Filozoficzne korzenie empatii

Wojciech Gulin

Filozoficzne korzenie empatii

Studia Psychologica nr 6, 207-220

2006

Studia Psychologica UKSW 6 (2005) s. 207-220

WOJCIECH GULIN Uniwersytet Łódzki

FILOZOFICZNE KORZENIE EMPATII

Philosophical roots of empathy Abstract

The em pathy treated as a process stays special topic o f several psychological analysis. Previously, it was an object of philosophical research. Actually, some aspects o f philoso­ phical conceptualizations of em pathy have also become leading in psychological stu­ dies. In the article the author describes past views o f chosen philosophers on empathy and brings the philosophical sources o f interpretation o f the empathy. The continuity o f philosophical and psychological studies on em pathy are highlighted and more un­ derstandable.

1. W PRO W A DZEN IE

W ostatnich latach zauważalne jest coraz intensywniejsze doszukiwanie się em patii w wielu aspektach życia człowieka. Przykładem m oże być szerokie spek­ trum teorii i koncepcji od psychoterapii po zarządzanie zasobam i ludzkimi. P ro ­ w adzone są również badania, w których wykazuje się zależność między np. sprzedażą tow aru a em patią sprzedawcy. W innych badaniach z kolei określa się jakość wykonywanego zawodu w zależności od poziom u em patii (nauczyciele, lekarze, pielęgniarki). W badaniach empirycznych podejm uje się próby uchwy­ cenia zależności między poziom em em patii a rozwojem człowieka, jego środow i­ skiem czy też płcią.

E m p atia występuje w wielu przejaw ach życia społecznego. N adal jed n ak psy­ chologowie starają się poszukiwać uniw ersalnego jej określenia. Trudności w jej definiowaniu związane są zapewne z odm iennym i sposobam i podchodzenia do zagadnienia wczucia (Davis, 1999). Jedni badacze bowiem doszukują się dom i­ nacji sfery poznawczej nad em ocjonalną, inni prezentują zaś podejście zupełnie przeciwne. Podobne trudności odnoszą się do kolejnych propozycji konstruow a­ nia poszczególnych narzędzi, służących do b adan ia empatii.

Liczne b ad ania z jednej strony pow odują satysfakcję z dostrzegania roli em ­ patii, z drugiej zaś m ogą wywołać poczucie niepewności, dającej ująć się w pyta­ niu: Czym jest em patia? W niniejszym opracow aniu chcielibyśmy podjąć próbę dotarcia do opracow ań naukowych, które m ożna uznać za źródła w poruszaniu tem atyki em patii. W zamyśle nie jest jed nak wyłącznie ukazanie aspektu histo­ rycznego, lecz raczej przez zarysowanie poszczególnych poglądów spojrzenie na współczesne sposoby definiow ania tego pojęcia.

Zajm ow anie się początkam i em patii, zawartymi w publikacjach psychologów czy filozofów wymaga dokonania analizy stosowanych wówczas term inów . Poja­ wienie się bowiem term inu Einfühlung (wczucie) czy też jego tłum aczenia em pa­

thy łączy się z końcem X IX i początkiem X X w. W cześniej nie był on znany,

a tym bardziej stosowany. Należy jed n ak zaznaczyć, iż zachowanie czy też reago­ wanie podm iotu, które później zostało nazwane em patią, często było przedm io­ tem rozpraw naukowych, wyrażanych w ram ach filozofii. Psychologiczne b a d a ­ nia procesu em patii m ają zatem swój początek w opracow aniach filozofów. W docieraniu do początków prac n ad em patią należy wyróżnić przynajmniej dwa podejścia. Jed n o koncentruje się n a psychologii, drugie natom iast akcentu­ je rolę przem yśleń filozoficznych. W podejściu psychologicznym m ożna przywo­ łać poglądy G lasteina (1981) i Rem bowskiego (1989). W edług nich, pierwszą i kom pleksową teo rią em patii zaproponow ał T. Lipps. D ostrzegli jedn ak w p ra ­ cach innych psychologów zagadnienia wskazujące na znaczącą rolę em patii (np. W undta czy Mc Dougalla). Filozofowie stosowali także term iny obecnie również wykorzystywane w opisywaniu empatii. Są nimi: współodczuwanie czy też w spół­ czucie. Podobieństw o stosowanej term inologii upow ażnia nas niejako do doszu­ kiwania się w rozpraw ach filozoficznych tych aspektów, które poprzedzają spo­ sób analizow ania prac nad wczuciem na gruncie psychologii. Chcielibyśmy za­ tem w poszukiwaniu korzeni em patii podążyć tropem myśli filozoficznej, szuka­ jąc jednocześnie tych elem entów koncepcji czy teorii, które są obecne w opraco­ w aniach psychologicznych n a poruszany tem at. Z konieczności jed nak musimy skoncentrow ać się na kilku wybranych i najbardziej reprezentatyw nych poglą­ dach, dokonując ich syntetycznego zarysu.

Jak już wyżej wspomnieliśmy z pojęciem później zwanym em patią związane było współczucie czy też współodczuwanie. D o jego wystąpienia konieczna była relacja między osobami, skutki natom iast nakierow ane były n a „łączenie się” w trudnej sytuacji z obserw owaną osobą oraz na ew entualne popraw ienie jej lo­ su. Jak zauważył Davis (1999, s. 15) „term in «współodczuwanie» sięga swoimi korzeniam i aż do osiem nastego w ieku”. Pierwsze rozw ażania ujm ujące relacje międzyludzki dokonywane były n a gruncie etyki. O na niejako wskazuje n a wczu­ cie jako ważne spoiwo relacji międzyludzkich. K ontekst etyczny wczucia ko re­ sponduje w współczesnym, psychologicznym opisywaniem tego procesu, gdzie m ocno akcentuje się zależność między poziom em em patii a zachow aniem altru- istycznym.

W ukazywaniu poszczególnych teorii chcieliśmy kierow ać się porządkiem chronologicznym publikow anych opracow ań, przyjmując, iż wydanie, n a które będziem y się powoływać zaw iera całość przem yśleń au tora, odnoszących się do pojęcia „wczucie”. W ymiar czasu pow staw ania kolejnych koncepcji i teorii wczucia przedstaw ia się jed n a k dosyć zawile. Je st jednocześnie istotnym p ro b le­ m em dla osoby próbującej zastosować jakieś kryterium historyczne w powoły­ w aniu się n a publikacje. Gdybyśmy bowiem prezentow ali kolejne przem yślenia w porządku chronologicznym ich wydawania, poglądy H u sserla musiałyby być ukazane n a końcu wszystkich prezentacji. A naliza historyczna bowiem wykaza­ ła, iż rękopis II tom u Idei (gdzie szczegółowo wyłożył zagadnienie wczucia) p o ­ wstał w 1912 r. Przygotowany do druku n atom iast był w 1916-1918 r. przez E.

