Vol. 21, No. 2
acta
geołoglca
polonica
Warszawa 1971Wyspa ' lessowa
Oblęgorka kołoKielc
LOESS DEPOSITS AT OBLĘGOREK NEAR KIELCE (BOLY CROSS MTS)
S'Nt'ES2'laZiENmE:'Lessypokl'ywają,cewschodn'ij! z~za głównych kulminacji Pasma Oiblęgorskiego wykazują wyraźną dwudzIelność i reprezentują okres. akumulacji tzw. leslSów mło.dszych, 'w czasie osadzania tych lessów dominowały wiatry zachod- nie, zaś głównym źródłem .materiału łessowe~ były obszary wychodni· skał pstrego piaskowca" które wietrzejąc w' warunkachperygJacjałnych dostairczały znacznych
ilości. pył1.(;
Wyspą lessową Oblęgorka k. Kielc autor zajął się w Jecie 1969 r.
z okazji szczegółowego kartowania geologicznego na arkuszu .Piekoszów.
Fakt występowania lessów w Pasmie Qblęgorskim znany już był J.
Czarnockiemu (1931, 1947, 1950) oraz
W.·
Richling-Kondrackiej (1937), którzy jednak nie podali bliższej charakterystyki tych osadów. Charakte- rystyka taka jest celem niniejszej pracy, którą autor podjął z inicjatywy Prof. dr S. Z. Różyckiego.Lessy okolic Oblęgorka (12 km na NW od Kielc) tworzą prawie rów- noleżnikową wyspę o długości 5,5 km i szerokości od 0,5 do 2,5 kin (fig., 1).
We wschodniej części wyspy lessy zajmują najniższe położenie, schodząc
do wysokości 265 m n.p.m., zaś ku zachodowi s~ęgają do wysokości 375 m n.p.m., otulając stoki Góry Baraniej (425 m n.p.m). Na zachód od Góry Baraniej, lessy sięgają do wysokości 400 m n.p.m., pokrywając wschodnie
266 LESZEK LINDNER
"'".l Q) ~
rnru~L1 °i~ Ó
Fig. 1
Szkic geologiczny wyspy lessowej Oblęgorka
1 wychodnie s-1Glł przedczwartorzędowych. Zlodowacenie krakowskie (GIlI): 2 gliny zwałowe, 3 piaski kemowe. Zlodowacenie środ
kowopolskie (?): 4 piaslki i żwiry akumulacji ekstraglacjalriej. Zlodowiicenie środkowopols'kie {G IllIJ:): 5 piaski i żwiry ekstraglacjal- nych stożków napływowych, 6 żwiry, 'pias,ki li mułki tarasu '1iD!. Okres stepowo-tunch".owY poprzedzający glacjalną część zl,odoowa- cenia bałtyckiego (G TV-l. do G IV.max. 'tr.): 7 less ze smugami pia.gzczysty~ 8 less, 9 krawędź lessowa. Glacjalna część zlodo- waeenia 'bałtyckiego (G IV max.): 10 piąski i żwiry tarasu IiI, 11 deluwia pia.szczysrt;·O-lesSJÓrwe, miejscami o charakterze sw·żków na- płYwowych, 12 piaszczysto-gliniasto-gruzowe pokrywy zwietrzelinowe skał przed.czwartorzędowych: Holocen: 13 wydmy i pola pias- kÓ:w rozwiewanych, 14
was
I oraz dna bocznych dolinek. 15 krawędZJ.ie erozyjne (wyraźne i zdenudowane), 16 rzeki i s~wy, 17odsło-. " nięcia omawiane w tekście, 18 linie przekrojów geologi:cznych przed.stawtonych na fig . .2 .
GeologicaJ sketch of the loess patch' at Oblęgorek
l outcTops of pre-Quaternary rocks. Craoow glaciatiQn (G l][): 2 . tHIs, 3 kame&a:nda. Mdddle Polish glaciationJ(?): 4 sands and gra- vels of extraglacial aecumulation.M:iddle Polish glaciation (G :nm): 5sands and gI'avels of e~raglacial alluvial fa·ns, ą gra·vels, sand.s and muds ofIl1lh"d terrace. Steppe-tundra period preceding gładal part of the Baltic glaciatiÓtn ~ I'V ~1 to G IV max. tr.): 7 loess . with sandy streaikls, 8 loess, 9 loesS margin. Glacial part of the IBaltic glaciation (G TV): 10 sands and gravels ,of 'IiInd ter:):'ace., 11 sandy -loes:s deUuvia, in' places of alluvial-fan character, 12 Włlste CQvers of pre-Quaternary rocks. Holocene: '13 dunes and deflation liields, 14 IDst terrace and Ibottoms Ol tributa~y valleys'. 15 er()sional·margins (diJSti.nct or denudated), 16 rivers and ponda, 17 exposu~es dis-
. . cussed in the Polish text, 18 lines of· geological sections {d. \Fig . .2)
en ~
~ {; en en
~
~
oi
to:)
~
268 LESZEK LINDNER
stoki Góry Siniewskiej (444 m n.p.m.) oraz leżą na przełęczy oddzielającej
wspomniane kulminacje. Zarówno na Górze Siniewskiej jak i na Bara- niej, kąt pochylenia stoków pokrytych lessami waha się od 10° do 35°.
