P
PRRZZEEGGLL¥¥DD MMEENNOOPPAAUUZZAALLNNYY 44//22000055 47
Z
Zn na acczzeen niiee ffiitto oeessttrro og geen nó ów w w
w œœw wiieettllee o ob beeccn neejj w wiieed dzzyy
T
Thhee ssiiggnniiffiiccaannccee ooff ffiittooeessttrrooggeennss iinn tthhee lliigghhtt ooff ccuurrrraanntt kknnoow wlleeddggee
H
Heelleennaa RRoottsszztteejjnn
Fitoestrogeny to grupa niesteroidowych zwi¹zków pochodzenia roœlinnego o budowie i funkcji podobnej do naturalnych estrogenów. Fitoestrogeny szczególnie korzystnie wp³ywa- j¹ na zdrowie kobiet w okresie menopauzy, ze wzglêdu na ich wyj¹tkowe powinowactwo do receptorów estrogenowych. Mog¹ wp³ywaæ na ³agodzenie objawów wypadowych, hamowaæ rozwój osteoporozy, obni¿aæ poziom cholesterolu oraz dzia³aæ antykancerogennie. S¹ do- brym wyborem dla kobiet z przeciwwskazaniami do hormonalnej terapii zastêpczej.
S³owa kluczowe: fitoestrogeny, menopauza
(Przegl¹d Menopauzalny 2005; 4: 47–50)
P
Poorraaddnniiaa DDeerrmmaattoollooggiicczznnaa PPrrzzyycchhooddnnii SSppeeccjjaalliissttyycczznneejj IInnssttyyttuuttuu CCeennttrruumm ZZddrroowwiiaa MMaattkkii PPoollkkii w
w ££ooddzzii;; kkiieerroowwnniikk PPrrzzyycchhooddnnii:: ddrr nn.. mmeedd.. PPiioottrr WWooŸŸnniiaakk Fitoestrogeny (zwane tak¿e izoflawonoidami) to wyj¹tkowa grupa niesteroidowych zwi¹zków pocho- dzenia roœlinnego o budowie i funkcji podobnej do na- turalnych estrogenów. Fitoestrogeny wystêpuj¹ we wszystkich czêœciach roœlin – kwiatach, owocach, li- œciach, nasionach, a nawet korzeniach, gdzie pe³ni¹ funkcje ochronne tkanek. Du¿¹ iloœæ izoflawonoidów zawieraj¹ roœliny str¹czkowe (takie jak soczewica, fa- sola, bób, groch), winogrona, liœcie zielonej herbaty oraz ciesz¹ca siê narastaj¹cym zainteresowaniem soja i jej produkty.
Soja (nazwa ³aciñska glycine) nale¿y do rzêdu str¹- kowców, rodziny motylkowatych. Jest to jednoroczna ro- œlina oleista, pochodz¹ca z po³udniowo-wschodniej Azji, jej spo¿ycie jest tam wielokrotnie wy¿sze ni¿ w Europie.
Soja posiada rozga³êzion¹ ³odygê wysokoœci do 2 m, li- œcie z³o¿one z 3 listków, ow³osione, czêsto pomarszczo- ne. Kwiaty ma bia³e lub fioletowe, zebrane w grona.
Owoce wystêpuj¹ w postaci str¹ka, zawieraj¹cego jajowate nasiona, barwy ¿ó³tej, brunatnej, czarnej, cza- sami plamiste. Nasiona soi, bêd¹ce podstawowym su- rowcem ¿ywnoœciowym zawieraj¹ a¿ 70% wody, a do- piero po³owê suchej masy stanowi¹ bia³ka.
W procesach technologii ¿ywnoœci uzyskuje siê z soi oprócz bia³ka lecytynê i olej spo¿ywczy. 100 g nasion soi zawiera: 158 mg fosforu, 78 mg wapnia, 3,8 mg ¿elaza, witaminy – tiaminê, ryboflawinê, kwas askorbinowy, niacynê oraz flawonoidy i fitoste- role. Zawartoœæ flawonoidów waha siê od 50 do 300 mg na 100 g nasion soi. Produkty sojowe, takie jak mleko, m¹ka oraz orzeszki zawieraj¹ od 1,2 do 3,8 mg/g. Soja, poddana obróbce z innymi produktami, np. zbo¿owymi, mo¿e zawieraæ mniejsze iloœci fito- estrogenów [1].