Stein, a pierwsze wydanie ukazało się drukiem w 1952 r. Z kolei autorzy innych poglądów często nawiązywali do znanych im przem yśleń H usserla. D odać n a le ­ ży, iż był to okres, w którym w ciągu kilkunastu lat ukazały się publikacje, zn a­ czące dla pojm ow ania wczucia, których autorzy pozostaw ali w dosyć bliskim i systematycznym k ontakcie1.

M. H offm an (1982) i M. Davis (1999), wskazując n a początki naukowego opracowywania opisywanego zjawiska, przywołują poglądy szkockiego filozofa A. Sm itha. Chcielibyśmy zatem posłużyć się podobnym podejściem , prezentując zarys jego poglądów dotyczących zjawiska, które wówczas nie m iało swojej wy­ różniającej go nazwy a zwane było współczuciem. Kolejne poglądy (uwzględnia­ jąc powyższe uwagi) b ęd ą autorstw a Schopenhauera, H usserla, Stein, Schelera i H eideggera.

2. ADAM SM ITH W O B E C ZJAW ISKA W SPÓ ŁO DCZUW A NIA

Przejdźmy więc do zarysu poglądów pierwszego z wymienionych filozofów. Jest nim A dam Sm ith (1989)2. Skoncentrow ał się wprawdzie n a sympatii jednak bliższe przyjrzenie się jego wywodom wskazuje raczej n a em patię. Zwłaszcza że w swoich analizach posługiwał się term inem „współodczuw anie”, obecnym rów­ nież w psychologicznych teoriach em patii (por. Davis, 1999)3. Nasze poszukiw a­ nia nakierow ane były zatem n a to, co Sm ith rozum iał przez pojęcie „sym patia”. Jest ona współodczuw aniem w cierpieniu drugiej osoby. Intensywniej wiąże się ono z przykrymi doznaniam i drugiego człowieka, w mniejszym nasileniu pojawia się w odniesieniu do radości innych ludzi. W spółodczuwanie ma, według Smitha, wymiar etyczny.

Ważnym aspektem w rozw ażaniach Sm itha jest stw ierdzenie, iż ludzie zawsze interesują się (w większym lub mniejszym stopniu) innymi osobami, co jest nie­ zależne od poziom u egoizmu. Człowiek jest istotą żyjącą w społeczeństwie, w re ­ lacjach z najbliższym otoczeniem . To stw ierdzenie jest niejako fundam entalne dla dalszych analiz etycznych om aw ianego filozofa. Społeczny wymiar życia wpływa n a zachowanie jednostki. Sam otność jest sytuacją, której człowiek powi­ nien unikać. Strach przed nią wpływa n a korygowanie zachow ań negatywnych, zastępując je pozytywnymi, co dokonuje się przez wyrzuty sumienia. W edług Smitha, egzystencji człowieka przypisane jest czynienie dobra i jednocześnie unikanie zła.

Nieszczęścia drugiego człowieka wywołują współczucie. Jest ono jedn ak za­ leżne od ujęcia owego stanu „sm utek innych staje się naszym sm utkiem ” (Smith, 1989, s. 2). Nie jest on jed n ak doświadczany przez podm iot bezpośrednio. W e­

1 Przykładem może być fakt asystentury Schelera. Otóż był on asystentem T. Lippsa z rekom endacji E. Husserla.

2 Praca Smitha została opublikowana w 1759 r.

3 D odać można, iż dosyć często w psychologii zdarza się zam ienne stosowanie obu terminów, przy­ kładem może być tytuł pracy M. Davisa (1999) „Em patia o umiejętności współodczuwania”. Przypusz­ czać można również, iż innym powodem posługiwania się przez Smitha term inem „sympatia” jest czas powstania jego pracy. Otóż w X V III w. term in „em patia” nie istniał, również niemieckie (Einfühlung) znaczenie tego raczej pojęcia nie było znane szkockiemu myślicielowi. Rozpropagowane bowiem zosta­ ło pod koniec XIX w., angielskie tłumaczenie natom iast (empathy) pojawiło się na początku XX w.

dług myśliciela, przez wyobraźnię przeżywamy to, co byłoby naszym stanem w e­ wnętrznym , gdybyśmy znaleźli się w podobnej lub takiej samej sytuacji. W spół- odczuwanie związane jest więc z ujęciem drugiej osoby w jej przeżywanym sta­ nie, dokonującym się w kontekście własnego doświadczenia. Konieczne jest za­ tem „wyjście” poza własny egoizm i zwrócenie się ku drugiej osobie. Jest ono za­ tem zachow aniem atruistycznym4. Nie m ożem y bowiem kierować się korzyścia­ mi własnymi z pom inięciem korzyści innych ludzi.

Pośredniość poznania, w łasne dośw iadczenie i w yobraźnia upow ażniają do tego, by dostrzec w rozw ażaniach Sm itha m echanizm analogii, łączący wyżej p rzedstaw ione czynniki. W spółodczuw aniem je s t więc, w edług szkockiego fi­ lozofa „w yobrażenie sobie, co ja pow inienem czuć w okolicznościach” (Sm ith, 1989, s. 476), w których znalazł się obserw ow any przed m iot. Sm ith je d n a k nie używał sform ułow ania „czuję”, lecz „pow inienem czuć”. Po dm iot w yobraża siebie w spostrzeganej sytuacji, to z kolei wywołuje sym patię. N ie jest więc w arunkiem koniecznym sym patii znalezienie się w sytuacji identycznej co p rzed m io t, „m ężczyzna m oże w spółodczuw ać z rodzącą k ob ietą, choć je s t n ie ­ m ożliwe aby m ogł wyobrazić siebie cierpiącego jej bóle we własnej o so b ie” (Sm ith, 1989, s. 476).

W podsum ow aniu poglądów Sm itha m ożna dostrzec kilka ważnych dla póź­ niejszego definiowania em patii zagadnień. Spróbujm y je zatem wypunktować:

- W yrażanie swoich rozważań w term inach etyki, ukazanie społecznego kon­ tekstu życia jednostki;

- W spółodczuwanie i współczucie jako podstawowe zagadnienia relacji m ię­ dzyludzkich;

- Konieczność ograniczania własnego egoizm u i transcendencja ku drugiem u człowiekowi;

- A nalogia do w łasnego dośw iadczenia podstaw ą poznaw czą w spółodczu- w ania.

