Widok Nazwy etniczne i nazwy służebne w nazwach miejscowych Ukrainy i pogranicza polsko-ukraińskiego od XVI do XVIII wieku

(1)

ISSN 1427-549X

Teresa Pluskota Bydgoszcz

Nazwy etniczne i nazwy s³u¿ebne w nazwach miejscowych Ukrainy i pogranicza polsko-ukraiñskiego

od XVI do XVIII wieku

Toponimia Ukrainy i pogranicza polsko-ukraiñskiego ze wzglêdu na z³o¿o- n¹ historiê jej obszarów i skomplikowan¹ sytuacjê jêzykow¹ jest zawsze intere- suj¹cym obiektem badañ. Toponimia XVI wieku (czêciowo te¿ XVII) odzwierciedla nie tylko zapisy nowych miast, miasteczek, wsi, przysió³ków, ale jest kontynuacj¹ licznych procesów staroruskich, a nawet ogólnos³owiañskich. Pro- cesom tym towarzyszy pewna polonizacja zapisów w XVII i XVIII wieku. Noto- wane s¹ liczne dublety jêzykowe. W artykule wymienione zjawiska analizowane s¹ w nazwach ods³u¿ebnych i odetnonimicznych (plemiennych, etnonimach, nazwach mieszkañców ze wzglêdu na cechê zamieszkiwanego miejsca czy nazwach wychodców z miast i wsi). Badane grupy zachowa³y stare nazwy, por.

plemienne: Torki, Ïå÷åíåêè/ Ïå÷åíþãè i s³u¿ebne: Borthnyky/Barthnyky, Gar- czary, Koniuchy i wiele innych. W artykule omówiê rozwój grup w kolejnych wiekach i obszary wystêpowania poszczególnych toponimów.

Zebrany materia³ pochodzi z ró¿nych polskich i ukraiñskich, publikowanych i niepublikowanych róde³: spisy podatków (podymnego, czopowego, pog³ów- nego i in.), podzia³y ziem, opisy kupna i sprzeda¿y miejscowoci, spisy parafii, królewszczyzn. Wykorzystujê równie¿ wczeniejsze zbiory materia³ów toponimii Ukrainy¹, uzupe³nione w kolejnych latach. Szczegó³owy ich wykaz i odnie- sienie ka¿dej formy do ród³a znajdzie siê w przygotowywanym s³owniku nazw i wariantów z badanego obszaru. Na koñcu artyku³u podajê wiêc tylko najwa¿- niejsze z nich, odsy³aj¹c do wskazanego wykazu róde³ w monografii.

Z³o¿ona sytuacja kulturowa na badanym obszarze, który wielokrotnie zmie- nia³ sw¹ przynale¿noæ polityczn¹, spowodowa³a, ¿e wiele kwestii, które nie znalaz³y siê w monografii i póniejszych opracowaniach, wymaga bardziej

1 T. Pluskota, Nazwy miejscowe ziem ruskich Rzeczypospolitej XVIXVIII. Toponimia Ukrainy i pogranicza polsko-ukraiñskiego, Bydgoszcz 1998, s. 327328.

(2)

szczegó³owego omówienia. Ze wzglêdu na liczne warianty zapisu i niejednolit¹ pisowniê XVI wieku zachowujê ród³owy zapis toponimu, pozostawiaj¹c tam, gdzie nie ma jednoznacznoci, równie¿ formê przypadków zale¿nych. Toponimy analizujê w granicach województw, które zosta³y utworzone do XVI wieku (woj.

ruskie ma podzia³ na ziemie) i przy³¹czone do Korony, w XVII wieku uwzglêd- niam woj. czernihowskie, które wesz³o (na krótko) w sk³ad Rzeczypospolitej.

Nazwy odetnonimiczne i ods³u¿ebne nale¿¹ wed³ug przyjêtej klasyfikacji Witolda Taszyckiego do grupy nazw, które oznacza³y pierwotnie mieszkañców danego obszaru i zosta³y przeniesione na nazwy miejscowe². Wydzielanie w nich formantów ma tylko charakter formalny, s³u¿y do porównania podgrup seman- tycznych w poszczególnych wiekach i obszarach.

Zmiany zachodz¹ce w nazwach badanych grup w XVII i XVIII wieku nie wp³ywaj¹ na system nazewniczy, dlatego nie rozpatrujê grup w ka¿dym stuleciu oddzielnie, pokazuj¹c jednak pewne nowe formy i procesy jêzykowe.

Nazwy odetnonimiczne

W niniejszym artykule wyró¿niam ogólnie przyjête podgrupy nazw:

1) nazwy plemienne;

2) etnonimy;

3) nazwy mieszkañców wydzielone ze wzglêdu na cechy zamieszkiwanego obszaru (cechê terenu i obiekt);

4) nazwy mieszkañców-wychodców z innej miejscowoci.