Powyżej górnej granicy występowania lessów, na stokach Góry Siniew- skiej zachowane są strzępy osadów kemowych, które - , podobnie jak piaski zachowane na Miedziance k. Chęcin oraz na przełęczac~ Pasma Zgórskiego - pochodzą z okresu' zaniku lądolodu zlodowacenia krakow~
skiego. _
Opisywana wyspa lessowa ograniczona jest od południa i wschodu
wyraźnymi krawędziami o wysokości od 3 do 15 m (fig. 1). Powierzchnia wyspy lessowej rozcięta jest licznymi wąwozami (fig. 1), miejscami prze-
kształconymi w 'nieckowate dolinki. Wąwozy te nawiązują w swym ro~-
, woju do głęhiej zachowanych form erozyjnych, uzależnionych z kolei od
litologii i teląoniki utworów dolnotriasowych występujących w podłożu.
Badane lessy leżą na piaskowcowo",:~cowych ,osadach pstrego piaskowca pokrytych przerobionymi. glintihii zwietrzelinowymi, a jedynie w dorzeczu Bobrzy nadpudowują one osady tarasu III oraz stożki napły
wowe,schodzące na powierzchnię tego tarasti(fig. 1 i 2).
Taras III (o wysokości względnej 8-10 m) zbudowany jest z osa- dów piaszczysto.;.żwirowych oraz piaszczysto-mułkowych '(o miąższości 2-
, ---,.10 m), pokrYwających silnie zdenudowane utwory zlodowacenia kra-
kowskiego, reprezentowanego przez dwie gliny zwałowe oddzielone od , siebie osadami ilasto-piaszczystymi (fig. 3).
Liczne odsłonięcia w obrębie osadów tarasowych wykazały również abecność przewarstwień materiału gruzowo-gliniastego, które - cieniając ku osiowym partiom dolin - świadczą. o zazębianiu się osadówfluwial- nych z rezultatami procesów stokowych uruchamiających lokalne zwie-- trzeliny w warunkach peryglacjalnych (por. Łyczewska 1968).
Analiza sytuacji geomorfologicznej tarasu III oraz jego budowy ge- ologicznej zdaje się wskazywać, że akumulacja osadów tego tarasu na-
stąpiła w czasie zlodowacenia środkowopolskiego i że, podobnie jak na tet;mach sąsiednich (por. Filonowicz 1965, 1968; Łyczewska 1968, 1969a,b;
Hakenłlerg & Lindner 1971), ma ona charakter sedymentacji fluwiopery:- . glacjalnej. Stożki napływowe, schodzącę--r-na:·powierzcbnię rozważanego tar~u, powstawały .wwyniku. spł.ukiVJahia z ktihniilacji podłoża' i wy- noszenia na ich. przedpole znacznych ilości zwietrzelin ,piaskowcowych.
Możliwe~ że ten potężny i gwałtowny proces mógł być wynikiem topnie- nia wieloletnich śniegów pokrywających w czasie zlodowacenia środko
wopolskiego wyższe pasma Gór Swiętokrzyskich (Lindner 1970).
We wsch.odniej" części wyspy Oblęgorka, badane lessy wykazują
WYSPA LESSOWA OBLĘGORKA 269
wyraźną>dwudzielno.ść (fig. 2), która zaznaCZDna jest kilkunasto.centyme- trowym po.zio.mem zg1inienia i o.dwapnienia lub słabo. wykształco.ną glebą
ko.palną. Z uwagi na to., że zarówno. do.lny jak i 'górny 'less wypełnia
ro.zcięcia ero.zy'jne po.wierzchni tarasu III (Pępice, ~o.rzecze) o.raz, że do.lny less leży na sZCZątko.Wo. zacho.wanym po.zio.mie wietrzenio.wym występują
cym na po.wierzchni tego. tarasu, nie ulega wątpliwo.ści, że po.między o.kre- sem po.WStania tarasu lIla o.kresem o.sadzenia się lessów istniała długa
przerwa czasowa,umo.żliwiająca znaczny ro.zwój pro.cesów ero.zyjno.-de- nudacyjnych o.raz wietrzenio.wych. Uwzględniając po.wyższe fakty o.raz
po.do.bieństwo. o.mawiariego. pozio.mu wietrzen,io.wego. do. po.zio.mu wystę-
W mnpm.
360 350
300 ,2g0 280 270 260
A
Elwsw I I
wsw
Fig. 2
ENElSW/
I I
ENE
NE
iPrzekroje geologiczne przez wschodnią częŚĆwylSPY lesscywej Oblęgorka
• .:t:
l skały przedczwartorzt:dowe. ZlOdowacenie środkowopolskie (G nI): 2 piaski i mułki tarasu
m. Intergl,a~ał eemski (J Ill/IV): II szczątkowo zachowany poziom wietrzeniowy. 'okres stepo- wo"tundrow:Y," poprzedzający glac;J.alną część zlodowaceniil";ba~:yckiego:a stadiał sandomier,Bki (G IV -1): 4 leliS dolny; b interstadiał Zawichostu (G IV -1/max; tr.): 5 fragmentt gleby kopal- nej 'oraz poziomu wietrzeniowego; c stadiał opatowBki (G IV max. tr.): 6 lessg6rny. >riiacjalna częliĆ" zlodowacenia bałtyckiego (G IV max.): 7 piaski i twiry tarasu n, 8 deluwia lessowe. Bo-
, locen: II piaski, .twiry, i mady tarasu I
Ge:ological sectiollS through the eastern-paa.-t of the loess patch at Oblęgorek
- '
l prę~Quatęrna.r;y,rocks.Middle Polish glaciation (G III): sands and muds of IlIrd terrace. Eemian' interglaclal (JIIIJIV): II preservedremnants of
the
weathering horizon. Steppe-tundra period preceding ~~i:ial partof the .Baltic gladation: a Sandomierz stadial (G IV -1): 4 lower loess; bŻawicl10st ~t,erstadial (G IV-l/max. tr.): 5 fragments of fossi! soi! and ,weathering horizon;
c Opat6w st&d1al (G IV 'max. tr.):1l upper loess. Gladal part of the Baltic giaciation (G IV .max.): 7 sands and grtiJv~ls ot _the lInii terrace, 8 loess delluvia. Bolocene: II sands, gravels anll'
, muds :Of the 1st terrace --
I
"
270 : LESZEK LINDNER
s Powierzchnia tarasu III '
. I-Odległość 5m -II---odleg/ość Bm - I N
g ~,.~,.-rt ,~,w;;t1~ ,\::,.t ,-t .~ ---: -- ~~!I?1JiWJJ~?W1J~r -'!Ii~'lII~1!!~/.!f.~"'~~~;i>l:~,;jmiioiJ);~.~"~"".rJ(Ą"" ~'
:',., '::,' ... :': :'::@::,::
f~~.~ .·. · rf--
- - - - -
3
4 o
' 3 "
5, - - )\:'\ - _ _ _..._...
