BIULETYN PAÑSTWOWEGO INSTYTUTU GEOLOGICZNEGO 456: 63–66, 2013 R.
ZAGRO¯ENIA WODNE W DOKUMENTOWANIU WARUNKÓW HYDROGEOLOGICZNYCH W PODZIEMNYCH ZAK£ADACH GÓRNICZYCH
WATER HAZARD IN DOCUMENTING THE HYDROGEOLOGICAL CONDITIONS IN UNDERGROUND MINES PRZEMYS£AWBUKOWSKI1
Abstrakt. W Rozporz¹dzeniu Ministra Œrodowiska ws. dokumentacji hydrogeologicznej i dokumentacji geologiczno-in¿ynierskiej, nie wskazuje siê na koniecznoœæ wykonania oceny zagro¿enia wodnego jako elementu warunków hydrogeologicznych, co ma istotne znaczenie w przypadku okreœlania warunków bezpieczeñstwa górniczego.
Z uwagi na œcis³¹ wspó³zale¿noœæ okreœlania warunków hydrogeologicznych i oceny zagro¿enia wodnego wskazano, w jaki sposób wa- runki hydrogeologiczne wp³ywaj¹ na stan zagro¿enia wodnego, a w jakim stopniu zagro¿enie wodne wp³ywa na kszta³towanie i okreœlanie warunków hydrogeologicznych. Wynika to m.in. z za³o¿eñ pojêcia badañ hydrogeologicznych, których wyniki, w celu udostêpnienia i eks- ploatacji z³ó¿, zawiera dokumentacja hydrogeologiczna, a która charakteryzuje cechy œrodowiska oraz wskazuje bezpieczny sposób udostêp- niania i eksploatacji z³ó¿.
S³owa kluczowe: dokumentowanie hydrogeologiczne, warunki hydrogeologiczne, zagro¿enia wodne, górnictwo, prawo geologiczne i górnicze.
Abstract. The Regulation of Ministry of Environment with regard to hydrogeological report, does not indicate a water hazard assessment as a element of hydrogeological conditions which is very important for assessment of the safety conditions in mines.
Due to the close relationship of determining the hydrogeological conditions and the assessment of the water hazards, it was indicated how the water hazard affects the assessment of hydrogeological conditions. This is work on the principle that results of hydrogeological studies, made for deposits exposing and exploitation, must be include in the hydrogeological report which characterize the elements of the environ- ment and indicate the safe method of deposit exposing and exploitation.
Key words: hydrogeological documenting, hydrogeological conditions, water hazards, mining, geological and mining law.
WPROWADZENIE
Zagro¿enie wodne w górnictwie pojawi³o siê wraz z za- g³êbieniem siê robót górniczych poni¿ej zwierciad³a wód podziemnych lub powierzchniowych. Konieczne sta³o siê wykonanie prawid³owej oceny warunków hydrogeologicz- nych, której efektem powinno byæ zdefiniowanie, zidentyfi- kowanie i dobór œrodków zwalczania zagro¿enia wodnego.
Znajduje to potwierdzenie w treœci definicji badañ hydro-
geologicznych podanej w poz. 58 S³ownika hydrogeologicz- nego (Dowgia³³o i in., 2002). Pomimo ¿e ocena i okreœlanie warunków hydrogeologicznych w zwi¹zku z wydobywa- niem kopalin ze z³ó¿ s¹ po 1994 r. regulowane przepisami wykonawczymi Prawa geologicznego i górniczego (Pgg), czêsto czynnoœci te s¹ rozumiane w sposób, w którym nie ma miejsca dla scharakteryzowania i oceny zagro¿eñ wodnych
1G³ówny Instytut Górnictwa, Plac Gwarków 1, 40-166 Katowice; e-mail: pbukowski@gig.eu
dla wyrobisk górniczych. Przed 1994 r. ocena zagro¿enia wodnego wykonywana by³a w ka¿dej dokumentacji hydro- geologicznej sporz¹dzanej dla celów ruchowych kopalni.