Ad 1. Nazwy plemienne s¹ nieliczne w toponimii wszystkich ziem (od pojedynczej nazwy, np. w pow. krzemienieckim na Wo³yniu do szeciu nazw na Podolu). Nie zauwa¿a siê istotnych zmian w kolejnych stuleciach, ponadto nazwy zapisane dopiero w XVII wieku mog³y wystêpowaæ wczeniej. Odnotowane zosta³y w toponimii na ca³ym obszarze. Duliby wystêpuj¹ w nazewnictwie Podo- la, Kijowszczyzny, ziemi lwowskiej i Wo³ynia; Derewlanie maj¹ odzwierciedle- nie w nazewnictwie ziemi be³skiej i lwowskiej, gdzie zanotowa³am oba warianty jêzykowe zapisu; Po³owce wystêpuj¹ na Podolu i ziemi przemyskiej; Polanie w nazewnictwie ziemi lwowskiej i na Wo³yniu; Pieczeniegi w polskim wariancie notowa³am w toponimii ziemi lwowskiej, ruskim w woj. czernihowskim, por.:

B³s.: Drewlani/ Derewlany; Lw.: Pyecz¹ny¹gy, Derewlany/Drewlany; Pod.: Du- leby/Dulibi, Po³owcze; Prz.: Duliby, Jatwiêgi, Torki; Wo³.: Buzany, Driwicze,

2 W. Taszycki, S³owiañskie nazwy miejscowe (Ustalenie podzia³u), Kraków 1946.

(3)

Dulieby, Kiwierecz G., Polian G.; XVII w.: Hal.: Po³owce; Lw.: Duliby, Polanie;

Prz.: Po³owce; Kij.: Dulib G.; Cz.: Ïå÷åíåêè/Ïå÷åíþãè, Torki.

Ad 2. Drug¹ grupê stanowi¹ etnonimy utworzone od nazwy narodu, zwi¹zane z histori¹ osadnictwa, niektóre z nich mog¹ byæ odprzezwiskowymi lub mog¹ pochodziæ od nazwisk. W toponimii kilku ziem notowane s¹ Czechy (ziemia lwowska, Podole, Wo³yñ, Kijowszczyzna), Tatary (ziemia przemyska, Podole), Kozary (ziemia kijowska, ziemia lwowska w XVIII wieku). Inne etnonimy wystê- puj¹ sporadycznie w nazewnictwie jednej (rzadko dwóch) ziemi czy wojewódz- twa: Hal.: Vhernyky; Lw: Uherce³; Pod.: Ormyany; Wo³.: Wo³ochowow G.; XVII w.:

Hal.: Wolochy; Kij.: Makedoncy; odprzezwiskowymi mog¹ byæ: Ch.: Prussy;

Wo³.: Zydy, Zydki, Lachy.

Ad 3. Nazwy mieszkañców ze wzglêdu na miejsce osiedlenia na badanym obszarze wystêpuj¹ z formantem -ci, -any, rzadziej notowane s¹ nazwy z formantem -yèi. W podstawie maj¹ rdzeñ topograficzny, który wskazuje na miejsce zamieszkania, cechê danego terenu, przy czym podstawy s¹ zapisywane przewa¿nie w obu wariantach jêzykowych: bereh/brzeg, berest/brzost, bereza/brzoza, bo³oto/b³oto, dubrova, haj/gaj, hora/gora, ³opux/³opuch, ³oza, moch/mech, ozero/jezioro.

Ze wzglêdu na pewne ró¿nice w strukturze nazw, typie ich podstaw oraz liczebnoci grup nazwy z ka¿dym sufiksem omówiê oddzielnie.

A. Toponimy z suf. -any nie s¹ liczne, nie przekraczaj¹ 10 przyk³adów, tylko w ziemi lwowskiej i na Wo³yniu notowa³am liczniejsze formy (ponad 20 nazw).

Grupê nazw z suf. -any zilustrowaæ mo¿na wybranymi przyk³adami:

a) z rzeczownikiem apelatywnym w podstawie: Berest, bereza/brzoza, dubrowa, h³yna/glina, olcha, ozero/jezioro⁴to najczêciej wystêpuj¹ce podstawy: Ch.:

Beresczanie; Hal.: Dubrowliany, Jezierzany; Lw.: Gliniani, Olszany; Prz: Dubrow- lany, Olschany; Pod.: Berezany, Brzezany, Dubrowlany, Jezierzany; Wo³.: Bere-

ciany; Berezany, Ozerany; Kij.: Berezany; Br.: Jezierzany; Cz.: Ãëèíÿíû, Olsza- ny. Inne rzeczowniki (ukr. krynycja, ukr. i pol. ³opuch, pol. popió³, potik/potok, ukr.

i pol. ruda, pol. rzeka, ukr. verba/pol. wierzba, ukr. smerek, uho³ k¹t i in.) i przymiotniki (pol. mokry, ukr. vynyj górny) wystêpuj¹ w jednej lub dwóch nazwach miejscowych: B³s.: £opuszany, Wierzblany; Ch.: Lesczany; Hal.: Popielani;

Lw.: Popielani, Pomorzany (wie w dorzeczu Dniestru), Potoczany, Rzecziczany,

3 W³adys³aw Makarski podaje, ¿e dana nazwa oznacza³a przybyszów zza wêgierskiej granicy (W. Makarski, Nazwy miejscowoci dawnej ziemi sanockiej, Lublin 1986, s. 171).