'jJill ~--- --/ ' , / / ' / "
, /
---
7
i (:?!
Fig. 'g
Pro:fIiJ. osadów czwartorzędowych we wsi Bobrza ('Odsłonięcie 1)
1 podło:te (piaskowce dolnego triasu). Zlodowacenie krakowskie (G II): 2 piasek ró:imoziarnisty, Wiśniowobrązowy, kwarcowy;' 3 starsza glina zwałowa, szarobrązowa, ilasta, odwapniona, z gła
zikami materiału lokalnego (zaznaczone na biało) i skandynawskiego (zaznaczone na czarno); 4 piasek średnioziarnisty ze zwirem i głazikami materiału lokalnego, warstwowaI;ty skośnie; 5 glina zwałowa (przypuszczalnie spływ starszej gliny zwałowej); 6 ił warwowy, szarobrązowy
z drobnym, ostrokrawędzistym gruzem materiału lokalnego oraz z soczewkami Młtego piasku ró:tnotiarnistego; 7 młodsza glina zwałowa, brązowoszara, piaszczysta z głazikami materiału lo- kalnego (zaznaczone ha biało) i Skandynawskiego (zaznaczone na czarno). Interglacjał wielki (J II/III): 8 bruk głazowy; 9 piasek gruboziarnisty ze twirem, Młtobrązowy. Zlodowacenie
środkowopolskie (G III):' 10 piasek grUboziarnisty ze twirem, warstwowany skośnie; 11 spływ
gliny zwałowej; 12 mułek ilasty, brązowy'; 13 piasek średnioziarnisty, :i:ółty, warstwowany skoś,
nie; 14 piasek 'grUbOziarnisty z drobnym twirem, :i:6łty, warstwowany skośnie; 15 spływ gliny zwałowej; 16 piasek średriioziarnisty, Młty ze śladami skośnego warstwowania i smugami wiś
niowego mułku (ZWietrzelina mułowców triasu); 17 bruk głazowy; 18 piasek średnioziarnisty, Mł
ty, warstwowany,skośnie; 19 piasek ró:tnoziarnisty, silnie za:teiaziony; 20 piasek 'różnoziarnisty, szarożółty z pyłem. Holocen: 2~ poziom humus,owy współczesnej gleby
, !Profile of the Quaternm:y deposits at Bobrz.a ~expOtSu.re 1)
1 substrate (Bunter sandstone). Cracowglaciation (G II): II unsorted cherry-brown quartz sand;
3 o.1der, gray-brown, clayey, decalcified' till with boulders of lacal (marked white) and Scandinavian ,(marke black) materiai; 4 medium-grained cliagonaUy bedded sand with gravels' and boulders of local material, 5 tiU (probably a slide of older tiU); 6 gray-brown, varved clay with fine angular rubble of local material and streaks of unsorted sand; 7 younger, brown-gray sandy till with boulders of local (marked white) and Scanclinavian (marked black)' material.
Great interglacial (J II/III): 8, cobble lag; 9 coarse-grained, yellow-browIl sand with gravel.
Middle Polish glaciation (G III): 10 coarse-grained'sand with gravel, cliagonaUy bedded;l1slide of the till; 12 brown clayey silt; 13 mediu!:n-grained, ye110w sand cliagonaUy bedded; 14 coarse- -grained, yellow saI).d with fine gtavel, diagonally bedded, 15 slide' 'of till; 16 medium-graiOEid.- yeUow sand withbands of cherry-coloured sut (waste of' Triassic siltstones); in places' diagonally bedded; I7' cobblelag, 18 medium-grafued yellow, slind, ,cliagonally bedded.;, 19 unsorted, strongly ferrugihous' sand; 20 unsorted, grey-yellP'w" s~ri.d Wlth" dust: Holocene:
21 humus iiorizon of recent' 8011 '
WYSPA. LESSOWA OBLĘGORKA 271
pującego poniżej trójdzielnych lessów w rejonie Przysuchej (por. Lindner 1967a, 1970), sądzić można,że owa przerwa czasowa.. odpowiada interglac-
jałowi eemskiemu, a zatem lessy wiązać należy ze' zlodowaceniem bał
tyckim (z tzw. ostatnim, młodszym okresem lessotwórczym).