3. ETYCZNY K O N TEK ST W SPÓ ŁC ZU C IA W U JĘ C IU ARTURA SC H O PENH AU ERA

Kolejnym filozofem, którego poglądy poprzedzały prace nad tem atyką em pa­ tii jest A. S chopenhauer (1991)5. W swoich rozw ażaniach zajmował się zagadnie­ nie współczucia. W edług niego, jest ono „zjawiskiem etycznym”. Prześledźm y zatem poglądy niem ieckiego filozofa n a rolę współczucia w relacjach między­ ludzkich. Swoje rozw ażania zaczyna od postaw ienia pytania: W jaki sposób cu­ dze cierpienie czy też radość wpływa n a podm iot? O dpow iedzią jest stw ierdze­ nie, iż człowiek pragnąc własnego dobra, będzie dążył do osiągnięcia dobra przez inne osoby. S chopenhauer założył więc, iż przez współczucie wsypuje w podm iocie stan wewnętrzny, podobny do cudzego stanu psychicznego. Waż­ nym aspektem w prezentow anej teorii jest sposób ujm ow ania przedm iotu. O tóż w arunkiem niezbędnym do zaistnienia współczucia jest według filozofa ograni­

4 Smith nie używa wprawdzie terminów „egoizm” i „atruizm”, w jego wywodach pojawiają się jednak „samolubstwo” i jego przeciwieństwo. Przyjmujemy zatem, iż uzasadnione jest przytoczenie współcze­ snych określeń na opisanie wymienionych rodzajów zachowania.

czenie własnego egoizmu. Ujęcie przedm iotu dokonuje się przez poznanie, do­ kładniej zaś przez wyobrażenie podm iotu o przedm iocie. Podobnie jak w teorii Sm itha przedm iot nie jest źródłem bezpośrednim a jedynie pośrednim w zjawi­ sku współczucia.

W spółczucie według S chopenhauera (1991) jest zjawiskiem pospolitym (p o ­ wszechnym) z jednej strony wywołuje potrzebę uczestniczenia w cierpieniach drugiej osoby, z drugiej zaś wyzwala działanie nakierow ane n a zlikwidowanie bądź zm niejszenie skutków cierpienia przedm iotu. Niem iecki filozof stwierdził, iż wszelki czyn m a w artość m oralną, o ile wynika ze współczucia. Rozw ażania fi­ lozoficzne S chopenhauera wskazały na współczucie, jako zjawisko etyczne. W nim wyróżniał dwa stopnie: niższy i wyższy. Pierwszy z nich ogranicza egoizm i powoduje unikanie działań, które mogłyby zaszkodzić drugiem u człowiekowi. Stopień wyższy zaś pobudza człowieka do czynnej pomocy.

Powyższa propozycja etycznego opisania zjawiska współczucia powstała w pierwszej połowie X IX w. M im o upływu czasu kilka aspektów znalazło swoje miejsce w propozycjach psychologicznych. I tak w wielu propozycjach dotyczą­ cych em patii podkreślano podobieństw o stanów psychicznych między p rzedm io­ tem a podm iotem . D rugi równie ważny aspekt dotyczył konieczności powiązania występowania em patii z działaniam i altruistycznymi, przy ograniczeniu w łasne­ go egoizmu. Trzecim, równie ciekawym jak poprzednie, aspektem jest pośred- niość w ujm owaniu przedm iotu przez podm iot. Ten fragm ent przem yśleń Scho­ p en h au era wyrażany był przez późniejszych filozofów i psychologów konieczno­ ścią uwzględnienia analogii w procesie em patii. N a uwagę zasługuje pojawienie się aspektu behaw ioralnego, ujm ow anego w teoriach psychologicznych ponad sto lat później.

4. EMPATIA W ED ŁU G EDM UNDA H USSERLA

K olejna prezentacja poglądów dotyczących wczucia jest autorstw a E. Husser- la (1974)6. Chronologicznie rzecz biorąc, publikacja jego rozmyślań na ów tem at ukazała się później niż opracow ania Stein czy Schelera. Husserlowski zarys k on ­ cepcji wczucia był jed n ak znany już E. Stein, co przyznała we w stępie do przywo­ ływanego wyżej opracowania.

H usserl analizował wczucie w kontekście poznaw ania cudzych stanów psy­ chicznych. Z a pośrednictw em wczucia fenom enolog wyjaśniał zjawisko pozna­ w ania stanu psychicznego drugiej osoby (W ęgrzecki, 1992). Prześledźm y jednak te aspekty fenom enologii H usserla, w których jest mowa o wczuciu7.

Punktem wyjścia jest stwierdzenie relacji między podm iotem a otaczającą rze­ czywistością. Otóż, według niem ieckiego filozofa, podm iot jest dla siebie punk ­ tem odniesienia dla otaczającej rzeczywistości, jest „punktem zerowym ”. W czu­ cie zatem jest m a charak ter podmiotowy. Jego zaistnienie w arunkow ane jest ujęciem przedm iotu w świadomości podm iotu, co z kolei łączy się z transcen ­

6 Wyżej ukazaliśmy zawiłości związane z opublikowaniem poglądów Husserla na tem at wczucia. 7 Husserl własne ustosunkowanie do zagadnienia wczucia zawarł w drugim wydaniu Idei czystej feno­

menologii i fenomenologicznej filozofii (1928). M echanizm wczucia zaś ukazał w Medytacjach kartezjań- skich (1933).

dencją podm iotu ku przedm iotowi. Stan psychiczny spostrzeganego człowieka nie jest jed n ak dany podm iotow i bezpośrednio. W gląd jest zatem pośrednim źródłem poznania. U jęcie em patyczne przedm iotu łączy się ze stwierdzeniem niepow tarzalności i indywidualności każdego bytu. Jak więc widać, według H u s­ serla, nie m oże być mowy o wczuciu pełnym, o pewnym i niepowątpiewalnym poznaniu cudzego stanu psychicznego. W jaki zatem sposób wczuwamy się w stany psychiczne drugich osób? W edług niego, konieczna jest znajom ość sie­ bie (własnego doświadczenia). Stopień poznania siebie wpływa n a poziom wczu­ cia. Niem iecki filozof określił więc znaczenie poznania w łasnego doświadczenia w zjawisku wczucia. Skutkiem em patii będzie zatem praw dopodobieństw o w ięk­ szej lub mniejszej zbieżności między stanam i psychicznymi em patyzera i obiektu em patii. H usserl (1974), wskazując proces poznawczy, za pom ocą którego doko­ nuje się wczucie, opowiedział się za analogią. Przez jej uwzględnienie wyczerpu­ ją się wskazane wyżej uw arunkow ania wczuwania się. Innym argum entem prze­ mawiającym za analogią jest to, że na podstaw ie spostrzegania przedm iotu jako bytu fizycznego wczuwamy się w jego byt psychiczny. Z a pośrednictw em spo­ strzeganego ciała (wyrazu) wnioskujem y o obrazie psychiki przedm iotu, ujm uje­ my zatem to, co wyrażone (Węgrzecki, 1992).