Dokumentacja ta stanowi³a podstawê do podejmowania de- cyzji i dzia³añ w zakresie zwalczania zagro¿enia wodnego, planowania robót górniczych i odwadniania. Po 1994 r., w wymaganiach dotycz¹cych sporz¹dzania dokumentacji
hydrogeologicznych dla kopalñ, okreœlenie „zagro¿enie wodne” na trwa³e usuniêto z zestawu s³ów kluczowych, jak- by obawiano siê jego wprowadzenia z uwagi na stan wiedzy o tym zagro¿eniu. Obecnie jest obserwowana niebezpieczna tendencja marginalizowania tej tematyki jako elementu oceny warunków hydrogeologicznych.
DOKUMENTACJA HYDROGEOLOGICZNA KOPALNI PODZIEMNEJ
Dokumentacja hydrogeologiczna kopalni jest czêœci¹ do- kumentacji mierniczo-geologicznej, na podstawie której do- biera siê sposób, wyposa¿enie i parametry systemu odwad- niania, œrodki prewencji przeciwzagro¿eniowej, optymalizu- je sposób eksploatacji z³o¿a, gospodarkê wodn¹ w kopalni, ocenia siê mo¿liwoœci wykorzystania wód i energii z wód oraz podejmuje dzia³ania w celu minimalizacji wp³ywów na œrodowisko wodne. Na skutek uregulowañ prawnych doku- mentacja ta zosta³a obecnie sprowadzona do roli obowi¹zko- wego dokumentu – za³¹cznika do wniosku o wydanie (na czas okreœlony, zwykle kilku lat) pozwolenia wodnopraw- nego. Pomimo wyró¿nienia w rozporz¹dzeniu z 2011 r.
dwóch rodzajów dokumentacji hydrogeologicznych do- tycz¹cych prowadzenia odwadniania w zwi¹zku z wydoby- waniem kopalin ze z³ó¿ oraz z zakoñczeniem lub zmian¹ poziomu odwadniania likwidowanych zak³adów górni- czych, nie ma kryteriów, które jednoznacznie wskazywa³yby na koniecznoœæ wykonania dokumentacji. Z obecnych prze- pisów wynika w zasadzie, ¿e poza narzucon¹ przepisami po- trzeb¹ do³¹czenia dokumentacji do wniosku o pozwolenie wodnoprawne, nie wystêpuje inna prawna przyczyna jej spo- rz¹dzania. Zatem dokument ten, wa¿ny z punktu widzenia pro- wadzenia ruchu zak³adu górniczego, w myœl przepisów pra- wa jest potrzebny wy³¹cznie z uwagi na okreœlenie wielkoœci dop³ywu wody i zrzutów soli oraz udokumentowanie op³acenia informacji geologicznej, koniecznej do sporz¹dze- nia dokumentacji. Mo¿na zatem mieæ wra¿enie, ¿e g³ówn¹ przyczyn¹ wykonania tej dokumentacji jest nie tylko doko- nanie op³at œrodowiskowych, lecz tak¿e uzyskanie od przed- siêbiorstw górniczych op³at za korzystanie z informacji geo- logicznej. Czy w rzeczywistoœci potrzebnej? Nale¿y podkre- œliæ, ¿e przeciêtny koszt uzyskania prawa do informacji geo- logicznej wynosi od kilku do kilkunastu mln z³.
Ponadto, od 2012 r. dwa rodzaje dokumentacji hydrogeo- logicznych (dla kopalñ czynnych i zlikwidowanych) rozdzie- lono kompetencyjnie. W przypadku kopalñ czynnych oddano j¹ pod ocenê Komisji Dokumentacji Hydrogeologicznych (KDH) i Ministra Œrodowiska, natomiast dokumentacje dla kopalñ zlikwidowanych ma oceniaæ Urz¹d Marsza³kowski.
