Rola egocentryzmu w rozwoju jednostki

Józef Bazylak

Rola egocentryzmu w rozwoju

jednostki

Studia Philosophiae Christianae 17/1, 9-19

1981

R

O

Z

P

R

A

W

Y

S tu d ia P h ilo so p h ia e C h ristia n a e A TK

17(1981)1

JÓ Z E F BAZYLAK

ROLA EGOCENTRYZMU W ROZWOJU JEDNOSTKI 1. W stąp. 2. P ró b a o k reśle n ia te rm in u egocentryzm . 3. E gocentryzm w e tap a ch ro zw o ju człow ieka. 4. E g o cen try zm w n erw icach. 5. U w agi

zam ykające.

1. WSTĘP

T erm in „egocentryzm ” , p o w sta ły ima p o czątk u X X w ., jest uży w an y dosyć szeroko w jęz y k u potocznym , w 'nauce, w fi­ lozofii o raz w teologii. W szędzie posiada oin znaczenie w y łą ­ cznie p e jo ra ty w n e lub zgoła negatyw nie. W ta k im te ż znacze­ n iu zastosow ali te n te rm in 'do psychoiLoigii uczeni francuscy. Zadecydow ało c h y b a głów nie znaczenie etyczne tego term in u , zwłaszcza b lisk ie sp o k rew n ien ie z „egoizm em ”. Czy jed n a k takie rozum ienie eg o centryzm u je st w p e łn i u sp raw ied liw io ­ n e n a te re n ie n a u k psychologicznych? W ydaje się, że prob lem jest b a rd z iej złożony. P rz y n a jm n ie j trz e b a się opow iedzieć za oczyszczeniem tego te rm in u w psychologii z sem an tyk i ety cz­ nej.

2. PRÓBA OKREŚLENIA TERMINU „EGOCENTRYZM” W ydaje się, że te rm in „egocentryzm ” jest n a te re n ie n a u k psychologicznych p o k rew n y term inom : egoizm , egotyzm i a u ­ tyzm .

T erm in „egoizm ” pow szechnie używ ano w E uropie w p o ­ łow ie X V III w . W dziedzinie etycznej n a jp ie rw olznaczał ty le, co sam olubstw o, niereałizo w an ie n a k azu m iłości b liźnich, p o ­ tem oznaczał 'taką .postawę społeczną człow ieka, w k tó re j dąży się do przyjem ności i 'korzyści osobistych, często drob ny ch, z n arażan iem in n y ch , zwłaszcza bliskiego otoczenia. Do dziiś jest spraw ą spo rn ą, czy „egoizm ” jest pojęciem w p e łn i u p ra w ­ nio ny m na tere n ie nau k o w ej psychologii, czy te ż n a le ż y go

tra k to w a ć ty lk o jako w ieloznaczną naleciałość z języka potocz­ nego i religijnego.

T e rm in ,',egotyzań” n aro d ził się w 1823 r. w p iśm ienn ictw ie angielskim jak o angielska wertsja ,,egoizm u” :z języ ka f r a n ­ cuskiego i niem ieckiego. N a tera n ie psychologii do d ziś jest n iera z utożsam iany albo z egoizm em albo egocentryzm em . A le m ożna c h y b a 'wyróżnić jego tre ść w łasną. Będzie 'nią p ew ­ n a p rzesad n a skłonność m ów ienia o solbie, n ieu sta n n e in te ­ resow anie się m ały m i sp ra w am i osobistym i, analizow anie sw e­ go s ta n u zdrow ia, p o trzeb fizjologicznych i in n y ch .drobiazgów o raz p rzesadn e zajm ow anie się sw oją pozycją' w św iecie .drob­ n y ch zd arzeń otoczenia. W szystko to jed n a k d zieje się bez w y ra ź n ej zgody czy k rzy w d y in n y c h ludzi. T ym się ró żn i o;d egoizmu. T erm in egotyzm z d aje się b y ć b ard ziej u p raw n io n y w idziedzinie psychologii n au k o w ej niż egoizm, k tó ry m a do­ syć zaw ężone znaczenie m o raln e, n ie zaś psychologiczne.

T erm in „au ty z m ”, p o w sta ły n a te re n ie języka n iem ieck ie­ go w 1911 r., ale w o p arciu o g reck i źródłosłów : a u to s -— sam , sam jeden, sam w sobie, po siada ju ż genezę w p e łn i p sy ­ chologiczną. N a początku oznaczał o n b ra k k o n ta k tu œ o h n ik a z otoczeniem 'na płaszczyźnie poznaw czej, dążeniow o-em ocjo- n aln ej i zachow aw czej. Obecnie płaszczyznę tego b ra k u k o n ta k ­ tu zacieśnia się w yłącznie do sfe ry m telektuainońpoznaw czej. A więc au ty zm oznacza, m n iej lulb w ięcej n ien o rm aln y , h ia ­ tu s in te le k tu a ln y i poznaw czy m iędzy życiem w ew nętrzny m człow ieka a rzeczyw istością zew n ętrzn ą O biektyw ną. W b a r ­ dziej sk ra jn y m sto p n iu a u ty z m je s t jed n y m z p o dstaw ow ych Objawów 'każdej postaci schizofrenii h A utyzm je s t zjaw iskiem bard ziej frag m en tary czn y m , w ąsk im ii b ard ziej o stry m niż ego­ centry zm . Podobnie oznacza zaw sze ooś zdecydow anie u je m ­ nego.