4 Podajê oba warianty rdzenia, jeli wystêpuj¹ one w toponimii.

(4)

Vyszniany (ukr. vynyj górny o koñcu wsi); Prz: Mokrzany, Rypiany (ukr. rypa

ska³a Hrin.), Horczany, Smereczany, Pod.: Bilany, Kryniczany (ukr. krynycja

ród³o Hrin.) als Kryniczyszcza; Wo³.: Liplany, Mohylany (w pobli¿u liczne mogi³y); Kij.: Rudany, Óãëÿíå.

z wyra¿eniem przyimkowym: rzeczownik apelatywny + przyimek po i za:

Ch.: Pobrzezani, Zamschany, Zhorany; Lw.: Nagorzani, Nahorzani, Zagurzany;

b) z nazw¹ w³asn¹ w podstawie: B³s.: Buzany; Hal.: Borgorodzany/ Boho- rodczany (od cerkwi Bogurodzicy⁵), Lukwiany (od n. rz. £ukwi SG); Prz.: Zasa- nie (rz. San); Lw.: Podnyestrzany (rz. Dniestr); Wo³.: Turyczany (rz. Turyja SG);

Kij.: Çàóøàíå (rz. Usz SG); sporadycznie te¿ z suf. -nyky: Wo³.: Serniki (wie

nad rz. Sern¹ SG).

B. Nazwy z suf. -ci zosta³y utworzone od wyra¿eñ przyimkowych. Typo- wym modelem nazewniczym jest przyimek pod i za (rzadko na-, pri-, u-) + jeden z wymienionych ju¿ rzeczowników topograficznych. Pewn¹ ciekawostk¹ jest fakt wystêpowania w zapisach niektórych rdzeni (dub, haj, hora, horod, dubrowa) tylko w wersji ukraiñskiej, co mo¿e, ale nie musi wiadczyæ o dawno-

ci zapisu. Wiele z nich, ze wzglêdu na powszechnoæ desygnatów i okrelaj¹- cych ich apelatywów, bêd¹cych podstaw¹ nazwy, powtarza siê w toponimii kilku ziem: Podborcze w ziemi halickiej, na Podolu, Poddubce w woj. be³skim, na Wo³yniu, woj. kijowskim; Podhajce w woj. be³skim, ziemi che³mskiej, lwowskiej, w woj. wo³yñskim; Podhorce notowane s¹ w woj. be³skim, ziemi che³m- skiej, lwowskiej, przemyskiej, pow. ³uckim na Wo³yniu, woj. kijowskim. Por. te¿

z innymi rdzeniami: Ch.: Podwerbce; Lw.: Podholcze, Podkamyencze, Podlip- cze; Wo³.: Podleszcze, Pod³oszcze/Pod³ozcy, Podlescy; Kij.: Ïîäëóáåöú G. Dru- g¹ grupê tworz¹ nazwy z przyimkiem za. Zadubce zapisano w woj. be³skim i kijowskim; Zalesc(cz)e w ziemi lwowskiej, na Wo³yniu i Podolu; Zablotcze/

Zabolotcze(y) mamy w nazewnictwie ziemi lwowskiej, przemyskiej i na Wo³y- niu; a Zarudzcze w ziemi lwowskiej, che³mskiej, na Wo³yniu. Inne notowane s¹ w toponimii jednej lub dwóch ziem (województw), por.: Zaborce B³s., Ch.;

Zahalcze Kij.; Zaborcze Wo³.; Zadubrowcze Hal.; Zahajcze Wo³.; Zalo- scze Lw., Pod.; Zarudincze Pod.; Zasczinowcze (por. pol. ciana wa³, spiê- trzony mur; boczna ciana ska³y i in. SW) Hal.; Zayreczkowcze Wo³.

Jak ju¿ wspomnia³am wy¿ej, mog¹ wystêpowaæ te¿ inne przyimki, ale nie s¹ to czêste formy, por.: B³s.: Nahoraice alias Goraiec; Ch.: Miêdzyborce; Prz.:

5 Ä.Ã. Áó÷êî, Ïîõîäæåííÿ íàçâ íàñåëåíèõ ïóíêòiâ Ïîêóòòÿ, Ëüâiâ 1990, s. 53.