Spróbujm y zatem syntetycznie przedstaw ić m echanizm w czucia w edług H u sserla (1982). O tó ż spostrzeganie inicjuje pro ces ujm ow ania drugiego człow ieka. O n z kolei jawi się nam jak o „pew na cielesna b ry ła ” (H usserl, 1982, s. 63). M oje (p o d m io tu ) ciało jest jed y n ą znaną mi bryłą cielesną. W p o ­ średni więc sposób m am m ożliwość ujęcia drugiego człow ieka. W edług H u s­ serla dokonyw ane jest „p rzesu n ięcie” sensu z żywego ciała p o dm io tu n a spo­ strzegany przedm io t, jakim jest drugi człowiek. Przez analogię do w łasnego ciała i zachow ania dochodzi do wczucia się w spostrzegany p rzed m io t, wraz z jeg o obrazem ciała i zachow aniem .

W zarysie poglądów H usserla (1974) w arto w spom nieć o jeszcze jednym aspekcie. O tóż wczuwanie się w cudzy stan psychiczny łączy się z dwom a poję­ ciami: noezą i noem atem . N oeza jest efektem konkretnego przeżycia. N oem at zaś nadaje treść spostrzeganiu. Ten aspekt rozw ażań H usserla może wskazywać n a dostrzeganie przez niego istnienia dwóch sfer, później nazwanych na gruncie psychologii: em ocjonalna i poznawczą.

5. POGLĄDY EDYTY STEIN NA ZJA W ISK O W CZU CIA

Kolejne poglądy, jakie chcielibyśmy zaprezentow ać, zostały opublikow ane w 1917 r. przez niem iecką filozof Edytę Stein.

Ważną przyczyną, inicjującą prace E. Stein (1917/1988) nad zagadnieniem wczucia było według Ingard en a poszukiwanie wyjaśnienia „możliwości poro zu ­ m ienia między ludźm i” (Ingarden, 1988, s. 172). K ontekst społeczny nakierow a­ ny n a dobre relacje międzyludzkie, spowodował zajęcie się em patią przez E. Ste­ in. W swoich badaniach skoncentrow ała się n a podm iocie. Przez zastosowanie redukcji fenom enologicznej stwierdziła istnienie fenom enów, czyli struktur nie- powątpiewalnych. K oncentrow ała się zatem na fenom enie podm iotu. O tóż w e­ dług niej wszelkie empirycznie stw ierdzone zdarzenia m ożna poddać w w ątpli­ wość, gdyż m ogą być skutkiem złudzenia. Przeszłość podm iotu nie jest wystar­

czającą i pew ną podstaw ą do ujęcia fenom enu podm iotu. A zatem przeszłość nie jest wystarczającą podstaw ą dla wczucia. Taką zaś jest człowiek, o ile jest p o d ­ m iotem przeżywającym, ujmującym fenom en świata i własnej osoby. Świat ów zawiera w oglądającym „ja” również inne przeżywające podm ioty. Z kolei ich fe­ nom en życia psychicznego w edług Stein nie budzi wątpliwości.

Nie rozróżniała bytu na: fizyczny i psychiczny, operuje pojęciem „fenom en psychofizyczny”, n a który składa się ciało oraz „ja” - doznające, myślące i odczu­ wające. Ciało w edług niemieckiej filozof zaliczane jest do świata zjawiskowego „stanowiącego centrum orientacji” (Stein, 1988, s. 17). W zaprezentow anym p o ­ dejściu daje się zauważyć różnica między poglądam i Stein i H usserla, będącego zwolennikiem rozróżniania bytu na fizyczny i psychiczny. To właśnie zróżnicow a­ nie było dla niego argum entem przemawiającym za uwzględnieniem analogii w zjawisku wczucia. Z kolei Stein w swojej teorii wczucia argum entow ała, iż nie m ożna koncentrow ać się n a zewnętrznych oznakach zachowania, należy bowiem dotrzeć do tego co się za nim i kryje. M ina czy gest nie m oże w sposób je d n o ­ znaczny wskazywać na stan wewnętrzny. W tym aspekcie omawianej teorii do­ strzec m ożna rozbieżność z poglądem T. Lippsa (1903). Jak zatem dochodzi do ujęcia cudzego stanu psychicznego przez podm iot? O tóż jest to możliwe przez wczucie, będące podstawowym rodzajem aktów.

Przyjrzyjmy się zatem jak, według Stein, dochodzi do wczuwania się w cudze stany psychiczne. W czucie zaczyna się przez pojaw ienie się źródła. M oże nim być zew nętrzne spostrzeżenie związane z ujęciem obecnego tu i teraz przedm io­ tu. W edług Stein, samo wczucie nie jest źródłem , m oże nim być cudze przeżycie, ujęte przez spostrzeżenie - „ja” (podm iot) nie przeżywa źródłowo cudzego sta­ nu. Wczucie jest bowiem „doświadczaniem cudzej świadomości” (Stein, 1988, s. 25). Stein jednocześnie posłużyła się obok wczucia innym ważnym term inem , ja ­ kim jest „współodczuwanie”. W edług niej, wczucie jest więc ujm owaniem cudze­ go stanu psychicznego. Przeżywanie zaś cudzej radości czy sm utku jest współod- czuwaniem. Wczucie więc będzie dokonywało się z większym lub mniejszym p o ­ dobieństwem między przedm iotem a podm iotem , lecz nigdy tak samo. W arte podkreślenia jest odniesienie się przez E. Stein do lippsowskiej propozycji nega­ tywnej postaci em patii. N iem iecka filozof opow iadała się również za w ystąpie­ niem odm iennych stanów psychicznych po obu stronach relacji empatycznej. M oże bowiem wystąpić „rozdwojenie między własnym przeżyciem aktowym a przeżyciem danym we wczuciu” (Stein, 1988, s. 31).