T e rm in „egocentryzm ” w szedł d o języka psychologicznego m n iej w ięcej w ty m sam ym czasie, co au ty zm . P o ja w ił się n a j­ p ierw w p iśm ienn ictw ie francu sk im , a n astęp n ie przeszedł do lite r a tu r y niem ieckiej oraz angielskiej.

Źródłosłów te rm in u „eg o cen try zm ” jest w zasadzie podob­ n y do poprzednich: „ego” oznacza „ ja ”, „m oje j a ”, jaźń, a „cen­

1 E ncyklopedyczne om ów ienie ty c h trze ch pojęć p o d ają: J. Ekel, J. Ja ro sz y ń sk i, J. O staszew ska: M ały sło w n ik psychologiczny, W iedza P ow szechna, W arszaw a 1965, 17, 32; T. B ilikiew icz: P sych ia tria k li­

niczna, PZW L, W a rsza w a 1969, 93, 95, 159, 192, 363, 373, 544; E n c y k lo ­ p e d y c z n y s ło w n ik p sych ia trii, Pod. red. L. K orzeniow skiego i S. P u -

tr u m ” oznacza p u n k t środkow y lu b głów ny, środek, a tak że ośrodek. E tym ologicznie zatem ^egocentryzm ” m iałby oznaczać w szelkie b ran ie w łasnego ja za ośrodek wszystkiego.

Etym ologiczne znaczenie „egocentryzm u” pozostałoby na zaw sze bardzo niejasne, gdyiby nie b y ło precyzoiwame przez bliższy k ontekst. T rzeba pam iętać, że na tere n ie psychologii te rm in te n pojawiła się w p ew n y m zw iązku z te rm in e m „au ­ ty zm ”. Z ostał o n u tw o rzo n y, ja k isię w y d a je , w po dw ó jny m celu: 1) żeby uw olnić się od całkow icie negatyw nego znaczenia te rm in u a u ty zm , dopuścić n iejako znaczenie o b o jętn e lu b n a ­ w e t p o zyty w ne; 2) żeby uw zględnić szersze pole k o n ta k tu oso­ bow ości lud zk iej z otoczeniem niż ty lk o w k a n a le in te le k tu , poznania ii rozum ienia. -W k ażdym raz ie egocen try zm d o ty ­ czy szerszego pasm a n iż ty lk o „ro dzaju m yślenia i ujm o w an ia rzeczyw istości”, ja k su g e ru je L. K o rz e n io w sk i2 oraz odbiega daleko o d p ejo raty w n eg o znaczenia „au ty zm ” , czego n ie do­ strzeżono w y raźnie w W ielkiej E ncyklopedii P ow szechnej 3. V/ rez u lta c ie egocentyzm b ędziem y rozum ieli jako pew n ą cechę p o staw y psychologicznej. P rz y ty m chodzi o całą p o ­ staw ę, a w ięc zarów no o je j k o m p o nen t inteiektualncH poznaw - czy, ja k dążemiowo- em ocjonalny, ja k i zachow am iowo-działa- niiowy. N iew ątpliw ie, kom ponent p ierw szy jest w iodący, ale jed n a k całości zjaw isk a egocentryzm u n ie w olno redu k ow ać tylk o d o tego kom ponentu. J a k iwiięc egocentryzm rozum ieć? N iew ątpliw ie je s t to zjaw isko psychologiczne zachodzące na bazie po staw y , k tó ra jest w zględnie s ta łą s tr u k tu rą osobowoś­ ciow ą o kreślającą te k czy inaczej sto su n e k człow ieka do in ­ n y ch lu d zi i do świata·. Cecha egocentryzm u decy du je o· tym , że człow iek w sw ej poznaw czej, dążeniow ej i b eh aw ioralnej re la c ji ido rzeczyw istości p rzy zn aje ja k ą ś szczególną rolę sobie sam em u, sw em u „ ja ” , swiojemu ś w ia tu w ew n ętrzn em u . P rz y ty m cecha ta m oże się odnosić :nde ty lk o do tzw . w ielkiej po­ sta w y , czyli p o sta w y o b ejm u jącej w iele dziedzin, dłuższe o k re ­ s y lu b n a w e t całe życie człow ieka, lecz tak że d o m ik ro p o sta- w y, czyli ,ιΐο p o sta w y w zględem ja k ie jś jed n ej rzeczy k ró tk o ­ trw a łe j, przejścio w ej. W ty m d ru g im p rzy p a d k u , n a pew no, n ie zachodzi z g ó ry żadne w artościow anie egocentryzm u, p o ­ zy ty w n e czy n eg atyw ne, gdyż w arto ść zależy o d ko n k retn eg o p rzed m io tu m ik ro p o staw y i od idanyoh okoliczności. S tą d ma p rz y k ła d sk o n cen trow an ie się n a obro n ie sw ego życia u