(5)

Porudence, Rozhorcze; Lw.: Nahorcze; Wo³.: Ubielcze (bil/biel m. in. mokrad³o, b³oto SW), Przywa³owcze; Kij.: Priborce.

Niewielka grupa nazw wystêpuje bez przyimka, ma w podstawie rzeczownik topograficzny i okrela zbiorowoæ: Lw.: Trzcince, Trosciance; Wo³.: Bere- stowce, Ozerecz G./Ozercza N., Jezierzec G.; Pod.: Berescze⁶, Nieteczincze (ukr.

neteèa stoj¹ca woda, b³oto Hrin.), Pomorcze (nad rz. Olchowiec SG), Uholce;

Br.: Kolibañce (ukr. gw. ko³ybañ g³êboka jama z wod¹, wiêksze b³oto); D¹bro- wiñce, Seredynce; Kij.: Wereszcy (ukr. veres wrzos Hrin), Äóáðîâöû, Òðîùèíöû (ukr. troèa trzcina Hrin.); XVII w.: Kij.: Dêbiñce, Õèæèíöû (ukr.

chy¿a m.in. chata Hrin.); Ch.: Kotliñce, Lesczance, Olchowce, Wierzchowce, Zielince; XVIII w.: Pod.: £anowce, Olchowce; niekiedy baz¹ s³owotwórcz¹ jest z³o¿ona nazwa topograficzna: Ch.: Srodopolce; Wo³.: Petehirce, Tiemnohajecz G.; Pod.: Czarnokoncze, Czarni³ozance, Liszohorcze; Kij.: Áåëîáåðåæöû.

Na miejsce osiedlenia mo¿e wskazywaæ (rzadko) nazwa w³asna: W³. Zatu- recz G. (rz. Turyja SG), XVII w.: Pod. Zaianowiec G.; Kij. Jolcze (rz. Jola Hydr.U).

Sporadycznie notowane s¹ nazwy utworzone od rzeczownika lub wyra¿enia przyimkowego o charakterze kulturowym: przystañ, m³yn, staw, ujezd. Tylko staw w znaczeniu osady w po³¹czeniu z przymiotnikiem nowy wystêpuje w kilku województwach, wskazuj¹c na nowe osiedlenia: Ch., Kij., Lw., Wo³.: Nowo- stawcz(c)e; inne rzeczowniki notowane s¹ sporadycznie: Lw.: z suf. -ivci: Mly- nowcze; Lw.: Zadworce; Prz.: Podhorodce; Wo³.: Ujezdcze (por. pol. ujazd ob- jazd s¹dowy dla ustalenia granic S³Br); XVII w.: B³s.: Przystañce. Na uwagê zas³uguje nazwa Warwazynce (Varvara) w toponimii ziemi halickiej, oznaczaj¹- ca wie, w której znajdowa³a siê cerkiew pod wezwaniem w. Barbary, podobnie Pokrowcze (Lw.) od cerkwi w. Pokrowa.

C. Nazwy z suf. -yèi/-ice ten typowo patronimiczny formant móg³ ³¹czyæ siê z innymi podstawami, tworz¹c nazwy mieszkañców danej osady. Sufiks wy- stêpowa³ w tej grupie m.in. z elementem horod, sio³o, podkrelaj¹c przymiotnikiem, np. nowe (stare) osiedlenie: Wo³: Nowhorodczycz G./Nowogrodczic G., Nowosielicz G.; Prz., Pod.: Podhorodicze; Kij.: Staroszielicz G., Zakornicz G.;

Prz.: Trojczyce mieszkañcy wsi, w której by³a cerkiew w. Trójcy; Wo³.: Knie-

6 W formach typu Berescze/Brzeszcze, Werescze ze wzglêdu na mieszanie c i cz w XVI wieku trudno wydzieliæ sufiks. Mog¹ to byæ nazwy rodzaju nijakiego.

(6)

hynice od ¿ony kniazia lub oznaczaj¹ce ludnoæ zale¿n¹ od kniahyni prze³o-

¿onej klasztoru⁷.

Równie rzadkie by³y rzeczowniki topograficzne (ukr.: p³avnja zarola z trzciny i sitowia, czêciowo zatopione lub zatapiane wiosn¹ Hrin., prud by- stry tok wody, staw Hrin., pol. d¹browa, mech, olcha i in., niekiedy z przyimkiem pod i za): Ch.: P³awanice, Prudowicze; Hal.: Podborodice; Prz.: Zamscha- nice; XVII w.: Kij.: Derazicze (ukr. dereza, pol. dzieraza wid³ak godzisty

SW), Siedliscze nazwane Olszanice; XVIII w.: Prz. D¹browice.