Less dolny odznacza się z reguły kolorem szarym lub szarożółtym, jest odwapniony, a jego górna częśĆ jest wyraźnie zapiaszczona. Miej- scami w tej ostatniej części, smugi piaszczyste dochodzą do kilkunastu milimetrów miąższości i często są przesycone związkami :2ielaza. Miąższość
lessu dolnego waha się od 0,5 do ponad 1,5 m. W porównaniu z omówio- nym dalej lessem górnym, less dolny jest słabiej porowaty oraz pozbawio- ny drobnych skupień i smug humusowych. Zdaniem autora,. akumulację lessu dolnego należy wiązać ze środkową częścią młodszego okresu lesso- twórczego, która - według nomenklatury S. Z. Różyckiego (1967) - nosi nazwę stadiału sandomierskiego (G IV -1). .
Zachowane na powierzchni lessu dolnego ślady wietrzenia (poziom zglinienia i odwapnienia) oraz fakt powstania gleby świadczą o okreso- wym zahamowaniu działalności lessotwórczej, które wiązało się z ocieple- niem i stopniowym wzrostem wilgotności klimatu umożliwiającym bar- dziej długotrwały rozwój roślinności. Mała miąższość gleby ~opalnej (do 30 cm) oraz brak poziomu humusowego świadczyć mogą o stosunkowo
krótkotrwałej przerwie w akumulacji pyłu lessowego, lub też są wyni- kiem procesów deflacyjnych. związanych' z powstawanie~ lessu górnego.
Porównując opisywany poziom wegetacyjny z glebami kopalnymi.
zachowanymi w profilach lessowych obszarów sąsiednich (por. Grabow- ska-Olszewska 1963, Jersak 1965, Lindner 196'7a, b), wydaje się, że - po- dobnie jak na obszarze Lubelszczyzny (por. Mojski 1965, 1968) - poziom ten· odpowiada ociepleniu i wzrostowi wi1gotnoś~i w czasie tzw. fazy
"Paudorf", którą S. Z. Różycki (1967) nazywa lessowym interstadiałem
Zawichostu' (G IV --'- l/max.· tr.).
Leżący wyżej iess górny,. osiągający maksymalnie miąższość 15 m, charakteryzuje się barwą żółtą lub szarożółtą,. jest porowaty i, z wyjąt-·
kiem swojej 'najwyższej części (objętej współczesnymi procesami glebo- wymi), żawiera znaczną ilość węglanów. Podobnie jak w przypadku les- su dolnego, również, w górnej części tego lessu pojawiają się smugi piasz-
c~yste (o miąższości dochodzącej do 8 cm), które z reguły są pochylone równolegle do współczesnej powierzchni· terenu, a ilość ich wyrazme wzrasta w kierunku wychodni piaskowcowo-iłowcowych osadów pstrego piaskowca. W wielu, przypadkach wspomniane smugi zawierają ziarna
żwirku kwarcowego i okruchy piaskowcowe (o średnicy do 4 mm), oraz odznaczają się barwą jasnowiśniową, typo}vą dla osadów dolnotriasowych.
Zródłem tego materiału piaszczystego. były zatem niewątpliwie piaskowce triasowe, które szczególnie łatwo wietrzały w warunkach peryglacjal- nych. Obecność skupień związkóW żelaza oraz smug humusowych towa-, rzyszących przewarstwieniom piasiczystym(flg. 4) może 'świadczyć o ryt-
LESZEK LINDNER
:]'i,g. 4
lProfilosadów lessowych pokrywających wiSOhodnie zbocze Góry Siniewskiej
{odsłonięcie 2)
Profile I(}f the loess depo.sitJs oo~ering the easternslope of the Siniewska Hill I(exposure 2)
4-
"
"- ~~
"-.. ...
'" "
"h. " , " , ~, l "l j 1#1 "N", '/h: # # " , .,,,,,,,,. I
6 -
,:.::':'''~'' 'T"
",,1\,,, ,,J,,J,,,,J 1/. '.' "" """"" ';...
, . l'l
lltll III I 7 {"'f"" 3 '" '''1HJJj{fl'J'"I''''' . .
B-
---TLJ
:.. ;" ,::" ,::, ,:'" ""1,::::
""I"l""I,
,\1.. . .. /. . 11''''
10-
l pod!o:l:e (piaskowce dolnego triasu). Okres stepowo- tundrOwy poprzedzający glacjalną część zlodowacenia
bałty<;kiego (stadiał opatowski, G.IV max. tr.): li i 3 less
żółty, wapnisty Ze smugami humusowymi (kreski skośne)
oraz· wytrąceniami :l:elazistymi (kreski pionowe), poro- waty, nieco pJaszczysty; 4 less wiśniowo.:I:6łty, wapnisW, piaszczysty z kilkumilimetrowym :!:wirkiem zwietrza-
łych okruchów piaskowcowych; 5 less :l:6łty, wapnisty.
porowaty z drobnymi, pionowymi kukiełkami węglano
wymi oraz smugami i przewarstwieniami ró:l:owego piasku ze :!:wirkiem piaskowcowym; 6 less :l:6łty, od- wapniony ze smugami i przewarstwieniami ró:l:owego pi~skU 1.:l:wirkupias!to.wcowego; 7 leSS brązowy,zgli~
niony, piasżćqsty ze smugami.i·pakietami . lessu żółt~
go. Holocen: 8 poziom humusowy współczesnej gleby l substrate (Bunter sandstone). Steppe-tundra period preceding glacialpart of .the Baltic. glaciation (Qpątów
stadial. '-. GZv ma·x. tr.): li and li yellow, calcari!ous, porous, sllghtly standy loesswith humus bands (oblique batches) and with ferruginous concentrations (vertical . dashes); 4 cherry~yellow, calcareous, sandy loess with gravel . ot weathered sandatone .pieces; S yellow;
calcareous, porous loess with fine .calcareous mummies, and bands and intercalations of pink sanda with landstone gravel; 6 yellow, decalcllied loess with banda and intercalatioqs of pink sands and sandstone grav.el;
7 brown, sandy loeSs· with banda of yellow loeśs.