Ze wzglêdu na budowê chemiczn¹ mo¿na wyró¿- niæ kilka grup fitoestrogenów (izoflawony, kumesta- ny, lignany, kumaryny, kalkony), z których najwa¿- niejsze znaczenie w medycynie maj¹ izoflawony zwane równie¿ flawonoidami. Najbardziej znane spo- œród izoflawonów i najczêœciej poddawane ró¿nego typu badaniom s¹ daidzeina i genisteina, a tak¿e gly- citeina.
Na rycinach przedstawiono ogólny wzór struktural- ny – fitoestrogenów (ryc. 2.), estrogenów (ryc. 3.) oraz izoflawonoidów sojowych (ryc. 4.).
P
PRRZZEEGGLL¥¥DD MMEENNOOPPAAUUZZAALLNNYY 44//22000055 48
R1 R2 R3 R4
daidzeina
genisteina OH H OH OH
glyciteina H OCH3 OH OH
Fitoestrogeny szczególnie korzystnie wp³ywaj¹ na zdrowie kobiet w okresie menopauzy, co zwi¹zane jest z ich powinowactwem do receptorów estrogenowch al- fa (ER-alfa) i beta (ER-beta) Wykazuj¹ jednak wiêksze powinowactwo do ER-beta. ER-alfa wystêpuje g³ównie w gruczole sutkowym, endometrium oraz zrêbie jajni- ków. ER-beta natomiast w mózgu, naczyniach krwio- noœnych, nerkach, pêcherzu moczowym, p³ucach, ko- œciach oraz w jelitach [2]. Z wiêkszego powinowactwa fitoestrogenów do ER-beta wynika korzystne dzia³anie w ³agodzeniu ró¿nych objawów menopauzy.
Badania epidemiologiczne dowiod³y, ¿e uderzenia gor¹ca pojawiaj¹ siê znacznie rzadziej w grupie kobiet spo¿ywaj¹cych znaczne iloœci soi.
Fitoestrogeny w diecie kobiet:
Japonia – 200 mg/dz.
Azja – 25–45 mg/dz.
Europa – 5 mg/dz.
Uderzenia gor¹ca zwi¹zane ze spadkiem poziomu estrogenów w ustroju kobiet, powoduj¹ znaczne obni-
¿enie przep³ywu krwi w oœrodkowym uk³adzie nerwo- wym [3, 4]. Mo¿e to prowadziæ do niedotlenienia ko- mórek mózgowych. Czêsto powtarzaj¹ce siê uderzenia gor¹ca mog¹ nasilaæ starcze procesy degeneracyjne w OUN.
Ponadto izoflawonoidy hamuj¹ osteoporozê. Da- idzeina jest aktywnym metabolitem ipriflawonu, który w niektórych krajach zalecany jest jako lek antyoste- oporotyczny. Fitoestrogeny wp³ywaj¹ tak¿e na metabo- lizm tkanki kostnej, poprawiaj¹c jej gêstoœæ, zapobie- gaj¹ utracie masy kostnej, przyczyniaj¹c siê w istotny sposób do zmniejszenia czêstoœci z³amañ [5, 6].
Fitoestrogeny powoduj¹ równie¿ obni¿enie pozio- mu cholesterolu, a tym samym mog¹ przyczyniaæ siê do zmniejszenia czêstoœci wystêpowania choroby wieñcowej. Dieta bogata w bia³ko sojowe powoduje obni¿enie cholesterolu ca³kowitego oraz frakcji LDL [7, 8, 9].
Fitoestrogeny mog¹ tak¿e bezpoœrednio wp³ywaæ na zahamowanie powstawania blaszek mia¿d¿yco- wych w naczyniach, zmniejszaj¹c agregacjê p³ytek krwi oraz wp³ywaj¹c na zahamowanie aktywnoœci ki- nazy tyrozynowej powodowaæ spadek produkcji nie- których cytokin [10].
Badania epidemiologiczne na zwierzêtach wykaza-
³y, ¿e fitoestrogeny wp³ywaj¹ na zahamowanie rozwo- ju kancerogenezy, poprzez nasilanie apoptozy komórek nowotworowych, hamowanie transdukcji sygna³ów wewn¹trzkomórkowych [11], blokowanie translokacji czynnika NF-kappa-beta do j¹dra komórkowego [12], hamowanie angiogenezy [13] oraz dzia³anie antyoksy- dacyjne [14].