Przedstawiony stan rzeczy, w odniesieniu do dokumentowa- nia hydrogeologicznego w polskich kopalniach podziemnych i odkrywkowych, stanowi zachêtê do lekcewa¿enia oceny wa- runków hydrogeologicznych rozpatrywanych w aspekcie kszta³towania siê i oceny zagro¿eñ wodnych. Mo¿e ponadto byæ przyczyn¹ zmiany stanu bezpieczeñstwa w polskich zak³adach górniczych w d³u¿szej perspektywie czasu. Zda- niem autora problematyka zagro¿eñ wodnych stanowi niero- zerwaln¹ czêœæ okreœlania warunków hydrogeologicznych w kopalniach, natomiast stan prawny, w zakresie dokumento- wania hydrogeologicznego w kopalniach, wskazuje na piln¹ potrzebê zmian w wymaganiach dotycz¹cych traktowania za- gro¿eñ wodnych w dokumentowaniu warunków hydrogeolo- gicznych kopalñ. W nawi¹zaniu do powy¿szego, nale¿y zwróciæ uwagê, ¿e w 2011 r. rozwi¹zano Komisjê ds. Za- gro¿eñ Wodnych przy Wy¿szym Urzêdzie Górniczym (pod- lega Ministrowi Œrodowiska), która jeszcze d³ugo po 2005 r., niemal z urzêdu, opiniowa³a hydrogeologiczne dokumentacje kopalniane, zanim dokumentacje te by³y przekazywane pod ocenê KDH. Jak wynika z tego, odpowiedzialnoœæ za ocenê stanu bezpieczeñstwa wodnego zak³adów górniczych przej¹³ Minister Œrodowiska za poœrednictwem KDH. Jaskrawym przyk³adem braku oceny w³asnych kompetencji, woli, lub obaw, wynikaj¹cych z ogromu odpowiedzialnoœci za podej- mowane decyzje, jest brak zatwierdzenia od 2009 r. doku- mentacji hydrogeologicznej zabytkowej Kopalni Soli Wie- liczka. Nie podj¹³ siê jej ani Minister Œrodowiska, ani w³aœci- wy Urz¹d Marsza³kowski (nie ma organu doradczego).
WARUNKI HYDROGEOLOGICZNE Z£O¯A, A ZAGRO¯ENIE WODNE ZAK£ADU GÓRNICZEGO
Warunki hydrogeologiczne okreœlaj¹ zasadniczo dwa po- krewne terminy nr 1128 i 1129 (Dowgia³³o i in. red., 2002).
Warunki hydrogeologiczne, w rozumieniu ogólnym, to zespó³ cech charakteryzuj¹cych wody podziemne i œrodowisko ich wystêpowania. W odniesieniu do warunków hydrogeologicz- nych z³o¿a, mówi siê o zespole cech charakteryzuj¹cych
wody podziemne i oœrodek ich wystêpowania w zasiêgu roz- poznawanego z³o¿a, które obejmuj¹ ca³okszta³t warunków wodnych z³o¿a i jego otoczenia. Wyodrêbnienie obszaru z³o¿a i jego otoczenia wskazuje na przewidywanie poddania tych obszarów bezpoœrednim lub poœrednim wp³ywom po- chodz¹cym od dzia³alnoœci górniczej o ró¿nej intensywnoœci.
64 Przemys³aw Bukowski
Obszar poza zasiêgiem wp³ywów górnictwa charakteryzuje definicja warunków hydrogeologicznych w rozumieniu ogólnym.
Z powy¿szego wynika ponadto, ¿e w obrêbie z³o¿a mog¹ zachodziæ zmiany warunków hydrogeologicznych i procesy, powoduj¹ce te zmiany, o zró¿nicowanej i trudnej do jedno- znacznego wskazania dynamice przebiegu. Zmiany warunków hydrogeologicznych s¹ wywo³ywane przez oddzia³ywanie wy- robisk górniczych i drena¿u górniczego. Ich nasilenie siê zale¿y g³ównie od w³aœciwoœci hydrogeologicznych i fizykomecha- nicznych œrodowiska wystêpowania wód podziemnych ota- czaj¹cych wyrobiska górnicze (Rogo¿, 2004; Bukowska, 2012;
Bukowski, Bukowska, 2012). W skrajnym przypadku oddzia-
³ywanie robót górniczych prowadzi do zmian œrodowiska wód podziemnych (zmian w³aœciwoœci fizykomechanicznych góro- tworu i jakoœci wód), na tyle istotnych, ¿e ich efektem mo¿e byæ wyst¹pienie zagro¿enia wodnego dla wyrobisk kopalni. Od lat 90. XX wieku zmiany warunków hydrogeologicznych, a za- razem zmiany stanu zawodnienia górotworu i stanu bezpiecze- ñstwa górniczego, wi¹¿¹ siê ze wspó³wystêpowaniem procesu drena¿u i procesu zatapiania kopalñ lub rejonów górniczych (Bukowski, 2010).