Holocene: 8 humus horizon ot recent·.oil
wYSPA LESSOWA OBLĘGORKA 273
micznym spłukiwaniu zwietrzałego materiału. piaszczystego w okresie eolicznej akumulacji pyłu lessowego. Nie można jednak wykluczyć możli
wości eolicznego przenoszenia piasku. Zaobserwowana wapnistość oma- wianych przewarstwień piaszczystych jest zapewne wynikiem wtórnego
wypłukiwania roztworow węglanowych z wyższych partii lessu.
Zjawisko zazębiania się procesów lessotwórczych z procesami prze- mieszczania :;;wfetrzęlin ·piaskow.eowych rozpoznane zostało także w stre- fie wychodni utworów liasowych (Lindner 1967a).· Sam fakt pojawienia się smug piaszczystych w.· stropowych. p;artiach lessu górnego. został· też zaobserwowany w środk~wej i wschodniej części świętokrzyskiej sirefy lessowej (Radłowska 1963, Jersak 1965, Bartosik 1970) oraz na Wyżynie
Miechowskiej (Lindner 1967b),co ~jaksię wydaje- może mieć swoje
. uzasadnienie w bliskiej odległości od źródła pyłu . lessowego (Łyczewska
1969a, b; Lindner 1970).
Z
uwagi na to, że less górny nie pokrywa powierzchni tarasu nadza- lewowego (I!), którego powstanie wiązane jest w tym rejonie z maksimum zlodowacenia bałtyckiego (Filonowicz 1965, 1968)·, akum.ulację tego lessuwiązać należy z chłodnym i coraz bardziej wilgotnym okresem stopniowe- go narastania lądolodu (G IV max. tr.). Okres ten odpowiada najmłodsze
mu stadiałowi lessowemu i w nomenklaturze S. Z. Różyckiego (1967) no-.
si nazwę-stadiału opatowskiego ..
Po zakończeniu procesów lessotwórczych opisywany płat utworów lessowych rozcięty został licznymi wąwozami, których część przekształciła się w formy dolinne (fig. 1). U wylotu dolinek, zapewne jeszcze w czasie .. zlodow;;lcęnia batłyckiego, utworzone zostały ~tożki napływowe zbudowa-
ne z materiału piaszczysto-lessowego (fig. 1). Stożki te zazębiają się z osa- dami tarasu II i na dotychczasowych mapach oznaczane były· jako lessy piaszczyste (Czarnocki 1947, 1950). Znaczna ilość materiału lessowego bu- . dującego stożki, jak również rozmiary wąwozów i dolinek rozcinająych
lessy, świadczą o znacznej intensywności ówczesnych procesów erozyjno- -denudacyjnych.
UJWAGr'I
o
lKiIIElRU:NlK'U WlItA'IlROW AlKIU!MULU1JĄCYoQH-'I1ESS GORINYZdecydowana większość badaczy zajmujących się lessami reprezen- tuje pogiąd, że na obszarze Polski pył lessowy osadzany był dzięki wiat- rom równoleżnikowym. Zasadniczą przesłanką skłaniającą ich do przyj- . mowania takiego poglądu jest fakt występowania równoleżnikowych wysp' czy płatów osadów lessowych, a także pasowy charakter rzeźby rozwinię
tej na powierzchni większych stref lessowych. Część badaczy stoi na sta- nowisku, że były to wiatry wschodnie (Jahn 1956; Raczkowski 1960; Jer- sak 1965, 1970; Maruszczak 1967), część zaś dominującą rolę w procesie
274 LESZEK LINDNER
lessotwórczym przypisuje -wiatrom zachodnim (Różycki 1967, 1968; Ły
czewska 1969a, b; Lindner 1970).
Badania przeprowadzone przez autora na obszarach lessowych Wy-
żynyMiechowskiej (Lindner 1963, 1967b) oraz w zachodniej części regio..;
nu świętokrzyskiego (Lindner 1967a, c, 1970; Hakenberg & Lindner 1971),
skłaniają go do podtrzymania poglądu na wiązanie akumulacji lessu gór- nego z działalnością wiatrów zachodnich.
Ostatnio J. Jersak (1970) zebrał argumenty przemawiające, jego zdaniem, za wschodnim kierunkiem wiatrów akumulujących less górny w czasie ostatniego okresu zimnego (Wiirm). Argumentami tymi mają być
z jednej strony wyniki badań podłoża, na którym osadzał się less, a z dru- giej strony - wzrastająca miązszość lessu ku wschodowi oraz zwiększenie
w tym kierunku ilości grubszych ziarn.
Badając lessy Wyżyny Miechowskiej oraz zachodniej części regiónu
świętokrzyskiego, autor analizował podłoże lessowe z punktu widzenia
możliwości wpływu jego rzeźby na warunki aerodynamiczne towarzy-
szące procesowi lessotwórczemu. Występowanie lessu górnego wyłącznie
na wschodnich, północno-wschodnich i południowo-wschodnich stokach odosobnionych kulminacji przedczwartorzędowych (Góry Przysuskie, Pasmo Oblęgorskie, Pasmo Zgórskie, Pasmo Korzeczkowskie) oraz brak lessu na stokach zachodnich przemawiają za zachodnim kierunkiem wiatrów. Krawędziowe ograniczenie płatów lessowych od strony wschod- niej jest przypuszczalnie rezultatem tworzenia się wirów powietrznych
vi czasie owiewania tych kulminacji przez wiatry zachodnie.