czło-2 E n c y k lo p e d y c zn y sło w n ik p sych ia trii, 107. 3 T. III. W arszaw a 1964, 312.

w ieka ciężko zagrożonego jak ą ś in fek cją, je s t n iew ątpliw ie jakim ś egocentryzm em , mde ty lk o som atycznym , lecz i -psy­ chicznym , ale n ie m a to- 'nic w spólnego a n i z p atologią ani z ujem n ą m oralnością. N ależy analizow ać -raczej p rzy p ad ek pierw szy, p rzy p a d e k w ielkich postaw . T u ta j zaś egocentryzm cech u jący czyjąś p ostaw ę z d a je się być zjaw iskiem w ielo w ar- tościow ym i w ielow ym iarow ym . N ie m ożem y p ostąpić in a ­ czej niż zanalizow ać je g łęb iej n a p ew n y ch p rzyk ładach .

3. EGOCENTRYZM W ETAPACH ROZWOJU CZŁOWIEKA W -procesie rozw oju człow ieka istn ie ją okresy, w k tó ry c h z ja ­ w isko egocentryzm u z d aje się odgryw ać ja k ą ś szczególną rolę. . P rz y ty m jest to zjaw isko w łaściw e n ie ty lk o te m u czy ta m ­ tem u osobnikow i, lecz bodajże w szy stk im ludziom ;na dainym etap ie rozw oju. P ierw szym -takim e tap em , w k tó ry m docho­ dzi do głosu egocentryzm w c h a ra k te ry sty c z n y m sto p n iu , jest /dziecięctw o. Egocentryzm -dziecięcy zaobserw ow ał i opisał J. P iag et. D la niego egocentryzm n ie stan o w i ja k ie jś d e fo r­ m acji p o sta w y ludzk iej, lecz w yjściow ą i -najbardziej n ie d o ­ skonałą postać ro zw o ju psych ik i lu d zk iej. N iejako pierw sza r e ­ a k cja k sz ta łtu jąc e j się psychiki, u|mac:ma-jącego -się życia, m a c h a ra k te r -egocentryczny. D ziecko u-stawia się podśw iadom ie jako c e n tru m św iata, którego doświadcza. Z o bserw acji w y ­ nika, że -dziecko w pierw szy ch lata ch swego życia m ów i ty lk o do siebie, m y śli -tylko -dla siebie i -stara się zw rócić uw agę w szystkich n a -siebie. Pow oli d o jrzew a -do odczucia 'bardziej w yraźnego sw ego „ ja ” jako podstaw ow ej w artości. Je d n o ­ cześnie, w m iarę ja k zdaje sobie -coraz bardziej spraw ę z p ew n ej odrębności środow iska w stosunku -do niego, to dąży do zw rócenia tego środow iska k u sobie. W ychodzi to w y ­ raź n ie m iędzy in n y m i w amdmiźmie dziecięcym , k ied y ..to -dziec­ ko p rzy p isu je rzeczom m a rtw y m i zw ierzętom sw oje w łasne ceohy, m y śli, p rag n ien ia i zachow ania 4.

Zauw aża się jed n ak , że egocentryzm dzieci -ok. 6— 7 ro k u ży­ cia zaczy-na .przechodzić w d iale k ty c z n y -stosunek dziecka do swego otoczenia. Inaczej m ów iąc, w dziecku -dokonują .się dw a sprzężone ze sobą procesy: egocentryzm i zarazem sp ecjaln e

4 J. P iag e t: M ow a i m y śle n ie dziecka, Lw ów 1929; T. Bilikiew icz:

P sych ia tria kliniczna, 26; W. A. L ek to rsk i, W. N. S adow ski: G eneza i s tr u k tu r a czynności in te le k tu a ln y c h w koncepcjach J. Piageta, W: M ateriały do nauczania psychologii, P od red . L. W ołoszynow ej, W a r­