Fitoestrogeny mog¹ w istotny sposób przyczyniaæ siê do obni¿enia ryzyka rozwoju raka endometrium i raka sutka. W krajach Azji zachorowalnoœæ na raka piersi jest znacznie ni¿sza ni¿ w Ameryce Pó³nocnej i Europie, co ³¹czy siê ze znaczn¹ zawartoœci¹ soi i jej produktów w diecie [12, 15, 16].
Fitoestrogeny mog¹ byæ oznaczane w moczu. S¹ prawdopodobnie hydrolizowane czêœciowo przez kwa- sy ¿o³¹dkowe, a dalsze przemiany przechodz¹ w jeli- tach.
Genisteina i daidzeina oraz ich metabolity pojawia- j¹ siê w moczu po spo¿yciu po¿ywienia zawieraj¹cego izoflawonoidy [17, 18]. Ich poziom w moczu nie za- wsze jest wprost proporcjonalny do spo¿ycia, ponie- wa¿ zale¿y w du¿ej mierze od intensywnoœci przemian w jelitach, na co du¿y wp³yw ma sk³ad mikroflory bak- teryjnej. Wydalanie izoflawonoidów z ka³em jest znacznie mniejsze ni¿ z moczem. Objawy uboczne przy doustnym stosowaniu fitoestrogenów praktycznie nie wystêpuj¹.
W dawkach zalecanych s¹ dobrze tolerowane. Nie- zwykle rzadko zdarza siê alergia na preparaty sojowe.
Ryc. 1. Soczewica jadalna
P
PRRZZEEGGLL¥¥DD MMEENNOOPPAAUUZZAALLNNYY 44//22000055 49 W trakcie badañ doœwiadczalnych zauwa¿ono
u niektórych zwierz¹t, ¿e zastosowanie izoflawono- idów prowadzi³o do obni¿enia produkcji hormonów tarczycy [19]. Z drugiej strony ró¿ne preparaty sojowe powoduj¹ wzrost funkcji tarczycy. Wp³yw ten pozosta- je niejasny.
Nale¿y zaznaczyæ, ¿e fitoestrogeny stosowane s¹ tak¿e w kosmetologii, gdzie wykorzystywane jest ich dzia³anie przeciwrodnikowe [18]. Reaktywne formy tlenu, powstaj¹c w reakcjach wolnorodnikowych w skórze mog¹ wp³ywaæ na uszkodzenie fibroblastów, odpowiedzialnych za produkcjê w³ókien kalogeno- wych. Takie uszkodzenie mo¿e powodowaæ spadek produkcji kalogenu i wytwarzanie kolagenu nieprawi- d³owego. Przeszkody w syntezie i odnawianiu kaloge- nu s¹ jedn¹ z przyczyn tworzenia siê zmarszczek. Dru- gim istotnym elementem skóry w³aœciwej s¹ w³ókna elastyczne. Fitoestrogeny wp³ywaj¹ hamuj¹co na nad- mierny rozpad w³ókien elastycznych poprzez hamuj¹- cy wp³yw na rozk³adaj¹cy je enzym – elastazê. Uszko- dzenie w³ókien kalogenowych i elastycznych mo¿e przyczyniaæ siê do szybszego powstawania zmarsz- czek i mniejszej elastycznoœci skóry.
W kremach stosuje siê g³ównie ekstrakty z grape- fruita, passiflory, winogron oraz sosny œródziemno- morskiej.
W podsumowaniu nale¿y podkreœliæ, ¿e dzia³anie fitoestrogenów nie jest zbyt silne i nie mo¿e zast¹piæ klasycznej hormonalnej terapii zastêpczej (HTZ).
Mo¿e byæ jednak dobrym rozwi¹zaniem dla kobiet z przeciwwskazaniami do HTZ lub w sytuacjach z ma³o nasilonymi objawami wypadowymi. Istnieje tak¿e grupa kobiet niechêtnie nastawiona do HTZ.
W takich przypadkach pomocna mo¿e byæ terapia fi- tohormonami.
P
Piiœœmmiieennnniiccttwwoo
1. Wang H, Murphy PA. Isoflavone content in commercial soybean foods. J Agric Food Chem 1994; 42:
1666-73.
2. Grynkiewicz G, Gadzikowska M. Fitoestrogeny jako selektywne modulatory aktywnoœci receptorów estro- gennych. Postêpy Fitoterapii 2003; 10: 28-35.
Summary
Fitoestrogens are the group of nonsteroids plants compounts about structure and func- tion similar to natural estrogens. Fitoestrogens particuraly useful for women health in me- nopause period because of their special coincidence to estrogen receptors. They can influ- ence soothing hot flashes, inhibiting osteoporosis, lowering cholesterol level and anticance- rogenic effect. They are a good choice for women with contraindications for hormonal re- placement therapy.