W podsum ow aniu poglądów E. Stein na tem at wczucia chcielibyśmy zwrócić uwagę n a kontekst społeczny zjawiska. Jest on tym aspektem , od którego nie­ m iecka filozof rozpoczyna swoje refleksje. Doświadczenie podm iotu zawarte w przeszłości nie jest czynnikiem wystarczającym do zaistnienia wczucia. J e d n o ­ cześnie ujm ow anie cudzego stanu wew nętrznego przez wczucie nie musi spro­ wadzać się do w ystąpienia identycznych stanów w przedm iocie i w empatyzują- cym podm iocie. Możliwe jest, w edług niej, pojaw ienie się stanów podobnych ale również przeciwnych. Najważniejsze jest bowiem wystąpienie wczucia. W związ­ ku z przedstaw ioną refleksją Stein nie odrzucała możliwości występowania an a­ logii jako zjawiska, za pom ocą którego występuje wczuwanie się w cudze stany psychiczne.

6. SYMPATIA I EMPATIA W ETYCE MAXA SCHELERA

W czucie było ważnym zagadnieniem w p racach fenom enologów . W dalszej części o pracow ania chcielibyśmy zatem przedstaw ić poglądy M. S chelera (1986)8. C hronologicznie rzecz b iorąc, jest to k olejn a p raca, w której m ożem y znaleźć w ażne im pulsy dla p rac psychologów. W swoich rozw ażaniach Scheler k o n cen tru je się nie tyle n a em patii, ile n a sym patii. E m p atia, w edług niego, nie w pełn i wyjaśnia relacje m iędzyludzkie, za takie zagadnienie m ożna je d ­ n ak uznać sym patię. Zdecydow aliśm y się je d n a k i tę koncepcję ukazać, gdyż analiza jego poglądów dotyczących sym patii zaw iera wiele elem entów , w ystę­ pujących w teo riac h em p atii9. F ilo zo f w yrażał zastrzeżenia do niektórych aspektów em patii, zaw artych w innych teo riac h (np. u L ippsa czy H usserla). O pisując sym patię koncentro w ał się nie tyle n a jej m echanizm ie, ile wskazy­ w ał n a konieczność analizow ania jakości relacji m iędzyludzkich. N iem iecki fi­ lozo f wyraził swoje rozum ienie sym patii w term in ach etyki. Jedn ocześn ie wskazywał n a konieczność d o k o n an ia pogłębionych b a d a ń w ram ach socjolo­ gii i psychologii społecznej, dotyczących w spom nianej wyżej relacji i czynni­ ków n a nią wpływających. Sym patia zatem je s t efektem relacji m iędzyludz­ kich, tak w kontekście jednostkow ym , jak i grupy społecznej. Przez k o n tekst etyczny pow inna odnosić się do o k reślen ia pozytywnych aspektów kontaktów m iędzyosobowych.

Kluczowym i niejako podstaw owym term in em służącym Schelerowi do wyja­ śnienia zjawiska sym patii jest „w spółodczuw anie”. Przez nie p od m io t uczestni­ czy w cudzym przeżywaniu. W edług Schelera, w spółodczuw anie dokonuje się przez uchwycenie źródłow e cudzego stanu psychicznego, co z kolei jest efek­ tem ujęcia fenom enów wyrazowych, powstających przez fenom eny zmysłowe. C udzego przeżycia nie uchwycimy jed n a k w pełnej adekw atności, gdyż „ja” drugiego człow ieka różni się od „ja” podm iotow ego. W wyjaśnianiu zjawiska sym patii odrzucał lippsow ską ideę naśladow ania czy też pogląd H usserla, o d ­ noszący się do ujm ow ania cudzej cielesności (bytu fizycznego) w pow staw aniu em patii.

Scheler zdaje się traktow ać wczucie jako zjawisko podporządkow ane sympa­ tii. Przedstawiając jednak fenom enologiczną teorię sympatii swoimi wywodami i analizam i, zbliżył się do sposobów argum entacji zjawiska em patii, prezentow a­ nych przez Lippsa, Stein czy H usserla. Sympatia, w edług Schelera, podobnie jak em patia w ujęciu wymienionych wyżej myślicieli, nakierow ana jest n a drugiego człowieka i jego stany psychiczne. Niemiecki fenom enolog dostrzegł w sympatii ważny czynnik socjalizacji, co zbliżyło go do lippsowskiego rozum ienia em patii, w którym była podstaw ą rozwoju społeczeństw. Scheler odrzucił znaczenie do­ świadczenia podm iotu w omawianym zagadnieniu. Podstaw ą współodczuw ania było źródłowe i bezpośrednie spostrzeganie. O drzucał zatem analogię w om a­ wianym zjawisku. Ten aspekt teorii jest więc w opozycji do poglądów Lippsa, Stein i H usserla.

8 Praca Schelera pod tytułem Istota i formy sympatii w wydaniu niemieckim ukazała się w 1923 r. 9 W opracowaniach psychologicznych autorzy, powołujący się na poglądy Schelera, odnoszą je nie ty­ le do sympatii co do empatii, czego przykładem może być zdanie J. Rembowskiego (1989).

7. U JM O W AN IE C U D Z EG O STANU PSY CH IC ZN EG O W ED ŁU G M ARTINA H EID EG G ERA

Prezentację poglądów filozofów n a tem at wczucia chcielibyśmy zakończyć ukazaniem przem yśleń H eideggera (2004)10, co należy poprzedzić kilkom a uwa­ gami. O tóż niem iecki filozof dosyć krytycznie odnosił się do zjawiska wczucia, niem al kwestionował jego istnienie. Zdecydow anie odrzucał te poglądy, w k tó ­ rych podstaw ą wczucia była analogia. W swoich analizach filozoficznych ukazy­ wał jed n ak zjawisko ujm ow ania cudzego stanu psychicznego. Chcąc ukazać m e­ chanizm tegoż zjawiska, natrafilibyśmy na trudność, gdyż niem iecki filozof k on ­ centrow ał się raczej n a opisie w arunków wpływających na ujm ow anie cudzego stanu, powodujących pow stanie wczucia. Chcielibyśmy jednak ukazać te aspekty jego filozofii, z których wynika zjawisko wczucia.