Analizuj¹c warunki hydrogeologiczne, nasuwa siê pyta- nie: czy ocena zagro¿enia wodnego w kopalni powinna byæ czêœci¹ takiej analizy, a tak¿e czy zagro¿enia wodne s¹ czêœ- ci¹ warunków hydrogeologicznych? W¹tpliwoœci te mo¿na rozwiaæ nie tylko przez zilustrowanie wspó³zale¿noœci wa- runków hydrogeologicznych i zagro¿eñ wodnych na przyk³adach, lecz tak¿e odwo³uj¹c siê do definicji zagro¿e- nia wodnego wed³ug s³ownika hydrogeologicznego – poz.
1336 (Dowgia³³o i in., 2002).
Nale¿y w tym miejscu stwierdziæ, ¿e ju¿ wskazanie mo¿li- woœci wyst¹pienia wdarcia lub niekontrolowanego dop³ywu, tak jak sformu³owano to w definicji, nale¿y uznaæ za progno- zê warunków hydrogeologicznych i ich zmian wynikaj¹cych z oddzia³ywania robót górniczych na œrodowisko wód pod- ziemnych, niezale¿nie od rodzaju czynników, które tê zmianê spowoduj¹. Dopiero szczegó³owa analiza czynników, wp³ywaj¹cych na warunki hydrogeologiczne, wskazuje na koniecznoœæ podjêcia analizy interdyscyplinarnej z zakresu trzech dziedzin – hydrogeologii, geomechaniki i górnictwa.
Ocena zagro¿enia wodnego wynika wprost z przeprowa- dzonej analizy warunków hydrogeologicznych. Charaktery- styka parametrów hydrogeologicznych poziomów wodono- œnych, warunków zasilania i kontaktów hydraulicznych oraz w³aœciwoœci fizyczno-chemicznych wód w zak³adzie górni- czym nie mo¿e byæ wykonana w oderwaniu od dokonanych i przewidywanych wp³ywów eksploatacji górniczej. Wp³y- wy te bowiem powoduj¹ zmiany: – parametrów opisuj¹cych w³aœciwoœci hydrogeologiczne œrodowiska wystêpowania wód, – warunków i kierunków przep³ywu wód, – ciœnieñ w warstwie wodonoœnej, – wystêpowania i charakterystyki kontaktów hy- draulicznych oraz – jakoœci wód. Prawodawca wskazuj¹c na koniecznoœæ uwzglêdnienia tych czynników oraz okreœlenia depresji regionalnej, czasu trwania odwodnienia, jego wy- dajnoœci i zmiennoœci, odnosi siê do systemu zabezpieczenia kopalni przed zagro¿eniem wodnym. Wskazuj¹c na koniecz-
noœæ oceny zmian, w szczególnoœci w zbiornikach wód pod- ziemnych, i koniecznoœæ sporz¹dzania prognoz wp³ywu od- wodnienia na œrodowisko i powstawanie szkód, prawodawca odnosi ocenê zmian warunków hydrogeologicznych do za- gro¿eñ wodnych i zagro¿enia powszechnego, pomimo ¿e dok³adnie nie precyzuje o co mu chodzi. Czy zapisane w przepisach zalecenie odst¹pienia od eksploatacji górniczej, w przypadku wyst¹pienia powa¿nych szkód w œrodowisku, nie odnosz¹ siê do œrodowiska ¿ycia i pracy cz³owieka? Jeœli zatem jest mowa o œrodowisku ¿ycia cz³owieka, to czym jest wynik zalecanej prognozy jeœli nie ocen¹ zagro¿enia (w tym tak¿e wodnego)?
Przyk³adem takiego potraktowania sprzê¿enia zwrotnego zmian warunków hydrogeologicznych i zmian stanu zagro¿e- nia wodnego w kopalni jest sytuacja opisana przez Bukow- skiego (2010). Przypadek dotyczy kopalni czynnej po³o¿onej w pobli¿u kopalni zlikwidowanej i czêœciowo zatopionej ze zbiornikiem wód podziemnych o pojemnoœci kilku mln m3 wody. W kopalni zlikwidowanej planowano podniesienie rzêdnej piêtrzenia wody i powiêkszenie zbiornika wodnego.