Reprezentowany przez H. Maruszczaka (1967) pogląd o akumulacji lessu na ' stokach dowietrznych wydaje się mało przekonywający m.in.
z uwagi na porównanie z sytuacją panującą na wydmach, gdzie na sto- kach dowietrznych nie ma ciągłej akumulacji, lecz zachodzi tylko wta- czanie ziarn piasku, które osadzają się po stronie z~wietrznej. Stosunkowo jednostajny stok dowietrzny nie hamuje prądów powietrznych, lecz prze- ciwnie, sprzyjając zagęszczeniu poszczególnych strug powietrznych, po":
woduje zwiększanie się prędkości wiatru i tym samym wyklucża ~ku
mulację pyłową od strony dowietrznej.
Zwiększanie się miąższości lessu ku wschodowi (w zachodniej części regionuświętokrźyskiego) _ nie musi świadczyć o wschodnim kierunku wiatrów akumulujących pył lessowy. Współczesnej powierzchni lessów nie można bowiem uważać za powierzchnię odpowiadającą momentowi
zakończenia cyklu lessotwórczego, a tym samym przyjmować, iż mamy obecniedb czynienia z pierwotną miąższością lessów, czy też zak~adać, że powierzchnia ta była jednakowo obniżona w wyniku procesów ero", zyjno-den1l;dacyjnych. Aczkolwiek nie można wykluczyć pierwotnego
zróżnicowania miąższości lessów w wyniku procesów aerodynamicznych, . dążących przede wszystkim do zasypania obniżeń morfologicznych (po-
wierżchnia podlessowa wschodniej części regionu świętokrzyskiego opada
/ i
WYSPA, LESSOWA OBLĘGORKA 275
ku wschodowi),' to jednak wydaje się, że większa miąższość lessu we wschodniej części regionu świętokrzyskiego, stwierdzona przez J. Jersaka (1970), wynika z faktu, iż profile cytowane przez tego autora pochodzą
z wierceń wykonanych głównie w sytuacjach wododziałowych, gdżie lessy
były słabiej denudowane niż lessy osadzone na stokach wynlosłości
w środkowej części regionu świętokrzyskiego.
W świetle przytoczonych wyżej spostrzeżeń widać., że zróżnicowanie miąższości lessu nie może być przyjmowane jako jedno z podstawowych kryteriów przy ustalaniu kterunku wiatrów osadzających pył lessowy.
, ,
Analizy granulometryczne lessów miechowskich (Lindner 1963, 1967b) oraz lessów zachodniej części regionu świętokrzyskiego (Lindner 1967a, c) mogłyby (przy zastosowaniu wskaźników średnich) wskazywać
na zwiększanie' się ku zachodowi ilości ziarn o frakcji> 0,01 mm. W tym
też zresztą kierunku pojawiają się omówione poprzednio smugi materiału piaszczystego, co w myśl kryteriów uznawanych także przez W. Racz- kowskiego (1960) i J. Jersaka (1970) wskazywałoby na wiatry o kierunku przeciwnym niż przyjmowany przez tych autorów.
Obserwując intensywność procesów erozyjno-denudacyjnych w stre- fach lessowych, a zwłaszcza silne spłukiwanie i erozję gleb, rozwijające się na lessach pokrywających stoki poszczególnych pasm Gór Świętokrzys
kich, autor uważa, podobnie jak w przypadku kryterium miąższościowego, że średnie wartości wskaźników uziarnienia nie mogą byĆ ze sobą bez- krytycznie porównywane,gdyż poszczególne, obecnie zachowane, profile lessowe lIlogą reprezentować fragmenty pokryw lessowych odpowiadające różnym odcinkom czasowym akumulacji lessowej. Zdaniem prof. dr S. Z.
Różyckiego (inf. ustna)~ kryterium granulometryczne może być tu przy- datne jedynie' wówczas, gdy porównywane będą izochroniczne odcinki profilów lessu, co można uzyskać przyjmując za płaszczyznę odniesienia
powierzchnię gleby kopalnej, którą badany less przykrywa.
Wyspy piaszczysto-żwirowe, znane ze wschodniej części święto
krzyskieJ strefy lessowej (Jersak 1970) oraz z obszaru less'owego zachod-
'niej części dorzecza Oławy (Raczkowski 1960), a będące w czasie akumu-
lacji lessów obszarami deflacyjnymi, mogą sprzyjać lokalnemu wzrostowi ilości ziarn:' piaszczystych w lessach.
, W świetle badań nad lessami Wyżyny 'Miechowskiej oraz lessami za- chodniej części regionu, świętokrzyskiego wydaje się słusznym szukanie
źródeł pyłu -lessowego na obszarach bezpośrednio przyległych od zachodu
(Różycki '1967,1968; Łyczewska 1969a,' b). Z zebranych materiałów wy- nika, że źródłem pyłu lessowego mogły być nie tylko pustynie piaszczyste i osady dolin rzecznych (Łyczewska 1969a, b), ale również fragmenty starych form kemowych; oraz rozległe strefy wychodni piaskowców liaso- wych i dolnotriasowych.Piaskowce te, intensywnie wietrzejąc w warun- kach pustyni peryglacjalnej, dostarczały zn'acznychilości pyłu lessowego,
. i
276 LESZEK LINDNER
który przenoszony był wiatrami w kierunku wschodnim. Rozmiary form deflacyjnych, zachowanych w strefach wychodni tych piaskowców (Lind- ner 1970), świadczą o panujących wówczas długotrwałych i nadzwyczaj intensywnych procesach eolicznych.