H eidegger koncentrow ał się n a poszukiwaniu argum entów istnienia innych osób oraz n a relacji między „ja” (podmiotowym) a innymi. O istnieniu innych osób wnioskujem y na podstaw ie rzeczy im potrzebnych. Przez nie docieram y do osoby ich używającej. N arzędzia nie m ają własnego jestestwa, są przydatne in­ nym. Ci „inni” natom iast są w świecie, w którym jest podm iot, jest to bowiem również jego świat. Przez term in „inni” H eidegger rozum iał nie tyle istnienie wszystkich ludzi, ile wskazywał n a najbliższe otoczenie podm iotu. Są to osoby „wśród których jestem ” (H eidegger, 2004, s. 169). W ten sposób niem iecki filo­ zof zakreślił krąg relacji między podm iotem a innymi ludźmi, a więc tą grupą osób, która pozostaje w rzeczywistej relacji z podm iotem . Poznanie samego sie­ bie nie stanowi podstawy do ujęcia przedm iotu. Świat bowiem jest płaszczyzną poznania innych przez zatroskanie. Przez to stwierdzenie filozof uzasadnia od ­ rzucenie wczucia, w którym podstaw ą jest analogia.

Kluczowymi term inam i filozofii H eideggera są zatem „troska”, „troskliwość”. W edług niego współbycie, w spółistnienie jest możliwe dzięki troskliwości. Jego rozw ażania filozoficzne pozwalają jedn ak n a określenie jego stosunku do zjawi­ ska wczucia. Punktem wyjścia jest określenie relacji między pojęciam i „jestestwo - w spółjestestw o”, niejako spoiwem tej relacji jest „zatroskanie”. M im o unika­ nia przez H eideggera stosow ania term inu „em patia”, dostrzec m ożna warunki konieczne do ujęcia cudzego stanu psychicznego. Zastosow anie term inu „tro ­ ska” jest, według niego, wystarczającym uzasadnieniem pom inięcia pojęcia „wczucie”. Kilka innych aspektów, występujących w filozofii H eideggera, wska­ zuje na zjawisko em patii. Poza podstaw ową dla em patii relacją „ja - inni ludzie” ważny jest sposób poznaw ania siebie. W edług filozofa, znajom ość siebie źródło­ wo op arta jest n a rozum ieniu współbycia. Tak więc, przez istnienie innych ludzi podm iot zdobywa wiedzę o sobie. Relacje z ludźmi zwiększają zasób własnego doświadczenia. Jest to zatem pogląd przeciwny do zdania E. H usserla. H eideg­ ger (2004) stwierdził, iż podm iotowi przypisane jest bycie ku innym. W spółist­ nienie bowiem jest egzystencjalnie pierw otne i nie jest skutkiem uzyskanej w ie­ dzy. Em patyczne ujmowanie przedm iotu przez podm iot jest więc w rodzone, nie zaś nabyte. Ten w ątek pojaw ia się również w badaniach psychologicznych, w k tó ­ rych próbuje się uzyskać odpowiedź na dylemat: czy em patia jest w rodzona czy

też jest efektem oddziaływań środowiska. Potw ierdzeniem są bad ania Sim nera (1971), H o ffm ana (1982) czy też Kalliopuski (1980). Inspirującym dla prac psy­ chologów aspektem filozoficznych rozważań H eideggera jest krytyczne odnie­ sienie się do zjawiska wczucia. Jego argum entacja jest bowiem dosyć istotna dla obecnego ujm ow ania em patii. Stwierdził on, iż wczucie zakłada istnienie „za­ m kniętych” bytów, gdzie jed en jest podm iotem , drugi zaś przedm iotem . Owo za­ m knięcie uniem ożliwia bycie ku innym. W ten sposób zaakcentow ana została konieczność trenscendow ania granic podm iotu w empatycznym ujmowaniu przedm iotu. N a tę konieczność zwracali uwagę inni filozofowie, których poglądy zostały wyżej ukazane. W ram ach psychologii ukazywany aspekt również jest obecny w pracach H offm ana czy Davisa.

8. PSY CH OLO G ICZN E TEO R IE EMPATII W K O N TEK ŚCIE POGLĄDÓW FILO ZO FICZNY CH

Teorie i koncepcje filozoficzne w raz z analizam i psychologicznym i stanow ią całość. O pracow ania filozoficzne są m oże obecnie nieco zapom niane, były je d ­ n ak inspirujące dla p rac psychologów (por. H offm an, 1977, 1982). Po ukazaniu zatem poglądów filozoficznych, dotyczących wczucia, chcielibyśmy z ap rezen ­ tow ać ich kom plem en tarn o ść z propozycjam i psychologicznymi. W wyborze poglądów autorów z dziedziny psychologii kierowaliśm y się chęcią ukazania tych przem yśleń, w których psychologowie ustosunkow ywali się do znaczenia em patii oraz proponow ali ok reślo n ą konfigurację poszczególnych k o m p o n en ­ tów n a nią się składających. Przytoczymy zatem te z opracow ań psychologicz­ nych, k tó re ukazały się w ciągu ostatnich pięćdziesięciu lat. Zależy nam b o ­ wiem n a ukazaniu ciągłości i w zajem nej zależności m iędzy analizam i filozo­ ficznymi i psychologicznymi.

N a pierw szą teo rię em patii, w yrażaną w term inach psychologii, wskazuje się propozycję T. L ippsa (por. G ladstein, 1981; Rem bowski, 1989)11. Przypom nij­ my zatem kilka podstaw owych term inów tej teorii. O tóż w edług L ippsa (1903)12, naśladow anie i kom unikow anie to podstaw ow e procesy, składające się n a wczucie. Jednocześnie jest ono je d n ą z trzech płaszczyzn poznania, b ę ­ dącą podstaw ą pow staw ania więzi społecznych. Lipps stw ierdził, iż em patia jest tym czynnikiem , który pow oduje rozwój społeczeństw a od form pierw o t­ nych do obecnych stru k tu r cywilizacyjnych. Z d an iem niem ieckiego psychologa analogia jest podstaw ą wczucia, gdyż nie m a ono c h arak teru bezpośredniego źródła. A nalogia zaś o p a rta jest n a dośw iadczeniu indywidualnym podm iotu. W teo rii tej zauważam y postać negatyw ną (rozbieżność m iędzy stanam i w e­ w nętrznym i pod m iotu i przedm iotu) i pozytywną (zbieżność tychże stanów) em patii. W swojej propozycji Lipps wyróżnił osiem rodzajów em patii, co spo­ tk ało się z krytyką, m .in. ze strony R. In g ard e n a (1947). G ulin (1997), przyzna­ jąc jed n a k słuszność Lippsowi, in terp reto w ał ów fragm ent jego teorii jako w spółw ystępow anie em patii w wielu procesach podm iotow ych i społecznych, co niejako potw ierdzają obecnie realizow ane b ad an ia psychologiczne. A spekt

11 Autor niniejszego opracowania również przedstawił teorię Lippsa w publikacjach z 1994 i z 1997 r. 12 Teoria Lippsa ukazała się wprawdzie ponad 100 lat tem u, w arta jest jednak przywołania.