Ad 4. Nazwy mieszkañców-wychodców, w podstawie toponimu inna nazwa miejscowa: XVI: Ch.: Drohiczani (Drohiczyn Prz.), Haliczany/Haliczanie w XVIII w., Dzdzance (Dzdzane); Hal.: Krasnostawce, Podmichalowcze (Podmichale); Prz.: Sa- noczany (Sanok); Lw.: Haliczany (Halicz), Przemylany (Przemyl), Uherczany (Uherce); Wo³.: Braslowlany (Bras³aw), Haliczany; Pod.: Latyczowcze (Latyczow), Ploskyerowcze (Ploskyorow), Zwyahlowcze (Zwyahel Wo³.), Buczniowce (Bucznio- wa), Czerniatynce (Czerniatyn); Kij.: Bia³owiesce (Bie³owie).

Nazwy ods³u¿ebne

Do ods³u¿ebnych zaliczy³am nazwy utworzone od dawnych mieszkañców osady, którzy wiadczyli us³ugi na rzecz ksiêcia, feuda³a (komornicy, sokolnicy,

wi¹tnicy i in.) i nazwy wsi rzemielników, którzy wytwarzali okrelone produk- ty w ramach swoich powinnoci (ciele, ko³odzieje i in.). Wed³ug tych najstar- szych wzorców nazewniczych powstawa³y nowe nazwy odzawodowe.

Wród nazw ods³u¿ebnych przewa¿aj¹ nazwy na -nyky, rzadziej notowane s¹ toponimy z suf. -ary, -ce. Niektóre formy wystêpuj¹ na ca³ym obszarze, np.

Rudnyky/Rudniki w woj. kijowskim, ziemi halickiej, lwowskiej, na Wo³yniu, w woj. kijowskim i brac³awskim czy Bortnyky/Bartnyky⁸ odnotowane w toponimii ziemi halickiej, lwowskiej, powiecie krzemienieckim na Wo³yniu, woj.

kijowskim i brac³awskim. Wiele z nich powtarza siê w nazewnictwie kilku ziem czy województw: Kuchary Kij, Prz. i Hal.; Koniuchy (pol. koniuch zajmuj¹cy siê stadem ksi¹¿êcym SW) Lw., Prz.; Lysznyky Lw., Lesników G. Kij.;

Sanniki (por. ukr. sany, pol. sanie) Lw., Br. (XVII w.); Strzelniki Wo³., Kij., Br. (XVII w.), Cz. Ñòðëüíèêè; Strzelce/Strelcze B³s., Lw., Wo³.; Winniki/

7 W. Makarski, Nazwy miejscowoci dawnej ziemi przemyskiej, Lublin 1999, s. 114.

8 Nie objaniam jasnych znaczeniowo toponimów.

(7)

Wynnyky (pol. winnik gorzelnik SW, ukr. vynnyk) B³s., Lw., Prz., Wo³.; Wod- nyky(i)⁹ Hal., Lw.; Z³otniki Ch., Kij. (XVIII w. Z³otniki S³obod).

Niektóre z nazw ods³u¿ebnych zapisano w nazewnictwie jednej lub dwóch ziem: B³s.: Kupce, Zerniki (¿erdnik, ¿ernik¹⁰; ¿yrdniki zajmowali siê rozbijaniem ksi¹¿êcych namiotów¹¹); Ch.: Drewniki (pol. drewnik m. in. dozorca drzewa

SW), Hajowniki, S³uski (=S³u¿ki); Hal.: Bobrowniki/Bobrovnyki (ukr. bobrovnyk

myliwy poluj¹cy na bobry Hrin.) (XVII w.), Czasznyky, Popielniki; Lw.: Gar- czary, Perepelnyki (ukr. perepe³ka przepiórka Hrin.) i Kuropatnyky (por. ukr.

i pol. kuropatwa), Pszary, Sokolniki; Prz.: Korytniki (pol. korytnik ten, co robi koryta SW), £owce (pol. ³owca SW); Wo³.: Barmaki (por. ukr. barma glina z domieszk¹ rudy ¿elaza; mundur; piana przy warzeniu miodu, powide³ i in.

Hrin.), Hlinniki (ukr. h³ynnyk wydobywaj¹cy glinê Hrin.), Koleszniki, Ko³odye/

Ko³odzieje, Mielce (nad rz. Turyj¹), Stadniki (por. pol. stadnik pasterz stada koñ- skiego S³Stpol.), Szaterniki (strus. aterú namiot S³Srezn.); Kij.: Humienniki (ukr. humennyk nadzorca prac w gumnie, stró¿ przy gumnie Hrin.), Siewniki (pol.

siewnik siewca SW), Berdniki (ukr. berdnyk ten, który wyrabia berda Hrin., pol.

