d bem, sosn i/lub grabem notowane s w uroczyskach: Kobyla-Jamno, Szadkowice-Kromolin, Wilamów i Las
Szadkowski. Jodła odnawia si spontanicznie w s siedztwie ponad 100-letnich
osobników macierzystych. Naturalne odnowienia s wspomagane sztucznymi zalesieniami, przy czym młode sadzonki pochodz ze szkółki w Wilamowie, co gwarantuje zachowanie czysto ci genotypu lokalnego. W latach sze dziesi tych i siedemdziesi tych XX w. najcenniejsze drzewostany z udziałem tego gatunku obj to ochron w rezerwacie cz ciowym „Jamno” (ur. Kobyla-Jamno) oraz w pobliskich rezerwatach „Wojsławice” (gm. Zdu ska Wola) i „Jodły Ole nickie” (gm. Lutomiersk).
77,6% 0,1% 0,2% 4,2%0,2% 0,2% 0,4% 2,9% 9,6% 4,8% So Jd w Md Db Brz Ol Js Os Bk
Ryc. 4. Skład gatunkowy drzewostanów według gatunków panuj cych w lasach pa stwowych w gminie Szadek
So – sosna zwyczajna, Jd – jodła pospolita, w – wierk pospolity, Md – modrzew, Db – d b szypułkowy i bezszypułkowy, Brz – brzoza pospolita, Ol – olsza czarna, Js – jesion
wyniosły, Os – topola osika, Bk – buk zwyczajny ródło: Plan…
74,3% 15,2% 7,1% 0,8% 1,9% 0,4% 0,2%0,1% 0,1% So Brz Ol Db Os Ak Js Gb Dbc
Ryc. 5. Skład gatunkowy drzewostanów według gatunków panuj cych w zalesieniach prywatnych w gminie Szadek
So – sosna zwyczajna, Brz – brzoza pospolita, Ol – olsza czarna, Db – d b (szypułkowy i bezszypułkowy), Os – topola osika, Ak – robinia akacjowa, Js – jesion wyniosły, Gb –
grab zwyczajny, Dbc – d b czerwony ródło: Plan…
Znikomy udział w analizowanych lasach maj wierk Picea abies i modrzew
Larix sp. (ryc. 4), tworz ce drzewostany jednogatunkowe lub mieszane z
do-mieszk brzozy i/lub d bu.
Spo ród gatunków li ciastych najwi ksze powierzchnie w lasach pa stwowych zajmuj drzewostany d bowe (ryc. 4). D b szypułkowy Quercus
robur wyst puje najcz ciej w zmieszaniu z sosn , wierkiem i/lub brzoz .
Obecno młodych drzewostanów d bowych wskazuje na stały wzrost znaczenia tego gatunku w gospodarce le nej w okresie powojennym. Zachowywanie starodrzewi24 oraz wysoki wiek r bno ci d bu – 140 lat, sprzyjaj naturalnym odnowieniom tego gatunku.
Około 15% drzewostanów lasów prywatnych (ryc. 5) i 5% lasów pa stwowych (ryc. 4), czystych lub mieszanych z d bem, sosn lub olsz , tworzy brzoza brodawkowata Betula pendula. Znaczna ich cz , zwłaszcza na gruntach prywatnych, pochodzi z samosiewu. Lasy i młodniki brzozowe
24
Starodrzew – jedna z ostatnich faz rozwoju drzewostanu, obejmuj ca drzewa 100-letnie i starsze. Faza ta charakteryzuje si obumieraniem pojedynczych osobników, a w powstałych lukach drzewostanu pojawiaj si młode osobniki.
ukształtowały si spontanicznie na porzuconych gruntach porolnych w wyniku naturalnej sukcesji wtórnej25 ro linno ci le nej.
Olsza czarna Alnus glutinosa jest gatunkiem panuj cym odpowiednio na 7% (lasy prywatne, ryc. 5) i 4,3% (LP, ryc. 4) powierzchni zalesionej. S to drzewostany pochodz ce z sadzenia oraz drzewostany odro lowe.