szaw a 1970, S eria II, T. VI, 63-74; M. Ja ro sz : Psychologia i p sy c h o ­

otw arcie się dziecka n a z e w n ą trz czyli ja k b y a ltru iz m . Ego­ cen try zm zatem o k azu je siię jed n ą z podstaw o w ych fu n k cji, p o trzeb n ą do^ b u d ow an ia początk ów w łasnej osobowości jed n o ­ stk i, podczas gdy m usi zachodzić p o d in n y m w zględem rów nież p ro ces p rze c iw n y egocentryzm ow i. O ba p ro cesy n iejak o w za­ jem n ie się w a ru n k u ją . E gocentryzm dziecięcy jest konieczny dla k o n sty tu o w a n ia sw ojej jaźni, co z kolei poizwala dziecku odkryw ać św iat jeg o otoczenia i in n y ch ludzi. D ziecko jest bardzo ch ło n n e i zarazem n astaw io n e n a k ształto w an ie w ła s­ nego św iata. W y stę p u je u niego w ysokie napięcie m ięd zy u czu ­ ciem idila b liskich a a n ty p a tią , imiędzy o tw arciem a zam y kan iem się, m iędzy b ra n ie m w szystkiego a «dawaniem. T rzeb a pam ię­ tać, że rzeczą w ychow aw cy jest zdaw ać sdbdle sp ra w ę z tego sprzężenia olbu n u rtó w u (dziecka i [spieszenia w po rę z u m ie­ ję tn ą pom ocą w k ształto w an iu się n u r tu społecznego'5.

N asilenie się eg o centryzm u — choć zarazem i 'jego d ia­ lek tyczne sprzężenie z otoczeniem — ro śn ie znow u c h a ra k te ­ ry sty czn ie w o k resie dojrzew ania. W y stępu je niezw y kle żyw e odkrycie w łasnego „ ja ” , ty m raz e m n a w yższym ja k b y po­ ziom ie, od k ry cie sw ej n iezw y k łej „ ja ź n i” i zafascynow anie się nią. D ojrzew ający (Człowiek m a «skłonności do ab so lu ty zacji w artości, k tó re o n u zn aje, i dom aga się, ż eb y w szyscy (przyj­ m ow ali 'te saime w artości. K s z ta łtu je o n «swoją jaź ń i osobo­ wość w sposób w y raźn ie egocentryczny, tw o rz y iniemal pod każdym w zględem swój św iat.

Ale jednocześnie człow iek d o jrzew ający k sz ta łtu ją c sw oje „ ja ” , sta ra się zw iązać je ze społecznością i ze słu żbą społe­ czeństw u. D rugi człow iek i społeczność o k azu ją się koniecz­ n y m k o relatem tego niezw ykłego „ego”. Sam egocentryzm okazuje się p ew n y m w aru n k iem p o z y ty w n y m d o rasta n ia człow ieka (do naw iązan ia głębszego k o n ta k tu «społecznego. M ożna pow iedzieć, że o . ile (egocentryzm «dziecięcy (pomagał w procesie u sy tu o w an ia się w św iecie rzeczy, o ty le egocen­ try z m o k resu d o jrzew an ia w sp iera znalezienie się człow ieka w środow isku społecznym , w śwdiedie osób. M łody człowiek chłonie cały m sobą ró żn e w arto ści, prawa«, id ee i tre śc i «życia społecznego.

Egocentryzm zanika w yraźnie u lu d zi już w p e łn i 'dojrza­ łych. Jeśli w y s t ę p i e u n ich w w yższym «stopniu, to już jako

5 A. K riek e m an s: Pédagogie générale, P a ris 1967, 208—225; J. E. M u rra y : M o tyw a cje i uczucia, W arszaw a 1968, 174 nn.; L. S. W ygot- ski: W yb ra n e prace psychologiczne, W arszaw a 1971, 159—487, 511— —531.

pew n a form a patologiczna. W ty m p rzy p a d k u egocentryzm m a c h a ra k te r n a ru sz e n ia re g u ł życia społecznego. Może on być niek ied y u p raw ia n y .przez n ie k tó re jed n o stki lufo jak ieś p o d­ g ru p y społecznie. W k ażdym razie egocen try zm łudzi do jrza­ łych z d aje isię m ieć in n y c h a ra k te r, już n ie tw órczy , lecz r a ­ czej ro z b ija ją c y więź psychiezno-społeczną. T ym czasem ddb- rze rozw iązana c ia le k ty k a d o jrzew an ia prow adzić w in n a do h a rm o n ijn e j rów now agi m iędzy „ ja ” dorosłego człow ieka a społecznością, bliższą i 'dalszą. .Człowiek d o jrzały godzi się ze sw ą „skończanośctią” i p o p rze staje .na a sp ira c ja c h u m ia r­ kow an y ch i m ożliw ościach realn y ch . W yb u jała fa n ta z ja o k re ­ su d o jrzew an ia z a sta je okiełznana. N a stęp u je je d n a k m ocne zżycie sdę z w y p raco w an y m i re a lia m i. S tą d z ko lei u do rosłe- _ go p o jaw ia się silna te n d e n c ja , św iadom ego lufo nieśw iado m e­ go, dzielenia sdę sobą i sw y m i w artościam i ze św iatem , p rz e ­ kazyw ania w szystkiego n ow em u, m łodszem u pokoleniu. S zu ­ k an ie sen su w łasnego życia jest zw y k łe p od porządkow ane in ­ n e m u człow iekow i, ja k ie jś grupie, .społeczności, p a ń stw u . Nie je s t to w yrzeczenie się .swego „ ja ” an i odrębności w ła sn ej, ale d o jrzała jaźń jest .osadzona w p e rsp e k ty w ie służby, w sp ó łp ra ­ cy dzielenia się z in n y m i