berda grzebieñ tkacki SW); XVII w.: Wo³.: Kobelniki (pol. kobylnik pasterz koni, koby³, kobylarz SW), Dworniki (pol. dwornik m.in. rz¹dca dworski, eko- nom SW), mo¿e Mêsary; Kij.: Bednarze, Bondary (ukr. bondar bednarz Hin.), Dudary (ukr. dudar wytwarzaj¹cy dudy Hrin.), Lucznikami Instr. (ukr. ³uènyk

ten, który wyrabia ³uki Hrin.), Puskarze (pol. puszkarz ten, który wytwarza broñ paln¹ SW), Skrzypkach Loc., mo¿e Piszczyki (ukr. pyèyk rodzaj fujarki Hrin.);

Cz.: £uczniki, Pralnyki (ukr. pralnyk wa³ek do prania Hrin.), Ìûëíèêè (ukr.

mylnyk pracownik bani Hrin.), Ïèùèêè.

Rzadkie s¹ toponimy utworzone od nazwy wyznania, pozycji spo³ecznej, pe³nionej funkcji, przy czym na Podolu, woj. kijowskim i brac³awskim nazwy te pojawiaj¹ siê dopiero w XVII i XVIII wieku: Ch.: £opiennik seu Ziemiany; Hal.:

Koscielniki (zob. kostelnyk katolik Hrin.), Bludnyky (ukr. b³udnyk p¹tnik

Hrin.); Lw.: Ch³opy; Prz.: Boiary, Cho³opy, Kosczielniki, Kryllosany (kry³osza- nie byli cz³onkami kry³osów, które pe³ni³y pewne funkcje i kapitu³y, i konsysto- rza biskupiego¹², por. te¿ pol. kry³osanin (z ukr. kry³oanyn piewak cerkiew-

9 Za Józefem Domañskim: wodniki ludzie, którzy zajmowali siê budow¹ dróg wodnych, utrzymywaniem brodów, regulacj¹ koryt rzek (J. Domañski, l¹skie nazwy s³u¿ebne, cz. 1, Ono- mastica 1974, z. 12, s. 34).

10 B. Czopek, Nazwy miejscowe dawnej ziemi che³mskiej i be³skiej (w granicach dzisiejszego pañstwa polskiego), Wroc³aw 1988, s. 83.

11 J. Domañski, op. cit., s. 27.

12 L. Bieñkowski, Organizacja Kocio³a Wschodniego w Polsce, [w:] Koció³ w Polsce, t. 2, Kraków 1970, s. 805.

(8)

ny, pos³ugacz cerkiewny SW), ¯upanie (pol. ¿upan wy¿szy urzêdnik, naczelnik

¿upy SW); Pod.: Boiary, Czerncze (ukr. èernec mnich Hrin.); Kosczielniki;

Wo³.: Cho³opoch Loc./Cho³opecze; Kij.: Pustynniki (ukr. pustynnyk pustelnik

Hrin.), Chrzesciany; Br.: Mnichy.

Niejednoznaczne s¹ nazwy typu Skomorochy/Skomrochi (pol. skomroch

wêdrowny muzykant SW) odnotowane w ziemi halickiej, woj. kijowskim i woj. be³skim, które mog¹ byæ utworzone od nazwiska (por. Skomrochy SSNO) oraz Ciemierzniki w Lwowskiem (Czemierza SSNO i ukr. èemera wierzchnia odzie¿ mieszkañców w Halickiem Hrin.).

W XVIII wieku pojawiaj¹ siê inne nazwy odzawodowe: Ch.: Hurniki, przy- sio³ek Smolarze Galany nazwany; Pod.: Tolkacze (ukr. tovkaè czêæ stêpki, to³katy biæ, t³uc; trzeæ Hrin.); Kij.: Dzwoniki (por. stpol. dzwoniki/dzwonniki), Kopacze, Szabelniki, Kosarze.

Podsumowanie

1) Zapisy wystêpuj¹ w sposób typowy dla pogranicza jêzykowego: w polskim i ukraiñskim wariancie, niejednokrotnie notowane s¹ dublety nazw: Wo³.:

Zablotcze/Zabolotcze; Nowhorodczycz G./Nowogrodczic G.

2) Toponimia odzwierciedla chwiejn¹ pisowniê XVI wieku, st¹d trudnoci w okreleniu sufiksów i form, np. Bereszcze.

3) W przedstawionych grupach, które nale¿¹ do najstarszej warstwy nazew- niczej, zachowane zosta³y dawne nazwy, por. Psary, Torki.

4) Nazewnictwo miejscowe wskazuje na typowe dla tych ziem cieranie siê kultur, np. Koscielniki, Kry³osanie, Warwazynce, Chrzesciany.