Instytut Geologii !Podstawowej .Uniwersytetu" WarszaWskiego Warszawa 22, Al. Zwirki i Wigury 93
Warszawa, w Październiku 1970 r.
IiI'IlERA W'RA CY'l10W ANA
BARTOSIIlK J. 11970. Zasięg zlodowacenia środkowopoJ.skiego na północno-w.schodnim
obrzeżeniu Gór Swiętdkrzyskich (Limite de la gLaciation de la IPologne Centrale '(R.lSS) en penpherie nOTd-est du iMassif de la S-te Croix) . .:... Acta Geogr. 'Lodz., nr 124. Lódź.
OZAm!NOC!K!]) J. 1931. Dyluwium Gór Swiętokrzyslkich(Diluvium des Swięty !Krzyż
Gelbirges).·- Rocz. P. T. Geol. '(Ann. Soc. Geol. PoL), t. 7. iKraków.
119417. [Kielce (!Przeglądowa mapa geQlogicżna ,Bolski) •. Wa['szawa.
- 1900 1(1'961). lKiielce l(!Materiały ·do przeglądowej mapy geol,ogicznej Polski) . . Wans·zswa.
FJlLOiN<YWICZ !P. 1'965. Mcxrawic.a-(SzczegółO:wa mapa geologiczna Polski). W~s'~-wa.
- 19168. Morawica !(Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski). (War- szawa.
GRAlBOwsKA-OLS!ZEWSIKA. IB~ :119163. Własności fizyczno-mechaniczne utworów les- sowych półooc.nej i północoo-WlSchoortiej części świętG'kTzyskiej strefy [es$(lwej
. na tle ich litologii :i.'$t'ra.tygtafiH:n'az'warunkÓW występidWan:i.ac·GPhys1co-me
cl;tanical properties of loeas deposits of the northern and. nOir'h-eastern part of the lHoIl.y Cr.oss' iMts. loess-wne 'on the lbackground of their lithology,
'stratigraphy and conditions of occulTe.nce). - lEiul. Geol. Uniw. Warsz., t. 3.
Warszawa.
HAlKENBERG M. & [J]1NDNER L. 119171'. Stratygratia osadów czwal"toTZędowych w do.;.
linie środkowej iN':i.dy I(Quaternary deposits of łhe. middle Nida valley, Central Poland). - Acla GeoI. lPol., vol. 21, no. 2. Warszawa.
JAHN A.U11511t Wyżyna !Lubelska, Rzeźba i czwartonęd (GeomorpholoOgy. and Quaternary his1m"y of Lublin Plateau). - Prace Geogr, !linist. Geogr. !PAN, nr 7.. Warszawa.
J'ERSAlK J. 19i65.. Stratygrafia i geneza lessów okolic oK)unowa (Stratigraphie' et genese des ·loess aux enV!irons de [Kunów). - Acta Geogr. LOOz., nr 120. L6df.
'19'70. GłÓwnekder·un:ki wiatrów OS'ad'l.ających !less w cmsie ostatniego piętra
zimnego (Las directions des vents predominants accumulants les loess au COUTS
. du dernier etage froid). - Ibidem, nr 124.
L'1:NDNER L; 11963. !C7JWal'tonęd ·obszaru położonego między Żarnowcem a Charsznicą.
:Maszynopis w Arch. iDnst. Geoil. Podst. 'UlW. War,szawa.
i1'!l67a. WYlSpa lessowa /BorkoWic ikoło tPrzysuchej ·(L'ile lo~sique de lBark-owice
pres
Przysucha). ~ Acta Geol. !Pal., vol. '1'7, no. 3. !Warszawa.'lI967!b. Lessy doczecza Uniejów~ (Ites ióess du ,bassin . de l'Uniejówka). - Ibidem.
WYSPA LESSOWA OBLFlGORKA ,277
HJ67c. Gi"anulometria o.raz mineraly ci~Zkie less6w okoHc Przysuchej. Maszy- nopis w Arch.'rnst. Geol Boast. ,UW. War'szawa.
,
1970. Stratygrafia plejstocenu i paleogeomorfologia p61nocno-zachodniego obrzezenia Gor Swi~tokxzYSkich, (IPleistocene str:atigraphy and' palaeogeo;' morphology'lQf the norlh-west margin of the Holy Cross Mountains, iPoland). - Studia, GeoL 11"01., va1. '35. Wars~wa' ~wydane - pUlblilshed 197,1~.
LYOZEWSK.A J. 1968. L'accumulation fl:uV'io-periglaciaire dans la partie centrale du Bassin de la Nida, ~logne Centrale. - !Biul. Pexyglac.(Bull. Perlg1.), nr '17.
L6dz..
~19691a. !Le r,apport de l'accumulation du
wess,
auxproceBISus de la formation des dunes dans la region de laSte..JCr<i.ix. - ,Ibidem, nr .2tO.'I969b. Oontrastes. d'accumulation en dehocs des moraines frontales de la
, iPologne centrale ,(Riss).-Geographia Rolonica, m 17. Warszawa.
MARUSIOOZlAK H. 1967. lKiexU'nki wiatr6w W okresie akumula:cji lessu mlodszega we wscllodnriej cz~sci Europy ,arodkowej -(Wind directions during the accu- mulation of the YO'lllIJ.gex'loess in ,East-CeDJtral' EurOpe). ~ iRocz. P. T. Geel.