I w reszcie dosyć o s try egocentryzm 'w ystępuje u ludzi s ta ­ rych. Tym razem egocentryzm te n n ie m a już c h a ra k te ru .twór­ czego, lecz raczej zachow aw czy, d efen sy w n y. Człowiek u k r e ­ su p e try fik u je sw oje „ ja ”, z a trz y m u je isię ja k b y n a salwie sa ­ m ym , afirmuije tylko siebie. Często łączy się to z b ardzo nis­ k im sto p n iem plastyczności psychicznej i społecznej, z p e w ­ n y m zesfcorupieniem i znieruchom ieniem .osobowości. J e st tu jak ieś m ocne tkw ienie w e w łasnym łosie, w łasn y m dorobku, stanie zdrow ia, u kształto w an iu w łasn ej osobowości. P rz y ty m zn ane je s t .nasilanie się i umaicnianlie d o m in u jący ch cech c h a ­ ra k te ru w życiu d o jrzałym . Cechy t e s ta ją .się często bardzo zaostrzan e i ju ż nieelastyczne. C złow iek s ta r y s ta je się już n ieja k o n o rm ą, w sw oim m n iem an iu , d la rzeczyw istości i l u ­ dzi, k tó rz y go otaczają.

Ale trz e b a zauw ażyć, że i te n egocentryzm sta rc z y '.nie jest sam w sobie b y n ajm n iej jak ąś dew iacją czy patologią, Z je d ­ nej s tro n y jest on w y ra ź n y m sposobem o d d alan ia o d siebie doczesnej przyszłości, o d w racan ia się qd n ie j, a z d ru g ie j — przedłu żan ia przeszłości, rato w a n ia jej d idealizow ania. S ta ry człow iek s ta ra sdę przed e w szystkim zachow ać sw ój b y t i sw

o-6 J. T isch n er: Im p r e sje aksjologiczne, „Z n a k ”, 23 (1971) 211 nn.; S. M ika: W stęp do psychologii ogólnej, W arszaw a 1972; 199—202.

ją osobowość o raz bronić się p rz e d w szelkim i, grożącym i ze­ w sząd niebezpieczeństw am i. Nie m a już p raw ie przyszłości, a ty lk o szybko m ijają c ą teraźniejszość o ra z dłu g ą przeszłość. W zw iązku z ty m p ojaw ia się psychiczna postaw a obrony życia p o d w szelkim i postaciam i, tw o rzen ie sen su sw ego życia i p ró b a u trw a le n ia siebie ina 'zawsze. W k ażdym razie egocen­ try z m starczy , poza p rzy p a d k a m i w y jątk o w y m i, 'nie m oże być

oceniany p rze z psychologów , żadną m iarą, negatyw nie, ale jako pew ien d iale k ty c z n y sposób czynnego u sto su nk ow ania w łas­ nego „ ja ” do rzeczyw istości.

4. EGOCENTRYZM W NERWICACH

J e s t c h a ra k te ry sty c z n e , że zjaw isko, k tó re n azy w am y ego­ cen tryzm em , 'w ystępuje także w k ażd ej n e rw ic y czyli n eu ro ­ zie, a ta k ż e w w ie lu psychozach czyli choro bach psychicznych, np. w 'schizofrenii, gdzie obok o tęp ie n ia uczuciowego i ro z ­ szczepienia osobowości, .należy do ob jaw ó w osiow ych. A le t u ­ ta j nie :zajm ujem y się egocentryzm em psychoz, jed yn ie ego­ cen try zm em nerw icow ym . Ja k i je s t te n egocentryzm n e rw i­ cowy i ja k go tłum aczyć?