5) Nazwy odetnonimiczne i ods³u¿ebne nie podlega³y spektakularnym zmia- nom w XVII i XVIII wieku jak inne typy nazewnicze, pojawia³y siê tylko kolej- ne toponimy. Obok nazw s³u¿ebnych powstawa³y, na ich wzór w XVII i XVIII wieku, nazwy odzawodowe: Hurniki, Smolarze i in.

6) Zauwa¿yæ mo¿na zmiany w formantach: suf. -any >-anie, dalej w poje- dynczych formach mamy -ana, np. Monastyrczany>Monastyrczana. Podobne zjawiska zauwa¿y³ A. Bañkowski w toponimii polskiej¹³. Ponadto toponimy danych grup sporadycznie podlegaj¹ procesom maskulinizacji (syngularyzacji) czy wymianie formantu, por. Nahorajce alias Gorajec, Kryniczany als Kryni- czyszcza. Warto wspomnieæ te¿ o tym, ¿e niektóre nazwy z suf. -yèi mog³y byæ

13 A. Bañkowski, Zmiany morfemiczne w toponimii polskiej, Wroc³aw 1982, s. 56.

(9)

utworzone wskutek pluralizacji nazw z suf. -ycja, np. w XVII wieku na Wo³yniu Bereznici, Bystrycze (ukr. bystryj Hrin. o szybkim nurcie wody, wie le¿y nad S³uczem SG) lub mog³y wystêpowaæ jako dublety nazw z suf. -ci, por. Nowosie- lice w woj. brac³awskim.

Wykaz najwa¿niejszych róde³ a) ród³a publikowane:

Litak S., Struktura terytorialna Kocio³a ³aciñskiego w 1772 roku, Materia³y do Atlasu Historycz- nego Chrzecijañstwa w Polsce, Lublin 1980.

Lustracja królewszczyzn ziem ruskich Wo³ynia, Podola i Ukrainy w I po³owie XVII wieku, Warsza- wa 1877.

Lustracja województw ruskiego, podolskiego i be³skiego 15641565, cz. I, £ód 1992.

Lustracja województwa ruskiego 16611665, cz. IIII, Wroc³aw 19701976.

A. Jab³onowski, Lustracje królewszczyzn ziem ruskich Wo³ynia, Podola i Ukrainy z pierwszej po³owy XVII w., Warszawa 1877.

Akta Grodzkie i Ziemskie z czasów Rzeczpospolitej Polskiej z Archiwum tzw. Bernardyñskiego we Lwowie, t. XXIII, Lauda sejmikowe wiszeñskie, lwowskie, przemyskie i sanockie 17311772.

Polonia 1770 K. De Perthéesa, Warszawa 1987.

ród³a dziejowe, t. VI, Rewizya zamków Ziemi Wo³yñskiej w po³. XVI w., Warszawa 1877.

ród³a dziejowe, t. IX, A. Pawiñski (red.), Ksiêgi podskarbiñskie z czasów Stefana Batorego 15761586, Warszawa 1881.

ród³a dziejowe, t. XVIII, Ziemie ruskie. Ru Czerwona, cz. I, Warszawa 1902.

ród³a dziejowe, t. XIX, Ziemie ruskie. Wo³yñ i Podole, Warszawa 1889.

ród³a dziejowe, t. XXXXII, Ziemie ruskie. Ukraina (KijówBrac³aw), Warszawa 18941897.

Àðõèâ þãî-çàïàäíîé Ðîññèè èçäàâàåì³é Âðåìåííóþ Êîììèññèåþ Äðåâíèõ àêòîâá, ÷. 1, Êèåâ 1959 è äð.

Âîëèíñüêi ãðàìîòè XVI ñò., Êè¿â 1995.

Æåðåëà äî iñòîðè¿ Óêðà¿íè-Ðóñè, ò. IIII, V, Ëüâiâ 18971903.

Äiëîâà ìîâà Âîëèíi i Íàäíiïðÿíùèíè XVII ñò., Êè¿â 1981.

Diëîâà äîêóìåíòàöiÿ Ãåòüìàíùèíè XVIII ñò., Êè¿â 1993.

b) ród³a niepublikowane:

Metryka Koronna (wypisy z ksi¹g 15691673), AGAD, ASK, dz. 56, MK, k5k.182v.

Rewizje, lustracje starostw, regestry podatkowe, dóbr duchownych i in. Archiwum Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Skarbu Koronnego, dz. 46, 54, 56, dz. I, IIIIV.

Wizytacje dekanatów, parafii z XVII i XVIII wieku Orodek Archiwów, Bibliotek i Muzeów Kocielnych przy KUL-u, nr mikr.: 29692980 i in.

Wykaz skrótów a) s³owniki:

Hrin. Á. Ãðií÷åíêî, Ñëîâíèê óêðà¿íñüêî¿ ìîâè, ò. 14, Êè¿â 19071909.

Hydr.U À.Ï. Íåïîêóïíèé è äð. (ðåä.), Ñëîâíèê ãèäðîíiìiâ Óêðà¿íè, Êè¿â 1979.