W kopalni czynnej planowano wydobycie wêgla z partii o du-
¿ych zasobach i du¿ej wartoœci tego surowca. W pierwszym przypadku zbiornik wody kopalnianej mia³ byæ podstaw¹ do taniego odzysku energii cieplnej (zw³aszcza po spiêtrzeniu wód), w drugim pole eksploatacji wêgla pozwala³o na racjo- naln¹ gospodarkê z³o¿em kopalni czynnej i stosunkowo ³atwe i tanie pozyskanie wêgla. Bezpieczeñstwo kopalni czynnej wi¹zano z obni¿eniem lub utrzymaniem zwierciad³a wody na tym samym poziomie w kopalni zlikwidowanej.
Aby przedsiêwziêcia mog³y byæ zrealizowane, w obu przy- padkach nale¿a³o wykonaæ zarówno ocenê warunków hydro- geologicznych i prognozê (ocenê) zmian warunków hydrogeo- logicznych, jak i, spowodowanych tymi zmianami, ewentual- nych szkód w œrodowisku. Wynikiem okreœlenia warunków hydrogeologicznych dla kopalni zlikwidowanej by³o ustalenie,
¿e spiêtrzanie wód w kopalni zlikwidowanej mo¿e doprowa- dziæ do zagro¿enia wodnego w kopalni czynnej. Zatem dzia³anie to mo¿e prowadziæ do zmiany warunków hydroge- ologicznych przejawiaj¹cych siê zmian¹ wielkoœci i jakoœci dop³ywu wody rzutuj¹c¹ na okreœlenie wydajnoœci w³asnego systemu odwadniania kopalni czynnej i systemu kopalni zli- kwidowanej. Zbiornik w kopalni zlikwidowanej mia³ byæ pod- staw¹ wysokonak³adowych dzia³añ inwestycyjnych w odzy- skanie energii z wód do³owych. Zmiana warunków hydroge- ologicznych w kopalni zlikwidowanej by³aby przyczyn¹ zmia- ny warunków hydrogeologicznych i bezpieczeñstwa kopalni czynnej, a wdarcie wody w wyniku tych zmian spowodo- wa³oby kolejn¹ krytyczn¹ zmianê warunków hydrogeologicz- nych po stronie kopalni czynnej. Kopalnia czynna uleg³aby za- topieniu wodami ze zbiornika i z dop³ywu wód do rejonu ko- palni zlikwidowanej. Do niej, po wdarciu, sp³ywa³yby wszyst- kie wody z kopalni zlikwidowanej o innej charakterystyce fi- zyczno-chemicznej. W kopalni zlikwidowanej zaœ, w której by³by trwale opró¿niony zbiornik wód (co do którego planowa- no podjêcie dzia³añ inwestycyjnych), pompowniê mo¿na by³oby zlikwidowaæ. Nie nale¿y wykluczyæ procesów reakty- wacji zrobów i zasypów szybowych, które prowadzi³yby do
Zagro¿enia wodne w dokumentowaniu warunków hydrogeologicznych w podziemnych zak³adach górniczych 65
powstania zagro¿enia powszechnego oraz powstania nowych kontaktów hydraulicznych np. z ogniskami zanieczyszczenia wód podziemnych na powierzchni (Ha³adus i in., 2013).
W zwi¹zku z tym za nieuzasadnione nale¿y uznaæ wystê- puj¹ce w przepisach niektóre wymagania np. zalecenie do-
tycz¹ce wykonywania obserwacji i pomiarów zwierciad³a wód podziemnych, zw³aszcza bez odniesienia wyników do konkretnych zastosowañ górniczych. Z treœci rozporz¹dze- nia nie wynika, jakim celom mia³yby one s³u¿yæ poza ewen- tualnie domyœlnym celom archiwizacji danych.