W ostatnim dwudziestoleciu zaznacza si wyra ny wzrost znaczenia buka zwyczajnego Fagus sylvatica w gospodarce le nej. Obecnie jako gatunek dominuj cy zajmuje niecałe 3% powierzchni, jednak jest on powszechnie wprowadzany do podszytu w monokulturach sosnowych, dzi ki czemu z czasem budowa b dzie zwarte drzewostany.
Jesion wyniosły Fraxinus excelsior i topola osika Populus tremula, jako dominuj ce, porastaj znikom powierzchni le n (ryc. 4, 5). Jednak ich obecno ma istotne znaczenie w kształtowaniu i zachowaniu ró norodno ci biologicznej26.
Niewielkie areały zajmuj tak e gatunki introdukowane obcego pochodzenia: robinia akacjowa Robinia pseudacacia i d b czerwony Quercus rubra. Pełni one rol gatunków domieszkowych i jak dot d nie maj wi kszego znaczenia gospodarczego. Jako trwale zadomowione inwazyjne kenofity27 stanowi one zagro enie dla rodzimej flory i ro linno ci28.
Sposób zagospodarowania lasu zdeterminował równie struktur wiekow drzewostanów. Obecnie dominuj lasy młode, nale ce do klas I–III (1–60 lat). Drzewostany w wieku 61–120 lat (klasy IV–VI) to tzw. drzewostany przedr bne lub r bne. Klasa VII obejmuje drzewostany powy ej 121 lat, wydzielone w zna-cznej cz ci jako gospodarstwa nasienne. Drzewostany z zaawansowanym odnowieniem podokapowym pod starym pokoleniem drzew zaliczane s do tzw. klasy odnowienia (KO). Najmłodsze zalesienia, uwzgl dniaj c wielko
25
Sukcesja wtórna ro linno ci – proces spontanicznych przemian ro linno ci, prowadz cy do odtworzenia si naturalnego zbiorowiska ro linnego, charakterystycznego dla lokalnych warunków rodowiskowych w miejsce zbiorowiska antropogenicznego.
26
Ró norodno biologiczna – zró nicowanie wszystkich ywych organizmów wyst puj cych na Ziemi w ekosystemach l dowych, morskich i słodkowodnych oraz w zespołach ekologicznych, których s cz ci ; oznacza zmienno wewn trzgatunkow (bogactwo puli genowej) wszystkich yj cych populacji, mi dzygatunkow (skład gatunków) oraz ponadgatunkow (ró norodno ekosystemów i krajobrazów).
27
Kenofit inwazyjny – gatunek obcego pochodzenia, przybyły na terytorium Polski po 1500 r., samoistnie rozprzestrzeniaj cy si , wypieraj cy gatunki rodzime.
28
Introdukcja (wprowadzanie do uprawy) ro lin obcego pochodzenia – obok fragmentacji i degradacji siedlisk naturalnych – uznawana jest współcze nie za jeden z najpowa niejszych mechanizmów prowadz cych do utraty ró norodno ci biologicznej rodzimej flory i ro linno ci; B. Woziwoda, Antropogenicznie wspomagana ekspansja d bu czerwonego Quercus rubra L., [w:] S. Mazur, H. Tracz (red.), VIII Sympozjum Ochrony Ekosystemów Le nych. Zagro enia
ekosystemów le nych przez człowieka, rozpoznanie – monitoring– przeciwdziałanie, Warszawa
przedziału klasowego (20 lat), powstały w latach 1986–2006, a najstarsze przed rokiem 1886. Przeci tny wiek drzewostanu wynosi w lasach pa stwowych ok. 60 lat i wykazuje tendencje wzrostow ; w lasach niepa stwowych utrzymuje si na poziomie ok. 30 lat.
Podsumowanie
Lasy gminy Szadek cechuje do znaczne zró nicowanie warunków siedliskowych, przy czym wi ksza ich ró norodno notowana jest w kom-pleksach le nych lasów pa stwowych. Porównuj c struktur powierzchniow lasów, według gatunków panuj cych i według typów siedliskowych, zauwa y mo na brak zgodno ci mi dzy drzewostanem a siedliskiem – drzewostany iglaste zajmuj ogółem wi kszy procent powierzchni ni wła ciwe dla nich siedliska borowe. Powszechno drzewostanów sosnowych – tak e na siedliskach lasowych, wynika z protegowania w przeszło ci tego gatunku w tra-dycyjnej gospodarce le nej, ukierunkowanej na produkcj surowca drzewnego.