SG S³ownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów s³owiañskich, t. 115, Warszawa 18801902.

(10)

S³Br. A. Brückner, S³ownik etymologiczny jêzyka polskiego, Warszawa 1985.

S³Srezn. È.È. Ñðåçíåâñêèé, Ñëîâàðü äðåâíåðóññêîãî ÿçûêà, (Ðåïðèíòíîå èçäàíèå), t. 13, Ìîñêâà 1989.

SW J. Kar³owicz, A. Kryñski, W. Niedwiedzki, S³ownik jêzyka polskiego, t. IVIII, Warszawa 19081927.

b) jednostki administracyjne:

B³s. województwo be³skie Br. województwo brac³awskie Ch. ziemia che³mska

Cz. woj. czernihowskie Hal. ziemia halicka

Kij. województwo kijowskie Lw. ziemia lwowska Prz. ziemia przemyska Wo³. Wo³yñ

c) inne:

Acc. Accusativus (biernik) Dat. Dativus (celownik) G. Genetivus (dope³niacz) Instr. Instrumentalis (narzêdnik) Loc. Locativus (miejscownik) rz. rzeka

stpol. staropolski strus. staroruski

Ðåçþìå

Ýòíîíèìè÷åñêèå íàçâàíèÿ è íàçâàíèÿ îò äðåâíèõ ïðîôåñcèé â òîïîíèìèè Óêðàèíû è ïîëüñêî-óêðàèíñêîé ïîãðàíè÷íîé çîíû â XVIXVIII ââ.

Òîïîíèìèÿ Óêðàèíû XVIXVIII ââ. îòðàæàåò è àêòóàëüíûå ïðîöåññû îáðàçîâàíèÿ íàñåë¸ííûõ ïóíêòîâ, è äðåâíåðóññêèå òîïîíèìè÷åñêèå òåíäåíöèè. Ïîä âëèÿíèåì ïîëüñêîãî ÿçûêà ïîÿâëÿþòñÿ â XVII è XVIII ñòîëåòèÿõ ðàçëè÷íûå âàðèàíòû íàèìåíîâàíèé íàñåë¸ííûõ ïóíêòîâ. Â ñòàòüå àíàëèçó ïîäâåðãàþòñÿ òîïîíèìû, îáðàçîâàííûå îò äðåâíèõ ïðîôåññèé, è îòýòíîíèìè÷åñêèå íàèìåíîâàíèÿ (íàçâàíèÿ ïëåìeí, íàöèé, íàçâàíèÿ æèòåëåé ïî ìåñòó æèòåëüñòâà, íàçâàíèÿ ïåðåñåëåíöåâ èç äðóãèõ ãîðîäîâ è ñ¸ë). Áîëüøîé èñòîðè÷åñêèé ìàòåðèàë ïîçâîëèë âûÿâèòü äðåâíèå íàèìåíîâàíèÿ, íàïð.: Torki, Ïå÷åíåãè; Berdniki, ¯yrdniki, ïîêàçàòü â òîïîíèìèè ñëåäû ñîñóùåñòâîâàíèÿ íà äàííîé òåððèòîðèè äâóõ ÿçûêîâ è ðåëèãèé, ñð.: Koscielniki, Krylosanie, Warwazynce. Â ñòàòüå ïðåäñòàâëåíû òîæå ñåìàíòè÷åñêèå ïîäãðóïïû îòýòíîíèìè÷åñêèõ íàçâàíèé, îïðåäåëåíû èõ ôîðìàíòû, ïîêàçàíà ñóäüáà èññëåäîâàííûõ òîïîíèìîâ â XVII è XVIII âåêàõ è èõ ãåîãðàôè÷åñêàÿ äèôôåðåíöèàöèÿ.

(11)

Summary

Ethnic and ancillary names in the toponymy of Ukraine and in the Polish-Ukrainian frontier from the 16^th to 18^th century

The toponymy of Ukraine and of the Polish-Ukrainian frontier in the studied period is interesting with respect to the reflection of the contemporary settlement processes and with respect to the takeover by the 16^th century toponymy of many Old Ruthenian features. These processes were accompanied by certain polonisation of writing in the 17^th and 18^th century. Numerous linguistic alternants are noticed. The above-mentioned phenomena are analysed in the article in ancillary and ethnic names (tribal names, ethnonyms, names of the citizens with respect to the feature of the inhabited place or names of emigrants from towns or villages). The studied groups retained their old names (the names given are source writing forms), conf. tribal names: Kiwercze, Torki, Ïå÷åíåãè, etc. New forms appear indicating culture and language clash typical for these areas, i.e. Koscielniki, Kry³osanie, Warwazynce. The article discusses the group development in subsequent centuries and the areas of occurrence of respective toponyms.