ów znajduje potw ierdzenie w licznych b ad aniach psychologicznych, w których p od kreśla się pow szechność w ystępow ania em patii w wielu sferach życia czło­ w ieka (indyw idualnej i społecznej). U k azan a te o ria jest w dużym stopniu zbieżna z refleksjam i fenom enologów , pow stała bowiem w tym samym okresie, co prace Stein, S chelera czy H usserla.

Przejdźmy jed n ak do czasów bardziej współczesnych. Poszukajmy więc zbież­ ności w pracach filozofów i psychologów pod kątem kolejnych aspektów.

Zacznijmy zatem od zagadnienia zależności między em patią a altruizmem . Ten aspekt jest często podkreślany przez psychologów. W edług C arkhuff (1969), em patia jest podstawowym procesem w udzielaniu pom ocy drugiem u człowie­ kowi. Jednocześnie jest najważniejszym składnikiem wpływającym na relacje m iędzyludzkie. W ujęciu przytaczanego psychologa, em patyczne rozum ienie w procesie interpersonalnym zależne jest od poziom u kom unikacji. Wysoki p o ­ ziom em patii powoduje zachowanie altruistyczne. Zbliżone podejście do ukaza­ nego znaczenia em patii prezen tu ją Steim an i Sawin (1979). W edług nich, agresja i przem oc zmniejsza się dzięki em patii, spowodowanej zwiększonym stopniem altruizm u. Przywołane b adan ia dotyczyły jednej płci - chłopców - w Polsce p o ­ dobne badania przeprow adził A. Węgliński (1983).

Filozofowie analizowali wczucie w kontekście etyki, psychologowie d o p a tru ­ ją się w niej w ażnego czynnika w rozwoju m oralnym . B adania M. B arn etta (1980) podkreślają znaczenie tego aspektu. A u to r wykazał zależność między procesem wychowawczym a rozwojem m oralnym dziecka, gdzie ważnym czyn­ nikiem był poziom em patii rodziców. Z bliżone podejście zauważymy w anali­ zach H o gan a (1969). E m p atia w edług niego jest istotnym elem entem relacji społecznej, jest jednocześnie dyspozycją do przyjm owania m oralnej perspekty­ wy drugiego człowieka. Z naczenie rozwoju m oralnego w kontekście em patii jest znaczącym aspektem w pracach M. L. H offm ana (1977). B adał on bowiem zależność między rozwojem m oralnym a em p atią w kontekście poszczególnych okresów życia człowieka.

W iele prac psychologów, zajmujących się em patią, odnosi się do znaczenia aspektu społecznego. Pierwszym, który wskazał znaczenie kontekstu społeczne­ go był wspom niany wyżej T. Lipps (1903). W skazanie na konieczność pojaw ienia się relacji międzyludzkiej, jako w arunku koniecznego do zaistnienia em patii już wskazuje n a jej społeczny charakter. Chcielibyśmy jedn ak ukazać kilka poglą­ dów, szczególnie akcentujących znaczenie prezentow anego aspektu. Tak więc, według N. Feshbach (1975), wczucie jest częścią doświadczenia człowieka, za­ w ierającą kontekst społeczny życia osoby. Przez em patię m ożna ująć takie za­ chowania, jak altruizm, wielkoduszność czy społeczne poznanie. W ujęciu zaś C ohena i E psteina (1981) aspekt społeczny, odnoszący się do procesów g rupo­ wych, zależny jest od procesu kom unikacji empatycznej.

Em piryczne naukowe poznaw anie procesu em patii skutkuje coraz precyzyj­ niejszym określaniem poszczególnych kom ponentów tego procesu. A spektem , często napotykanym w badaniach, jest określanie roli doświadczenia podm iotu. O pracow ania zawierające zagadnienie rozwoju człowieka, a w nim również roli em patii, wskazują na znaczenie doświadczenia. Przykładem m ogą być badania B orke (1971) określające zależność między poziom em egocentryzm u a em patią.

Z naczenie doświadczenia w em patii obecne jest również w pracach J. Rem bow ­ skiego (1987, 1989), Kalliopuski (1980) czy też S totlanda i Walsha (1963).

N a zakończenie prezentacji psychologicznych refleksji na tem at em patii chcielibyśmy przytoczyć poglądy w spom nianego wyżej M. L. H offm ana (1982). Jego propozycje bowiem są nawiązaniem do przem yśleń filozofów. Podobnie jak oni, koncentruje się on n a podm iocie i jego stanach wewnętrznych, powstałych w wyniku em patii. Nie jest jedn ak zwolennikiem doszukiwania się podobieństw a stanów wewnętrznych podm iotu i przedm iotu, powstałych przez wystąpienie wczucia. W ażniejsza jest bowiem reakcja em patyczna podm iotu na sytuację, w jakiej znalazł się drugi człowiek. Podstaw ą zaś wczucia jest doświadczenie podm iotow e. W swojej propozycji m odelu pobudzenia em patycznego definiuje em patię jako em ocjonalną odpowiedź, op artą na poznawczych i motywacyjnych kom ponentach. Szczególnie zaś jest to em patyczna rekcja na cudzą tru d n ą sytu­ ację, adekw atna do altruistycznej motywacji. Z akłada więc możliwość wystąpie­ nia różnych stanów w ew nętrznych podm iotu i przedm iotu, spowodowanej su­ biektywnym odbiorem bodźców zewnętrznych (przez percepcję i poznanie), ta ­ kich jak wyraz twarzy, sytuację przedm iotu czy symbolikę. W ten sposób nawią­ zuje więc do poglądów E. Stein czy E. H usserla, z psychologicznych zaś teorii do przem yśleń T. Lippsa.