PODSUMOWANIE Zagro¿enia wodne w dokumentowaniu hydrogeologicz-
nym podziemnych zak³adów górniczych stanowi¹ k³opot- liw¹ tematykê, zarówno dla wielu dokumentatorów, wiêk- szoœci potencjalnych opiniodawców (recenzentów, korefe- rentów), jak i niemal wszystkich instytucji administracji pañstwowej. W przepisach dotycz¹cych zakresu prac nie- zbêdnych do prawid³owego wykonania dokumentacji hydro- geologicznych okreœlaj¹cych warunki hydrogeologiczne w zwi¹zku z zamierzonym wykonywaniem odwodnieñ w celu wydobycia kopalin lub w zwi¹zku z zakoñczeniem, lub zmian¹ poziomu odwadniania kopalñ likwidowanych, z zakresu tych prac nie wynika, aby ich celem by³o okreœle- nie pe³ni warunków hydrogeologicznych. Na tle przeprowa- dzonej analizy i oceny uregulowañ prawnych oraz bior¹c pod uwagê, ¿e warunki hydrogeologiczne kszta³tuj¹ zagro¿e- nia wodne, a wyst¹pienie zagro¿enia wodnego kszta³tuje wa- runki hydrogeologiczne, nale¿y stwierdziæ, ¿e:
1. Ocena zagro¿enia wodnego jest nierozerwaln¹ czêœ- ci¹ oceny warunków hydrogeologicznych. Negowanie ko- niecznoœci opracowywania ocen zagro¿enia wodnego w ra- mach okreœlania w dokumentacjach warunków hydrogeolo- gicznych z jasno sformu³owanymi stwierdzeniami odno-
sz¹cymi siê do zagro¿eñ wodnych, stanowi brak wiedzy o przyczynach i skutkach zagro¿eñ wodnych w górnictwie.
2. Poprawa stanu bezpieczeñstwa oraz jakoœci prowa- dzonych ocen warunków hydrogeologicznych i ich zmian, zw³aszcza w warunkach podziemnych zak³adów górniczych jest mo¿liwa przez zwiêkszenie wymagañ wobec treœci dokumentacji hydrogeologicznych dla zak³adów górniczych i wyeliminowanie nieistotnych zapisów, jak równie¿ stwo- rzenie systemu merytorycznej ich oceny z uwagi na stan bez- pieczeñstwa.
3. Rozdzielenie kompetencji w ocenie dokumentacji hy- drogeologicznych dla zak³adów górniczych czynnych i dla zak³adów zlikwidowanych pomiêdzy Ministra Œrodowiska a Urzêdy Marsza³kowskie, pomimo wymagañ, co do spo- rz¹dzania dokumentacji wydawanych przez Ministra Œrodo- wiska, a nie Urzêdy Marsza³kowskie, stawia znak zapytania, co do rzetelnoœci i fachowoœci sporz¹dzanych ocen, jak rów- nie¿ stanowi istotne zagro¿enie dla integracji procedur i pro- wadzenia spójnych ocen stanu bezpieczeñstwa górniczego i powszechnego.
Artyku³ opracowano w ramach pracy statutowej GIG, finansowanej przez MNiSW w 2012 r.
LITERATURA
BUKOWSKA M., 2012 — Sk³onnoœæ górotworu do t¹pañ – geolo- giczne i geomechaniczne metody badañ. Wyd. GIG, Katowice.
BUKOWSKI P., 2010 — Prognozowanie zagro¿enia wodnego zwi¹zanego z zatapianiem wyrobisk górniczych kopalñ wêgla ka- miennego. Monografie. Pr. Nauk. GIG, 882.
BUKOWSKI P., BUKOWSKA M., 2012 — Changes of some of the machanical properties of rocks and rock mass in conditions of mining exploitation and mine workings flooding. AGH Jour- nal of Mining and Geoengineering, 36, 1: 57–67.
DOWGIA££O J., KLECZKOWSKI A.S., MACIOSZCZYK T., RÓ¯KOWSKI A. (red.), 2002 — S³ownik Hydrogeologiczny.
Wyd. II., MΠi PIG, Warszawa.
HA£ADUS A., BUKOWSKI P., KROGULEC E., 2013 — Ocena podatnoœci wód podziemnych na zanieczyszczenia w obszarze GZW. Prz. Gór., 1: 51–56.
ROGO¯ M., 2004 — Hydrogeologia kopalniana z podstawami hy- drogeologii ogólnej. Wyd. GIG, Katowice.
SUMMARY The assessment of water hazard in mines is an inseparable
and important part of the hydrogeological conditions descrip- tion. In the article the definition of water hazard in mines and its correlation with hydrogeological conditions have been presented. Basic on the deep coal mines example, the influ- ences of hydrogeological conditions on the possibility of wa-
ter hazard occurrences, as well as influences of water hazard on hydrogeological conditions have been shown. The need of the special attitude to water hazard assessment and its inc- luding into hydrogeological reports (for active and closed mines) has been also presented.
66 Przemys³aw Bukowski