K ażdy egocentryzm , ja k już zdąży liśm y zauw ażyć, w y ra sta na polu .styczności n aszej osobowości z otoczeniem m a te ria l­ ny m i ludzkim . P rz y ty m p o le te j styczności przechodzi przez płaszczyznę organiczną i psychiczną. N a tej 'drugiej płaszczy­ źnie nie 'w ystarczają ju ż m echanizm y som atyczne, lecz p o trz e b ­ ne są sp ecjaln e p o sta w y an g ażu jące całą osobowość człow ie­ ka. P o staw y te są w y tw a rz a n e zarów no p rzez środow isko, ja k i p rze z danego osobnika. W n o rm a ln y ch p rzy p ad k ach r e la ­ cja człow ieka do całego środow iska, łącznie z drugim człow ie­ kiem , układa się h a rm o n ijn ie, tw órczo, n iejak o „łagodnie” dzię­ k i tem u, ja k m ów iliśm y, że n u r t egocentryczny „ku sobie” jest dopełniany w .sprzężeniu z w ro tn y m p rze z n u r t „od sie ­ b ie” , „ku d ru g ie m u ” . Ale u 'niektórych osób czasam i docho­ dzi do 'zachw iania t e j 'dialektycznej rów now agi. Uczeni ciągle dociekają ad e k w a tn y c h p rzy czy n u tr a ty te j rów now agi.

W b ad an iu n e u ro z psychologow ie sta w ia ją sobie p y tan ie , czy nerw ica, p o w stała z in n y ch powoidów, p o w od uje d eg en erację pozytyw nego sk ąd in ąd p ro cesu koniecznego egocentryzm u, czy też źle fu n k cjo n u jąc y 'egocentryzm p o w o du je w łaśnie, p rz y ­ n a jm n ie j częściowo, w ystępow anie n erw icy ? J a osobiście p rzy ch y lałb y m .się do pierw szej hipotezy. U w ażam , że z ja ­ w isko, a raczej już ca ły proces org an iczn y egocentryzm u, może

być zakłóco,ny p rzez mapór siln y ch czynników nerw icogen- nyoh, k tó ry c h psychik a nie może opanow ać. Isto tnie w ielu uczonych sądzi, że głów nym czynnikiem nerw ioogennym jest dziś b ra k odpow iedniej h arm o n ii m iędzy cyw ilizacją a życiem biologicznym . T echnika tw o rz y św ia t iSztuczny, o inn y ch r y t ­ m ach i p a ra m e tra c h :ndiż życie som atyczne, organiczne, p rz y ­ rodnicze. Często niemoiżliwe jest luib zb y t u tru d n io n e n a le ż y ­ te w ypoczyw anie. „W szystko w naszej epoce — ,pisze n a p rz y ­ k ła d C. M. A ffh o ld er ·— p ch a naprzó d. (W ty m jest w ielkie niebezpieczeństw o. Nasza k u ltu ra , o dcięta od w ła sn y ch ko rze­ ni, zagubiona n a n iezn an ej ju ż drodze p o w ro tu do źródeł, aż n a d to zapom ina, że w szystko, co jest zew nętrzn e, w łaśn ie po­ chodzi od w n ętrza. Rozpoznać m ożna w dzisiejszym chaotycz­ n y m św iecie o dblask w n ętrza dzisiejszego człow ieka. Psycho^· logia Ju n g a uk azu je ,drogę indyw iiduacji ja k o jed y n ą drogę w ychow ania duszy, k tó ra jest ta k sam o rzeczyw istością kon­ k re tn ą , ja k z e w n ę trz n y św iat. T en św iat, ido któreg o z b y t w ie r­ nie dostosow aliśm y się, zam iast dostosować go do naszej n a tu r ry . Zw rócona uw aga na „w ew n ętrzn e dziecię”, na now ą oso­ bowość, pozostającą ciągle w to k u o d rad zan ia się, prow adzi dó odk ry cia sen su życie” 7. Tak Więc zw raca się uw agę n a schiz­ m ę zachodzącą m iędzy św iatem a w n ę trz e m człow ieka. Schi­ zm a ta sp rzy ja z jedn ej s tro n y sk ra jn e m u efcstrynseeyzm owi życia ludzkiego, a z d ru g ie j —■ defo rm acjom p o trzeb nego sk ą d ­ in ą d n u r tu egocentrycznego. C złow iek tra c i psychiczn y g ru n t pod nogam i, tra c i rów now agę psychiczną i p opada w nerw ice.

K lasyczne w y n a tu rz e n ie egocentryzm u w y stęp u je w n e rw i­ cy hipocho n dryczn ej. N erw ica t a rozw ija się najczęściej u lu ­ dzi, u k tó ry ch w y stąp iły zakłócenia w rela cji ich „ ja ” do w ła­ snego ciała. Często są to ludzie, u k tó ry c h z pow odów n erw o­ w ych w y stą p iły jak ieś d ro b n e dolegliw ości 'som atyczne i fi­ zjologiczne. N iekiedy chodzi o ludzi, k tó rz y ściągali na siebie uw agę otoczenia bądź to słabow itośoią lu b b rak a m i cielesn y ­ m i, bądź to urodamwoścdą czy w spaniałością b u d o w y lub in ­ n ych przym iotów ciała, np. sporto w ych , co było przedm iotem ich d u m y . In ny m razem n e rw ic a ta ro zw ija się u ludzi na tle m ezaspokajanych lu b źle zaspo k ajan y ch p o trz e b se k su a l­ nych. W k ażd y m razie ból i ró żn e dolegliw ości o trz y m u ją po­ zorne „um iejscow ienie” i ta k w k ra c za ją w p rzeżycia p s y ­ chiczne, że w y p ie ra ją niem al w szystkie in n e treści, zajm u ją c m iejsce c e n traln e . „Oczy chorującego na h ip acbon drię — pisze