9. PO D SU M O W A N IE

Z am iarem naszym było ukazanie znaczenia rozw ażań filozoficznych dla prac n ad coraz dokładniejszym określaniu procesu em patii. Rozw ażania filozoficzne i psychologiczne m ają bowiem wiele aspektów zbieżnych w definiowaniu em p a­ tii. Krytyczne odnoszenie poszczególnych autorów do cudzych poglądów skutko­ wało osiąganiem większej precyzji. O ile filozofowie poruszali się w sferze roz­ w ażań teoretycznych, o tyle psychologowie empirycznie weryfikowali wiele z ich propozycji. We wszystkich koncepcjach i teoriach podkreślany był społeczny aspekt wczucia ze wskazaniem jego pozytywnej roli w relacjach międzyludzkich.

Jak wyżej zaznaczyliśmy, obecnie dom inują b ad an ia psychologiczne, w k tó ­ rych autorzy starają się doszukiw ać w ystępow ania em patii w poszczególnych asp ektach aktywności człowieka. O kreślanie znaczenia poszczególnych kom ­ p on en tó w em patii nakierow ane jest bardziej n a w ym iar praktyczny niż n a p o ­ znaw anie m echanizm u wczucia. B ad ania oscylują w okół znaczenia em patii i jej wpływu n a popraw ianie relacji społecznych. Realizow any jest więc te n aspekt, który spow odow ał zainteresow anie się wczuciem przez filozofów, lokujących swoje rozw ażania w dziedzinie etyki. M ożna w pewnym sensie odnieść w raże­ nie, że b ad an ia n ad wczuciem zatoczyły koło. Tego typu refleksja m oże być jed n a k myląca. Przedstaw ione rozw ażania w spólnie ukazują główne znaczenie em patii - w filozofii w yrażane przez etykę, w psychologii zaś przez zachow ania altruistyczne.

BIBLIOG RAFIA

B arnett, M. A. (1981). Em pathy and prosocial behavior in children. W: T. M. Field, A. H uston, L. Troll (red.), Reviev o f H um an Development. New York: J. Wiley, 316-326.

Borke, H. (1971). Interp erson al p erception of young children: Egocentrism or em pathy? Developmental Psychology, 5, 236-269.

Carkhuff, R. (1969). Helping and hum an relations. New York: H olt, R in eh art and W inston.

Clark, K. B. (1980). Em pathy. A neglected topic in psychological research. A m e ­

rican Psychologist, 2, 187-190.

C ohen, B., Epstein, Y. (1981). Em pathic com unication in process groups. Psy-

choterapy: theory, research and practice, 4, 493-500.

Davis, M. H. (1999). Empatia. O umiejętności współodczuwania. G dańsk: G d a ń ­ skie W ydawnictwo Psychologiczne.

Dym ond, R. F. (1949). A scale for the m easurem ent of em pathic ability. Journal

o f Consulting Psychology, 2, 127-133.

Dym ond, R. F. (1950). Personality and empathy. Journal o f Consulting Psycholo­

gy, 14, 343-350.

Feshbach, N. D. (1975). Em pathy in children: some theoretical and empirical considerations. The Counseling Psychologist, 2, 26-30.

G ladstein, G. (1984). T he historical roots of contem porary em pathy research.

Journal o f the History o f the Behavioral Science, 1, 38-59.

Gulin, W. (1994). E m patia dzieci i młodzieży. Lublin: TN KUL.

Gulin, W. (1997). T h eo d o ra Lippsa psychologiczna koncepcja em patii. Forum

Psychologiczne, t. II, 1, 25-39.

H eidegger, M. (2004). Bycie i czas. Warszawa: PW N.

H usserl, E. (1974). Idee czystej fenom enologii i fenomenologicznej filozofii. W ar­ szawa: PW N.

H usserl, E. (1982). Medytacje kartezjanskie. Warszawa: PW N.

H offm an, M. L. (1977). Em pathy, its developm ent and prosocial implications.

Nebraska Symposium on Motivation, 25, 169-217.

H offm an, M. L. (1982). D evelopm ent of Prosocial M otivation: Em pathy and G uilt. W: N. Eisenberg, Berg (red.), The Development o f Prosocial Behavior. New York: Academ ic Press, 281-313.

H ogan, R. (1969). D evelopm ent of an Em pathy Scale. Journal o f Consulting and

Clinical psychology, 3, 307-316.

Ingarden, R. (1947). O poznawaniu cudzych stanów psychicznych. Kwartalnik

Psychologiczny, 13, 1-28.

Ingarden, R. (1988). O badaniach filozoficznych E d ith Stein. W: E. Stein. O za ­

gadnieniu wczucia. Kraków: W ydawnictwo Znak, 155-180.

Kalliopuska, M. (1980). Children’s helping behaviour. Helsinki: Suom olainen T iedeakatem ia.

K ohut, M. (1959). Introspection, em pathy and psychoanalisys. Journal o f the

Am erican Association, 1-4, 457-483.

Lipps, T. (1903). L eitfa d en der Psycholgie. Lepzig: V erlag v on W. E n g e l­ m ann.

Rembowski, J. (1987). Em patia i percepcja postaw rodzicielskich młodzieży stu­

diującej. Gdańsk: W ydawnictwo U niw ersytetu Gdańskiego.

Rembowski, J. (1989). Empatia. Studium psychologiczne. Warszawa: PW N. Scheler, M. (1986). Istota i form y sympatii. Warszawa: PW N.

Schopenhauer, A. (1991). O m oralności i etyce. W: S. Jedynak (red.), Wartości:

etyka i estetyka. antologia tekstów filozoficznych. Wrocław-Warszawa-Kraków:

Wydawnictwo Ossolińskich.

Simner, M. L. (1971). N ew born’s response to th e cry of an o th er infant. Develop­

mental Psychology, 5, 136-150.

Smith, A. (1989). Teoria uczuć moralnych. Warszawa: PW N.

Steim an, D. R., Sawin, D. B. (1979). Moderators o f Boys Aggressive relations to

violence: empathy and interest. T he M eeting of the A m erican Psychological

A ssociation, New York.

Stein, E. (1988). O zagadnieniu wczucia. Kraków: Wydawnictwo Znak.

Stotland, E., Walsh, J. A. (1963). B irth o rd er and experim ental study of em p a­ thy. Journal o f A bnorm al and Social Psychology, 3, 610-614.

W ęgrzecki, A. (1992). O poznawaniu drugiego człowieka. Kraków: Wydawnictwo Naukowe Papieskiej A kadem ii Teologicznej.

Węgliński, A. (1983). Poziom em patii a zachowanie nieletnich w zakładzie p o ­ prawczym. Psychologia Wychowawcza, 3, 317-326.