Dostosowanie współczesnych zasad gospodarowania lasu do obowi zuj cych trendów proekologicznych umo liwia przebudow istniej cych drzewostanów na zgodne z panuj cymi warunkami siedliskowymi. Głównym celem czynno ci hodowlanych jest obecnie odbudowa i ochrona ró norodno ci biocenoz le nych, co warunkuje odtworzenie zbiorowisk naturalnych przy maksymalnym wykorzystaniu potencjalnych mo liwo ci produkcyjnych siedlisk.
Bibliografia
Białobok S., Jodła pospolita, Kórnik 1983. Główny Urz d Statystyczny, Le nictwo, 2008.
Klemantowicz D., Lasy powiatu sieradzkiego w połowie XIX w., „Biuletyn Szadkowski” 2008, t. 8, s. 151–160.
Kondracki J., Geografia regionalna Polski, Warszawa 2002.
Majchrowska A., Wpływ antropopresji na przemiany rodowiska przyrodniczego
zachodniej cz ci województwa łódzkiego, „Acta Geographica Lodziensia” 2002,
z. 82, s. 1–174.
Matuszkiewicz W., Fali ski J. B., Kostrowicki A. S., Matuszkiewicz J. M., Olaczek R, Wojterski T. (red.), Potencjalna ro linno naturalna Polski. 1:300 000, Warszawa 1995.
Matuszkiewicz W., Matuszkiewicz J. M., Przegl d fitosocjologiczny zbiorowisk le nych
Polski, „Phytocoenosis” 1996, vol. 8 (N.S.), Seminarium Geobotanicum 3, s. 1–79.
Matuszkiewicz W., Regionalizacja geobotaniczna, [w:] Trampler T., Kliczkowska A., Dmyterko E., Sierpi ska A., Matuszkiewicz W. (red.), Regionalizacja
Pietrzak A., Zmiany zalesienia terytorium województwa łódzkiego od okresu
porozbiorowego do czasów obecnych, „Region Łódzki” 1973, cz. 3, s. 41–60. Plan urz dzenia gospodarstwa le nego Nadle nictwa Podd bice na lata 2007–2012.
Szyma ski S., Ekologiczne podstawy hodowli lasu, Warszawa 2000.
Uproszczony plan urz dzenia lasów prywatnych powiatu zdu skowolskiego, 2008 r.
Woziwoda B, Antropogenicznie wspomagana ekspansja d bu czerwonego Quercus
rubra L., [w:] Mazur S., Tracz H. (red.), VIII Sympozjum Ochrony Ekosystemów Le nych. Zagro enia ekosystemów le nych przez człowieka, rozpoznanie – monitoring – przeciwdziałanie, Warszawa 2008, s. 259–263,
Woziwoda B., Changes in oak-hornbeam forest in the north part of the Wysoczyzna
Łaska mesoregion (Central Poland), „Ecological Questions” 2002, Vol. 2.
Woziwoda B., Differentiation of forests communities in the Tilio-Carpinetum
association habitat as a result of forest management, [w:] Bruneel S. (ed.), History & Forest Biodiversity. Challenges for Conservation. Program and Abstracts. An International Symposium 13, 14 and 15 January 2003, Belgium 2003.
Zasady hodowli lasu, Bedo 2003.
DIVERSITY OF HABITATS AND TREE STANDS IN THE FORESTS IN THE SZADEK COMMUNE
Summary
The forests of Szadek commune are diversify with regard to habitat conditions and tree stand composition. Over a century of use of the forests as a result of the fragmentation of forests complexes, exploitation of the forest for timber, cultivation of
Pinus sylvestris monocultures, introduction of alien wood species (Quercus rubra, Robinia pseudoaccacia) and a change of water regime and soil conditions, the natural
forests have been changed and new anthropogenic communities have been developed. The present structure and species composition of tree stand are mainly a result of forest management and frequently they are incompatible with habitat conditions.