A. K ępiński — od w racają się jak igdyiby a d św iata o taczają­ cego i k ieru ją się .na w n ętrze org an izm u ” 8.

L udzie w hdpochondrdi k o n c e n tru ją całe sw e życie p s y ­ chiczne na rzekom ym fakcie pow ażnego zagm żenia zdrow ia. Na w szystko .patrzą oni p rzez p ry z m a t tego rzekom ego zagro­ żenia. N a s k u te k tego p o w staje pow ażne zakłócenie w życiu osobistym , a 'także społecznym . H ipochondryk jako nieszczęś­ liw y i zagrożony dom aga się od otoczenia p rzede w szystkim ciągłego zajm ow ania się .nim, w spółczucia, zrozum ienia i ró ż ­ nego ro.dzaj:u p rzy w ilejó w d la „chorego”. W efekcie byw a w yłączony z ak ty w n e g o życia społecznego, rodzinnego i zaw o­ dowego. K ied y hip o ch o n d ry k długo i .skrupulatnie egzam inuje i bada sw oje zdrow ie, a nie odkryw a żadnej k o n k re tn e j, po ­ tw ierdzonej w yraźnie, .choroby, to p o w sta je u niego n ie u f­ ność do lek a rzy i jeszcze w iększe zakłócenie w sto su n k a c h in ­ terp erso n aln y ch . Często czuje się okłam any. Orzeczenie le ­ k arza pom niejszające jego w łasn e w yobrażenie o chorobie tr a k tu je jako pocieszenie lu b zak ry w an ie przed· p acje n te m czegoś najgorszego·, n p . cho ro b y rak a. I ta k c h o ry z u ro je n ia pogrąża się coraz h ardziej w św ia t sw y ch dolegliw ości i roz­ w ija niecierpliw ie i g w ałtow nie cały proces leczenia się, często na w ła sn ą irękę i w ed łu g w yłącznie w łasn y ch tec h n ik , n ie ­ zgodnych :z m edycyną. H ipochondryk s ta je się .skrajnym ego­ cen try k iem , którego trzeb a leczyć p rz y pom ocy p sy c h o te ra ­ pii a.

Jed n akże zjaw isko egocentryzm u, sam o w sobie, n ie oznacza jeszcze cboröby, n aw et w nerw icach, a najw y żej zb y t je d ­ nostronne rozw iązyw anie p ro b lem u sto su n k u do środow iska swego życia. R ów nież w n erw icach egocentryzm o kazuje isię jedną z p ró b specyficznego ra to w a n ia w łasnego „ ja ” w s y ­ tu a c ji chaosu, dysharmoniM, 'zagrożenia z zew n ątrz. „W p e w ­ nych okolicznościach — zauw aża J . Jacobi — egocentryzm (w neurozie) s ta je się p o d n ietą do w a lk i o całość osobową, k tó ra w edług Ju n g a stan o w i zadanie, cel i zarazem n a jw y ż ­ sze dobro, jak ie człow iek m oże osiągnąć na ziem i; jest to cel niezależny od jakichkolw iek w zględów m ed yczn o -teerap eu ty cz- n y c h ” 10, Inaczej m ów iąc, n aw et egocentryzm n erw ico w y .nie jest jeszcze jak im ś jed n y m sy m ptom em choroby, a n i ty m bardziej jej p rzyczyną, lecz ro d zajem leczenia się

spontamdcz-8 A, K ęp iń sk i: P sychopatologia nerw ic, W arszaw a 1972, 50.

9 J. B azylak: S to su n e k lu d zi zd ro w y c h do p sych iczn ie cho rych ja k o

p ro b le m w y ch o w a w c zo -p a sto ra ln y , „R oczniki T eologiczno-K anoniczne”,

10J. Jaco b i: P sychologia C. G. Junga, 35. 2 — S t u d i a P h i l o s . C h r i s t .

mego. W ty m ch yb a duchu pisae A. K ępiński: „N erw icow y egocentryzm jest w zasadzie ty lk o zaostrzeniem cechy n o r­ m aln ie 'w ystępującej u ‘każdego człow ieka, a przypuszczalnie u -każdej żyw ej isto ty obdarzonej zdolnością odczuw ania. Ego­ ce n try zm je st su b ie k ty w n y m w yrazem fa k tu , iż jest się cen­ tra ln y m układem Odniesienia. K ażdą żyw ą isto tę m ożna u w a ­ żać za układ, w k tó ry m energie i sy g n ały otoczenia zo stają w sw o isty sposób i n iep o w ta rza ln y sposób zorganizow ane; w te n sosób s ta je sdę ona p u n k te m c e n tra ln y m tego św iata, gdyż św iat te n sw oiście p o rzą d k u je ” n .