{Ann. Soc. Geal.P,ol.), t. ,37, z. 12. iKra'k6w.
MOOSIKII J. lE. !1'965. lStratygi-afia less6w w dolinie daLnej Huczwy na Wyzynie Lu- belB1ld.ej '(lIJoess srtratigraphy :in the drainage basi~ of' the lQwer Huczwa river in the Lublin Upland). - !Biu!. !IJnst. Geol. 1087. Wa,rszawa. ' ,1i96S. Outline of loess srtratigraphy in !Poland, - Biul. Peryglac. (Bull. iPerigl.),
IIU" .1.17. LOdz.
RACZJK)OIWSKoI W. 19160. Less w ,okalicachHenrykowa na iDolnym, SIElsku (lLoess in
, , the region of Henryk6w in Lo:wer SneSla). ~ Ibidem, .nr 7 . " '
,MD~ c. 11i900'~,lRzeZba p61nocno-wsicAo.dzliego"obrzezenia Oar Swi~2;Yskich ' . dteiief'de la iboX.dure nord-est de& Monta'gnes cie S-te Croix). - <Prace Geogr.
Inst. Geogr. PAN, nr 38. 'W,arszawB.
RUcm:J1JNG-KONDRAaKA W.,l'007. iZ morfal'~i zachodniego obrzezenia Gor Swi~
tokxzys'kich. - Wiad. Sluzby Geogr., .nr :3\114. W,a["lSzawa.
RO~IS. iZ. 1007. PlejstoceniPolski Sradkowej '(The CPleistocene of Middle CPo- ,land). Waxszawa.
- :1'968. rI'he directions of winds carrying Iloesrs dust as shown by analysis of . accumula'tive laesa fail"Ins in Bulgaria. - Proc. VJlI Congr. Lntern. AsSoOc.
Quatern. Research '~FNQUA) USA 1>965, vo!. 112. Lincoln.
SUMMARY
ABSTRACT: The loesses, occur,ring on' eastern slopes of main elevatlons of the Obl~gorek hills 11). the Holy Cross 'Mts; exhibit distinctbipartity. and represent a, period of accumulation of the so-called younger loesses (W'lirm). They were deposited by westerly winds, whereas 'outcrops of Bunter sandstones, weathering in periglacial conditlons, supplied an abundant
amount of dust and were the main' source of, the loess material.
iLo:e;ss deposits at Olbl~gorek{w,'estexn part Of the Haly Cross Mts, 112 km NIW 'from iKie1ce) foorm an almost latitudinal patch ,(!Fig. 11), occurring on the eastern slopes of the IBarania and rSiniewska hills. Here, the angle of slopes covered witl\
8
LESZE'K, LINDNER 278
\"" .... ''''oo ""'" -I' to
,.0. ""'''''''''''' '" '0""" ,.
funited by dlstlnot ...,gln on SE, which, except for tbesection along the CiemIlicavalley 1(:Fig. 1), ha'S an accumu- Those lQesses, which exhibit a distinct bipartity, directly overlie either sandy- lative chMacter.ooIS'haly Lower T.riaSSic rocks, or deposits of the [lL]rd terrace formed during, the Middle PolilShl(\Riss) glaciation
{rn'i~
1 and 12). 'l'n places, they als<> oover ,relics ofa
weathering horizo;n (developed in the top part .of sands Qf the ,IIiIrrd terrace) represenUng the Eemian interglaciall 4)ng. 2). The lower~oess
is preserved .only in the eastern part of the lQe56 patch' andrepresen<1:s :the middle part of :the l!oess_a<!'Cu'IXlulatioo period preceding :the WiirIn gladation (cf. "Ot"kl J081). _coo 01 soil POOC"''', devek>Oed on the .urla<cs '"
thds loe5S, exhibiJt some sjroilarity to the younger rootlet horW:mS of the neighboUXilng
"",ID"".
wblch, ,;roll,,'y os ;n tbe Lublin """and,,cp, ..
ent the ,..,m'" period 01the "IPaud01"1f interstadial" {cf. R6Zydti
'li!~6'7).
Upper loess, just as the upper parts '" the WW"" , .... , l6 cb", . . to<rlzed bY""""""'"'' of .andyst<'-
(Fig> • and' 4), occurrence of which is limited to the western part .of the, loess patch, and whichnumber distinctly increases in the direction of outtc:rops of sandy-shaly Lower T.riaslSic rockS. Accumulation of 'the upper loess was connected with a period .of gradual increase of ice-lSheet of the iWfum glaciati.on (d. (R6zyc'ki .1:967).
studies on, the 10ess deposits of the !Miech6w Upland ('.Linooer '1'963, lOO'1b) and .of the western part'of the Holy Cross region .(Lindner !1967a, c, 19'70; Hakenberg
& Undner 197'1), suggest a oonnection 'between' the accumUllatiO):l of upper loess and the activity of westerly winds. It therefore seems
coi."rect~ '
expect' the loees dust 'alimentary areas to be on thewes~,
nea1\:b;:to
the discussed loess patch (cf •• R6zycki 1007,1968;LYc~wsIka
1969a" b), and where the sandy deserts and sediments of wide valleYls as well as fragments of old kame f.orms and wide outcrOPS Of lUassic and Lower Trlassic sands tones could have ibeen the soUl'Ce of loess dust.I nstitute of Geotog1l otthe Warsaw Uni1)ersit1l Warszawa 22, At. Zwirki i Wigur1l 93
Warsaw, October 1970
\ .