Key words: fitoestrogens, menopause
Ryc. 2. Ogólny wzór strukturalny fitoestrogenów
Ryc. 3. Ogólny wzór strukturalny estrogenów
Ryc. 4. Wzór strukturalny izoflawonoidów sojowych OH
HO
HO
OH
R5
R4
R1 O
R2
R3
P
PRRZZEEGGLL¥¥DD MMEENNOOPPAAUUZZAALLNNYY 44//22000055 50
3. Alberatzzi P, Pansini F, Bonaccorsi G, et al. The effects of soy supplementation on hot flushes. Obstet Gynecol 1998; 91: 6-11.
4. Murkies AL, Lombard C, Strauss B, et al. Dietary flower suplementation decreases post-menopausal hot flushes: effect of soy and wheat. Maturitas 1995; 21: 189-95.
5. Alekel DL, Germain AS, Peterson CT, et al. Isoflavone-rich soy protein isolate attenuates bone loss in the lumbar spine of perimenopausal women. Am J Clin Nutr 2000; 72 (3): 844-52.
6. Potter SM, Baum JA, Teng H, et al. Soy protein and isoflavones: their effects on blood lipids and bone density in postmenopausal women. Am J Clin Nutr 1998; 68 (6 Suppl): 1375S-1379S.
7. Anderson JW, Johnstone BM, Cook-Newell ME. Meta – analysis of the effects of soy protein intake on serum lipids. N Engl J Med 1995; 333: 276-82.
8. Crouse JR, Morgan T, Terry JG, et al. A randomized trial comparing the effect of casein with that of soy protein containing varying amounts of isoflavones on plasma concentrations of lipids and lipoproteins. Arch Intern Med 1999; 159: 2070-6.
9. Potter SM. Overview of proposed mechanisms for the hypocholesterolemic effect of soy. J Nutr 1995; 125:
6065-115.
10. Nakashima S, Koike T, Nozawa Y. Genistein, a protein tyrosine kinase inhibitor, inhibits thromboxane A2-mediated human platelet responses. Mol Pharmacol 1991; 39: 475-80.
11. Kim H, Peterson T, Barnes S. Mechanisms of action of the soy isoflavone genistein: emerging role for its effects via transforming growth factor beta signaling pathways. Am J Clin Nutr 1998; 68 (6 Suppl):
1418S-1425S.
12. Gong L, Li Y, Nedeljkovic-Kurepa A, Sarkar F. Inactivation of NF-kappaBeta by genistein is mediated via Akt signaling pathway in breast cancer cells. Oncogene 2003; 22: 4702-9.
13. Pool-Zobel B, Adlercreutz H, Glei M, et al. Isoflavonoids and lignans have different potentials to mo- dulate oxidative genetic damage in human colon cells. Carcinogenesis 2000; 21: 1247-52.
14. Wei H, Bowen R, Cai Q, et al. Antioxidant and antipromotional effects of the soybean isoflavone genistein.
Proc Soc Exp Biol Med 1995; 208: 124-9.
15. Horn-Ross PL, John E M, Canchola AL, et al. Phytoestrogen intake and endometrial cancer risk.
J Natl Cancer I 2003; 95 (15): 1158-64.
16. Mishra SI, Dickerson V, Najm W. Phytoestrogens and breast cancer prevention: what is the evidence?
Am J Obset Gynecol 2003: 188 (5): 566-70.
17. Joannou GE, Kelly GE, Reeder AY, et al. A urinary profile study of dietary phytoestrogens. The identi- fication and mode of metabolism of new isoflavonoids. J Steroid Biochem Mol Biol 1995; 54: 167-84.
18. Kelly GE, Nelson C, Waring MA, et al. Metabolites of dietary (soya) isoflavones in human urine. Clin Chim Acta 1993; 223: 9-22.
19. Divi RL, Chang HC, Doerge DR. Antithyroid isoflavones from soybean. Biochem Pharmacol 1997;
54: 1087-96.
A
Addrreess ddoo kkoorreessppoonnddeennccjjii
dr n. med. HHeelleennaa RRoottsszztteejjnn
Poradnia Dermatologiczna Przychodni Specja- listycznej
Instytutu Centrum Zdrowia Matki Polki w £odzi ul. Rzgowska 281/289
93-338 £ódŸ