5. UW AGI ZAMYKAJĄCE

W rez u lta c ie egocentryzm 'uw ażam y za zjaw isko rela ty w n e, w zależności od k o n tek stu środo,wiskowego i życiowego d an ej jedno stki: p o d jed n y m w zględem je s t to ‘konieczny i tw ó rczy sposób k ształto w an ia sw ej osobowości p sychicznej, tw o rzen ie jej tożsam ości, p o d in n y m w zględem jest to sposób rato w an ia i zachow yw ania sulbtelnej rów now agi m iędzy życiem w e ­ w n ę trz n y m a zew n ętrzn y m , aczkolw iek n ie k ie d y zalbieg. ten , zw ykle sam oczynny, o k azu je się b ezsku teczny lu b p rzesad ­ ny. W k ażdym razie ego centry zm jest jed n ą z n aczelnych, choć raczej przejściow ych, tec h n ik a d a p ta c y jn y c h o rg an iz­ m ów żyw ych i jed n y m z nieodzow nych czynników ułożenia p o p raw n ej, re la c ji m ięd zy osobowością człow ieka a św iatem zewnętrznynii. O czyw iście, egocentryzm w n o rm aln y ch p rz y ­ p adk ach n ie w y stę p u je w yłączn ie sam i w ja k ie jś izolacji, lecz łączy się ‘dialektycznie z jak im ś n u rte m p rzeciw nym , koreila- tywnyim, u zu p ełniający m go. A w ięc i w ty m sensie je s t zja ­ w iskiem rela ty w n y m . K iedy p rze staje być taki, nab iera cech patologicznych.

THE PART OF EGOCENTRISM IN THE DEVELOPMENT OF INDIVIDUAL

(Sum m ary)

T he te rm ”eg o -c e n trism ”, w h ich w as o rig in a ted in th e begin of th e 20th ce n tu ry , is used su ffic ie n tly w id e in com m on p arla n ce , in science, p h ilosophy a n d also in theology. O n all sides it is e n tire ly of p e jo ra tiv e of even n e g a tiv e significance a t all. In such a m ean in g th a t te r m w as ap p lied to psychology by th e F re n c h scientists. M ainly

th e eth ica l d e n o ta tio n of th a t te rm w as ta k e n into ac co u n t; m ost of all its co n v en ien t re la tio n to ’’egoism ”. B efore th e a tte m p t of q u a lifi­ cation of th e te rm ’’eg o c en trism ” w as p erfo rm ed , its re la tio n to th e ex p re ssio n su ch as: egoism , egotism a n d a u tism w as concluded (espe­ cially in th e field of psychological sciences).

In effect eg o cen trism is co m p ra h en d e d as a c e rta in tr a i t of spcholo- gical a ttitu d e . B ń th e w ay, th e pro b lem is in w hole th e a ttitu d e , b o th in its in te le c tu a l a n d cognitive, aim ed an d em otional, a t la st in th e b e h a v io u ra l an d ac tiv e com ponent. No dou b t, th e f irs t com ponent is th e lead in g one, b u t as one u n it, eg o cen trism ca n n o t be red u c ed only to th a t com ponent. H ow is one u n d e rsta n d egocentrism ?

Of course it is a psychological phenom enon, w h ich crops u p on th e basis of a ttitu d e . T h a t b ase is re la tiv e ly c o n sta n t an d in d iv id u a l­ istic stru c tu re , giving th e d e sig n atio n of a m a n to o th e r people an d to th e w orld. T he fe a tu re of egocentrism resolves th a t th e m an in his cognitive, aim ed a n d b e h a v io u ra l re la tio n to rea lity , grudges a special p a r t to him self, also to his in te rn a l w orld.

In a la tte r passage of th e a rtic le th e a tte n tio n w ill be giv en to th e p a rt of eg o cen trism in com e stages of m a n ’s developm ent. T h e re a re som e p eriods in th e co u rse of m a n ’s develo p m en t, w h en egocentrism seem s to be of p a r tic u la r im portance. In c id e n ta lly it is a phen o m en o n su ita b le n o t only to th is or th a t in d iv id u al, b u t ju s t to all th e people a t a giv en stag e of th e ir d evelopm ent, (ch ild re n ’s eg o cen trism in th e p eriod of adolescence; eg o cen trism of fu ll-g ro w n a d u lts r a th e r caustic egocentrism of old people, an d fin a lly eg o cen trism is tr e a te d h ere in som e neurosis).

In re su lts eg o cen trism can be considered as a co m p a ra tiv e p h en o ­ m enon, d ep en d en ce on e n v iro n m e n ta l a n d liv in g co n tex t of a given in dividual.